matora, trzeba sługami Rzpltej walczyć, trzeba żołnierza za pieniądze przyjąć, boć te insze media obrony są barzo niepewne.

Ale rzecze kto: mamy domowe potrzeby, które pierwej nam uspokoić potrzeba; na to ja tak odpowiadam, że są: (jeżeli co opuszczę, nie raczcie mi WMć Panowie mieć za złe, gdyż mens mea to tam, to sam często mię rapit) jest ratione religii, która trzeba, aby między nami uspokojona byla, zadzierzenie tytułów dla drugiego, diffidencye między ludźmi znieść, legacya Szwedzka mądrej a przyszłej rady potrzebuje, sprawy JMć księdza Arcybiskupa Gnieźnieńskiego prawnie rozstrzygnąć. O warunkach sejmowych, sejmikowych zjazdach, są o tym prawa opisane, nie trzeba drugich pisać, ale one teraz w starą swą klubę wprawić, ponieważ samiśmy ich zaniedbali byli, i tu w tym Pan nasz niech sądzi tych, co się w poselstwa wdzierają; acz ci to dobra jest, kiedy kto chce ojczyźnie służyć, byle szczerze a prawdziwie, i o te lajem, swarzym się, interregna sobie wymawiamy, rumores, obligi wspominamy; o tym, aby był sąd, i to nie ma spraw Rzpltej zatrudniać. Wejrzeć w to, po te czasy kto uprzejmiej Rzpltej służył, a kto nieuprzejmie, aby byl sąd, a nie kłaść niewinnego z winnemi, a nalazłszy występnika, więc karać. Bo ta jest wielka pociecha, gdy sprawy ojczyzny w zgodzie i miłości się odprawują, a wtenczas nie jest boni civis, gdy on natenczas swych prywat dla uspokojenia spraw koronnych na stronę oddalić nie chce. A tak, gdy ten sejm teraz sprawujemy, wszytkie spory, suspicye, nieprzyjaźni, nienawiści na stronę odłóżmy i złóżmy z siebie te zaścia, a tu ten akt sprawujmy spokojnie, kiedy się jaka kwestya już zamknąć ma, nie odpychajmy się od niej i nie wzruszajmy rzeczy postanowionych. Jest wiele inszych rzeczy, które incolumitatem Patriae aegre afficiunt, ale mnie od nich główniejsze Rzpltej potrzeby odwodzą, których takich nawalnościach nie godzi się nam jako 1) okrętu bez wiosła na morzu odbiegać; wziąwszy też przykład rządnego gospodarza, który dobrze i z pochwalą to czyni, gdy swój dom dobrze postanowi, obrazami, koltrynami, oponami ozdobi, ale tenże poszedłby barzo na głupiego, kiedyby to wtenczas czynić chcial, kiedy ściana zwierzchu domowa gore, a onej ratować nie chciał, ażby ono ochędóstwo wewnątrz skończył, u stolu swego pierwej się najadł. Jakieby to glupstwo, jak wielkie niebezpieczeństwo nie ratować, ale pierwej jeść, jakoby ono ochędóstwo, które jest wewnątrz jako też i ona jedza od ognia z wierzchu zapalonego w niwecz się obrócić nie miala; tak i ten, nie wiem, na kogoby poszedł, który uprzątnąć chce pierwej exorbitancye domowe, a ówdzie ojczyznę niemal już palającą opuszcza. To WMciowie Mciwi Panowie bracia widzę, że zobaczyć mogą, co na

1) Ma tylko T. Nar.

tem należy, pierwej Rzpltą ratować z wierzchu, niż w niej wnętrzne ochędóstwo uprzątać; bo nic by po wolnościach, gdybych w niewolej pogańskiej leżał, nic po prawie, gdy mi bezprawie czynią. Upatrujmy jak najpilniej obronę i bezpieczeństwo Rzpltej, póki jeszcze czasu trochę

nam stawa.

Tego też żadną miarą nie godzi mi się zamilczeć, prosząc WKMci i WMci pp. Senatorów i miłej braci swej, aby żołnierzom jak najrychlej zasłużone bylo zapłacone, do których i mój dwór przyłączyłem byl, aby z niemi pospołu czeladź moja nagrodę zasługowała. Ale rzeczesz: tego żołnierza kto potrzebuje? ale ja na to tak odpowiadam: te postępki nawet moje, tak sławne służby moje, szczere i uprzejme są WKMci Panu memu Mciwemu i Ichmć Panom braci i ojczyźnie mojej milej dobrze wiadome, iżem nigdy prywaty swojej nie upatrował, tylko co by było z najlepszym dobrem Rzpltej, a sławą WKMci i przymnożeniem granic koronnych, i w tym urzędzie tak zawszem się rządził, co dobremu słudze i hetmanowi WKMci i Rzpltej należy. W którym urzę dzie tak długo ojczyźnie swej miłej służyć będę okrom tego, póki wola i rozkazanie WKMci i Rzpltej, wola braci moich będzie; bo i teraz bynajmniej się już w tym nie kocham, gdyż i kosztem moim to odprawować muszę 1). Jedzie żołnierz WKMci, ja jadę na posługę ojczyzny z wojskiem WKMci, mając za swój własny grosz żołnierza dla bezpieczeństwa zdrowia mojego, któremu własny mieszek mój zawiadować musi. Żadnego żołnierza, nie mówię WKMci, do posług swych nigdym nie zwykł używać, acz to bywało, że JMć p. Mielecki Wojewoda Podolski, Hetman koronny za przodka WKMci, żył pospołu z dworem swoim ex publico aerario, do tego po stu konno z rot i z piechoty po stu osób żołnierza Rzpltej dla jego osoby bywało. Niechże mię nikt nie rozumie, żebym dla tego to mówił, żebym własnym sumptom folgować miał, ale iż teraz patrzy na to ubogi mieszek mój, i tych co im sam płacę, nie tak na swoję potrzebę chowam, ale na posługi WKMci, nie dla sławy mojej, ale dla sławy WKMci, dla sławy królestwa, dla sławy ojczyzny, dla dobra wszytkiej Rzpltej naszej. Acz że sprawiedliwie 2) w tej mierze zeszło by mi się zachować, abych się już szanował dla maluczkich dzieci moich, abych im też mógł dać wychowanie takie, co by było z pocechą moją; ale i to zdrowie me i ten mój włos siwy, i te male dzieci moje, gdyby potrzeba tego była, dla całości ojczyzny, dla dobra Rzpltej i całości jej, dla zdrowego obronienia ode wszytkich niebezpieczeństw królestwa, tego nigdy na wszelką potrzebę żałować

1) T. Nar. ma: »jako i teraz to czynię, gdy tę posługę z własnym kosztem odprawować muszę. 2) RP. ma: »sprawiedliwość«.

1 lutować nie będę 1). Mówią drudzy, czyniąc skargi na żołnierza, że on swemi leżami wielce w majętnościach czyni spustoszenie; na to tak muszę odpowiedzieć, Najaśniejszy Mciwy Królu, że żadną miarą to być nie może, aby żywność ludziom rycerskim zabronić się mogło, ale bez zatrudnienia żadnego namniejszego człowieka i bez urazu prawej wolności szlacheckiej, bom się też sam szlachcicem urodził, tak się staram i wiem też zapewnie, że żołnierz tak się skromnie zachowywa i bez urazu ży wności sobie dostaje; gdyż się ja też poczuwam w powinności mojej, że żadnych ekscesów ani tych gwałtów dopuszczam, i owszem karzę takowe surowie. Nawet i w chodzie samym, gdy ciągnie wojsko JKMci, niech każdy powie, jeżeli że się wtenczas krzywda namniejszemu jaka stanie; i owszem tak płacą, jako każą i ja sam tak drogo płacić muszę, że to aż wstyd powiedzieć, com raz jednemu po czerwonemu złotemu korzec owsa płacić musial, a wtenczas byl po ośmi groszy. Co się dotycze, że w niektórych majętnościach szlacheckich wojsko WKMci polożyło się, tego roku nie mogło się commodius postawić, aby się stamtąd tak przeciw Tatarzynowi do Polski i do Węgier tamtędy przechodzą cemu zadzierzenie się stało, jako i od Tureckiej niebezpieczności Kraków, miasto stołeczne WKMci, gdzie korona, gdzie insygnia Polskiego królestwa leżą, obronić się mogło, aby się ten pogański naród podemknąwszy się tak blisko pod majestat Króla JMci, tego miejsca stołecznego Krakowa aby końskiemi kopytami deptać się nie ważył, dla tego aby się mu byl zaraz wstręt dal; o czym się już szeroce mówieło przedtem, abych mo lestus nie był, już tego zaniecham. Był też Tatarzyn Galga, który nazad przez koronę iść miał, o czym gdy Pan Krakowski do Króla JMci pisal, za tem też to rozkazanie JKMci przyszło 2) abych się był z wojskiem na miejsca podobne stawil. Byly tedy potrzeby wielkie leżeć żołnierzowi na tych miejscach, teraz chcę pokazać WKMci Panu memu Mciwemu, jak wielką przysługę koronie wojsko uczyniło: najprzód nie odpocząwszy sobie po rozprawie Wołoskiej, gdzie Rozwan pojmany od wojska WKMci byl, szło przeciw temu swawoleństwu kozackiemu; tam jeżeli nie zeszło na chęci tego żołnierza WKMci snadnie stąd baczyć możesz, że oni zaraz na rozkazanie WKMci tam śli, choć najmniejszego grosza im na zapłatę nie bylo przyniesiono, choć się byli na tę potrzebę złożyli poborami, jednak im z żadnych nic nie odniesiono. Zaczym drudzy po rozprawie z ludźmi onemi swawolnymi jedni piechotą 3) z wojska bez koni, bez rynsztunku, drudzy

1) RP. ma: »będzie«. ) niema w RP. 9) T. Nar. po tych slow.ch ma odmianę: z wojny żadnej nie mając tam zdrowia swego wygody i rozlanej krwie nadgrody, lubo dziesięć dni na nie czekali. Niech każdy uzna tedy, coby było zamieszania to swawoleństwo uczyniło, gdyby się żołnierz WKMci nie ruszyl; i teraz nam się namówić należy, aby się żołnierz in fine Junii stawił, bo inaczej barzo źle z naszą ojczyzną będzie. A to skąd ta negligentia...

poprawy żadnej zdrowia swego nie mając, tam zostawszy nazad się wracali, przez dziewięć miesięcy zapłaty nie mając. Co pewna, gdyby się miał ten żołnierz nie ruszyć po potrzebie Wołoskiej, ażby byly pobory złożone, pewna rzecz, żeby się było barzo zamieszało, gdyż nic po żoł nierzu, kiedy się on in fine Junii nie stawi.

A to skąd ta negligentia zapłaty poszła, nie wiem, ale niech o tym poborcy dadzą sprawę, gdyż to rzecz nie dobra, kto zapłatę żołnierzowi omieszka, a na kreski kto służyć może? Mają tam WMć Panowie moi wielce Mciwi Bracia, sługi tej też krwie swojej ludzie zacne i uczciwe, wolną bracię swą, którym zapłatę raczcie WMciowie obmyśliwać; a iżeście do szafunku to podać raczyli, coście na te sługi a bracią swą udzielili, raczcie WMciowie w to wejrzeć, kto jest winien, iż się tak długo temu cnemu żołnierzowi nie zapłaciło. Co się dotycze tych leż, które się pewnym rotom dały, bądźcie WMciowie tego pewni, że oni nic tam gwałtem nie biorą, jedno za pieniądze, a jeśliby kto był co winien, co powinien, będzie zapłacić musiał, a gdzie który gwałty jakie czynił, karany będzie, bo są ostre prawa żołnierskie; a iż też teraz jeden wziąwszy pieniądze zjachał z wojska, tegom gdybym był dostal, gardłem by byl zapieczętował, jednak pozwałem go tu przed sąd WKMci, jeżeli nie stanie, czci by był odsądzony. Tych zaś, którzy wieś ode wsi objeżdżając, po majętnościach lupiestwem bawią się, a pod moją chorągiew nie stawią się, ja bronić nie chcę, na takowych, także i na tych, co z wojska uchodzą zbroiwszy co, żołnierskiego prawa chronią się, niech będzie jakie nowe prawo i karanie postanowione. Lecz iż na żołnierze te, którzy mężnie Rzpltej służą, tak surowe konstytucye są napisane, jednak i tu jeszcze poprawy onychże na tym sejmie niektórzy pragną, zda mi się, że nic potym, gdyż Hetman żołnierza karać ma i jemu władza dana jest na żołnierza i samże z niego powinien sprawiedliwość, nie szukając jej z niego kędy indziej. Do tego, że na sejmikach żołnierzowi nie tylko posłem być, ale i na sejmikach bywać zakazują, wielka to jest inaequalitas, że Polakiem będąc wolnym, dobrze z dziadów-pradziadów urodzonym, wolnego głosu in Rpca mieć nie może; gdzie to jest libera Rpca jako jest nasza, kiedyby civis in Rpca wolnego swego suffragium mieć nie mógł? Zaprawdę są to rzeczy niemałe i wolnemu szlachcicowi żałosne! Cyceron żałował mówiąc pro Lycurgo (sic), że dziesięć lat żołnierzem będąc do dawania sentencyi przypuszczony nie był; a cóżbyśmy tego żałować nie mieli, że z tego rzemiosła szlachectw naszych dostaliśmy, a teraz mielibyśmy żoł nierza dla spraw Rzpltej nie przypuszczać i przekładać, lub jest prawo lub nie jest o tem napisane? A tak zda mi się, Mciwi Panowie Bracia, aby się to tym nie zatrudniało i abyście WMci bracia swą wolnych równych do spraw i konsultacyi Rzpltej przypuszczali. Co się doty

Dyaryusz sejmu warsz. r. 1597.

cze zapłaty żołnierskiej jak słuszna jest za ich wierne i krwawe posługi, WMć Panowie Bracia to sami baczyć możecie. Ale gdy o nadgrodzie żołnierskiej mówić, zarzuci mi kto: tedy ty na pobór godzisz; i owszem, chcę i ja sam dam, i ty ze mną abyś go dal, bo wolęć to z dobrej woli uczynić, niż poniewoli trybut Cesarzowi Tureckiemu dawać, i ten chłop woli, że da trochę panu swemu, niżby miał dać wszytko Turkowi; przeto ratujmy tym małym podatkiem ojczyznę naszę, zasługi ludziom rycerskim nadgrodźmy.

Powtórzę tú zdanie swoje, to jest: pytać JMci ks. Legata, co wzdy mówi strony ligi z nami; jeśli nic pewniejszego nam i pożyteczniejszego nie przyniesie, niech nam szczerze oznajmi, tedyć nie trza, jedno do Turczyna o przymierze posła posłać z dobrą instrukcyą, a z taką, o której na swym miejscu mówić będę, a teraz, aby zaraz wojsko Króla JMci na granicach stanelo; a tę rzecz koniecznie Rzpltej naszej potrzebną być upatruję i dlatego też, abyśmy pogotowiu byli patrząc, co się na Węgrzech będzie działo, aby drugi niegotowość naszę bacząc do nas nie myślił; przytym też miasto stołeczne pograniczne, a zwłaszcza gdzie korona leży i gdzie Królów Panów naszych koronują, jako najmocniej obwarować i tam antemuralia i insignia dobrze opatrzeć; także i za Krakowem z jedne fortecę i nad Dniestrem kilka zamków zbudować radziłbym, abyśmy zaś tak z koroną et cum aliis insigniis Regni nie uciekali, jako Węgrowie z koroną i sceptrami uciekali i tam i sam się z nimi tłukli. Przetobym chciał użyć Panów Obywatelów tego miasta, aby oni to tam miejsce opatrzyć chcieli za przyczynieniem się innych miast 1), a WMć Panów Braci chciałbym prosić, jakobyśmy pobór do obrony Rpltej pozwolili. A iż też pokój Turecki pewny nie jest, który nie dla tego czyniemy, abyśmy go pewni być mieli, ale dla tego, żebyśmy tymczasem na tę obronę przeciwko niemu jeszcze się mogli gotować, przeto i teraz nie ganię wysadzić deputaty do namówienia obrony wiecznej.

Posłów Szwedzkich od Króla JMci i od Rzpltej posłanych nie ga nię ich wysłuchać.

O komisyą między Koroną Polską a Węgierską z Cesarzem JMcią radziłbym traktować, gdyż tam wielkie krzywdy poddanym WKMci Węgrowie na granicach z sobą mieszkającym wyrządzają, poddanych zbiegłych szlacheckich nie wydawają. Z Moskiewskim przymierze po kilku lat wychodzi, i tamby trzeba posła posłać, a o tym wczas my śleć należy.

To tedy jest moje zdanie de salute patriae, które gdy chcę za

1) Ma T. Nar.; inne RP. mają: »i na innych swoich miast obywatelów«.