prac swych, kosztów, złota nakładów na obronę Chrześcijaństwa, pohańca tego od granic chrześcijańskich odpędzając 1), nie żałuje, co czyni jako dobry pasterz. I widzę też, że tu w koronie żadnego nie masz, który by się na to zgodzić nie miał, gdyż wszyscy zgodnie eandem cantilenam spiewają; ale jakiemi by się sposobami et mediis ta liga kończyć miała, nie baczę. Przeto tu Pana Boga prosić, aby on sam w zamieszanych animuszach tę zgodę nam dać raczył, bo im dalej końca tej ligi szukamy, tym wię cej jej koniec ginie; tak wiele sejmów WKMć i zjazdów składać raczył do samego zawarcia sprawy tej, a widziemy, żeśmy jej do portu nigdy przywieść nie mogli, a gdybyśmy byli złożyli te koszty, które się na tych zjazdach czyniły, i na pomoc by się chrześcijaństwu dali, jak wielkie by było wojsko za nie stanęło. Nie przyznawał tych nakładów Ociec święty, ale ich sam ukazował, jak wielkie dawal sam pomocy; toż gdy byśmy byli uczynili, a dali to, co się na sejmach a frustra strawiło, było by to cum maiori laude WK Mci i korony tej; już teraz Pana Boga prosić, aby się ten sejm nie nadaremno skończył. A iż posłów cesarskich nie masz, z któremi by tu traktować trzeba, zostanę przy zdaniach IchMci, com słyszał: od JMci ks. Legata wywiedzieć się o tym, jeśli od Chrześcijaństwa kto do traktowania będzie, abyśmy co pewnego wiedzieli, gdyż też to i naszych zachodzi, którzy jednak przez tak niebezpieczne góry ciągną i krew swą dla dobra wszytkiej Rzpltej Chrześcijańskiej przelewają. I gdyby to Pan Bóg dal serce Ich Mci i tę zgodę, aby takie się drogi podać mogli, zaczym by się ta święta związka skończyć mogla, Pan Bóg świadek, żebym latom tym swym starym życzył służyć Rzpltej chrześci jańskiej i abym krwią swoją oblał ten to kraj chrześcijański i swym chrześcijańskim animuszem zapieczętował. Ale jakie są do tego impedimenta, słyszę i teraz widzę, że już i teraz nie na tym stanie, bo im dalej ta sprawa pójdzie, tym nas większe niebezpieczeństwo zachodzi. Bo gdy ten jadowity tyran, czego Boże uchowaj, wstąpić by miał w te Węgierskie państwa, pewna rzecz, żeby nas nazad nie zostawił ani szedł dalej. Przeto teraz, gdyż ta liga skończyć się nie może, tedy przymierze widzę się ma stanowić, które baczę, że też tak bezpieczne nie jest. Ale jednak póki jeszcze czas mamy, trzeba nam o sobie radzić, Deus nobis enim haec otia fecit, dopieroż nam teraz poprawy zamków trzeba, gotowości żołnierza na koniu pogotowiu siedzącego, bo zły każdy ten hetman neutralista, ale daleko więcej Rzpltej wszytkiego chrześcijaństwa tamta neutralitas, nietylko dobra albo i sławna, pogotowiu niepewna bywa, o czym którzy exercent politicam piszą; privatus enim in Rpca widząc, że dwaj za leb chodzą, patrzy na obie stronie, jeśli się tu za tym abo

1) RP. ma: odpadając.

za owym ująć przyjdzie i owdzie patrząc powinien zostać przy tym, który zwycięży; bacząc to strony zaraz obie na jednego uderzą, mówiąc: albo ty na mnie idziesz albo na drugiego. Tego się i nam obawiać potrzeba, bądź na tę bądź na ową stronę victoriam: jeżeliby (quod absit) Turek otrzymał, pewne, żeby się Turek do nas udał, z którym jeszcze nie widzę bezpiecznego pokoju postanowienia; na cesarską stronę victoria gdyby padła, i od tamtych widzę, że bezpieczni być nie możem, gdyż zachodzą między niemi odia, emulacye i insze niepewne przyjaźni. O tem tedy teraz mówić nie będę ani reprehendować, ale in re gotowości, na którą, tudzież i na zapłatę żołnierską, którzy i krwawe Rzpltej czynili posługi, pewnego podatku, to jest poboru, choć to z wielką naszą pracą i trudnością przychodzi, potrzeba.

Do powagi sejmów mówiąc, aby się o tym nowe konstytucye pi saly, na to nie zezwalam, ale iż w tym wedle prawa, które ukazują i opisują, jako te acta wielkie rata et firma, być ma. Tu bowiem Najaśniejszy Mciwy Królu wolności slachectwa dają, tu złe karzą, tu za wierne posługi zapłaty od WKMci dochodzą, tu za dzielne a wierne postępki rycerskie wysługi odnoszą; gdy to zginie, że sejmowe postanowienia ważne nie będą, wszytko zginie, więc i nasza wolność, więc i sprawiedliwość, więc i nagrody zginą. Ale gdyż sejm jest obwarowany, że na nim i trybunał się postanawia, którego wielka jest autoritas, ten gdyby się znosić miał, bez wielki szkody, urazów wolności, naruszenia praw by być nie mogło, ale że na trybunale, który stąd poszedł i tu jest postanowiony, wszytkie rzeczy bywają umocnione i nienaruszone, gdzie trybunalskie inderdicta ważą, daleko więcej tu ważyć mają sejmowe postanowienia. Owdzie ex brachio regali, tu zaś ex autoritate Reipublicae et ex autoritate Regis rzeczy stanowione bywają. A tak względem trybunalskim poenam na takie turbanty i protestanty namówić, a nowych praw nie pisać, ale stare w rezę swą wprawić; acz sine lege dicere turpe est, ale sine ratione vivere daleko turpius.

Upominków Tatarom nie dawać, ale raczej za nie żołnierza chować, albo więc przez pacta wytargować to od Turka, abyśmy wycieczki do Tatar czynili, tak jako oni do nas.

Spraw Szweckich nie tylko ich słuchać, ale we wszytkich sprawach WKMci godzi się dignitatem ochronić, godzi się dopomódz do ojczystego państwa WKMci, aby tam nikt inszy nie wdawał się in gubernationem państw WKMci; czego i Polska za tak wielkie dobrodziejstwa WKMci we wszytkiem dignitatem WKMci przestrzegać będzie, i gdzie by tam by najmniej zwierzchność WKMci chciał kto odejmować, pewna rzecz, że by Rzplta nasza wszytka mocą by tego WKMci dopomogła. A ja z osoby swej Najaśniejszy Mciwy Królu krwią swą i wysługą, którąm z laski WKMci

Pana naszego Mciwego dostal i swą majętnością własną Bóg wie, co by bylo contra dignitatem WKMci, zawsze bronić będę, bych to i zdrowiem swym dla zdrowia WKMci, dla całości ojczystego państwa, dla dobrego wszytkiego WKMci Pana naszego Mciwego zapieczętować miał, to wszytko czyniąc, co mnie wiernej radzie a słudze WKMci czynić przynależy.

W inszych zgodny.

JMć p. Wojewoda Sieradzki1).

In exordio suae sententiae Panu Bogu za zachowanie całości oj czyzny naszy podziękowawszy, tudzież JKMci za zdrowe obmyślawanie Rzpltej bez naruszenia praw i wolności naszych, do propozycyi przystąpil. Dawno zaprawdę Najaśniejszy Mciwy Królu traktat ten o lidze zaciągnął się, a wzdy exitum swego mieć nie może, w czym pilność WKMci a drugich niedbalstwo światu wszytkiemu jasna jest, bo raczy WKMć mieć ludzie wolne rycerskie i waleczne ludzie, te którym przodkowie podali prawa i wolności; tych tedy pro fide patria że zawsze bronić mamy, pewna rzecz, żebyśmy sobie tego życzyli bronić ich spólną i złączoną ręką, gdyż nasze wolności z inszemi państwy, nasze ludzie rycerskie z inszemi, miłość ojczyzny z inszemi kładąc, czego inszym niedostawa narodom, WKMć to snadnie baczyć może i stąd przeto najgotowszego, najsposobniejszego, najtrwalszego i najżyczliwszego do społeczności przeciw temu pohańcowi żołnierza wszytkiego spolek ten chrześcijański mógłby z nas mieć. Lecz niepewność tej ligi upatrując barzo nam ostrożnie w tym postępować potrzeba, żebyśmy sami kogo chcąc ratować nie zginęli, nie dufając nic na ich pomoc; acz w tym złą czeniu dobra jest, ale zgody do niej potrzeba, do której widzę Cesarz JMć i Ociec święty Papież przyczyniają się, ale rzeczy gruntowny w tym nie widzę strony Cesarza JMci, tam niezgody z inszemi pelno, a pod niezgodą Chrześcijan Turek zwykł posiadać państwa. Druga między Chrześciany ambitio państw posiadania urosła, skąd związek pewny mię dzy nimi być nie może: strony Ojca św. Papieża, ten czyni pilne staranie, ale pieniędzy na to nie daje, jako dawał Ociec święty zmarły sławny pamięci królowi Stefanowi, który był miał wojnę podnieść przeciw temu tyranowi i już kondycye ligi tej tam spisane były. A tak bych ligi życzył, gdyby gruntowne postanowienie było i dość by nam było samym z Ojcem świętym Papieżem a z Cesarzem JMcią to złączenie uczyniwszy, gdyż nie do wielkości wojska, ale do rozumu w sprawach wojennych. uciekać się trzeba. A gdzieby zaś dla niepewności kondycyi ta liga dojść nie miała, do przymierza Tureckiego radzę, ale festina lente, gdyż z wielu

1) Olbrycht Laski.

miar foedus jego niepewny jest. Jakoż i w tym chytra zdrada baczyć się może, że Agier wziąwszy dalej nie szedł, bo tu ku nam te slabe zameczki już są jego, druga, żebyśmy się nie postrzegli, co nam myśli, przeto od Agru do Fileku się udał, potym dalej, gdyż pewnie nas nie zostawi nazad. Jakież pewnie jest ich uradzenie, bo i czasu mego, gdym w Konstanty nopolu byl, baszowie Carowi radzili, aby był szedł na ten czas do Polski; Cesarz Mechmet odpowiedział im: schowaj to tam na potem. Z czego każdy baczyć może, że choć się z nim pokój postanowi, gotowości nam zawsze potrzeba. Na którą pobór a pomiar potrzeba być upatruję, pewien też tego będąc, że chęć i animusz cnego Polaka tak jest generosus, że każdy ex aequitate onerum suorum chętnie sam rad przeciw temu nieprzyjacielowi krzyża św. broń swoję wyostrzywszy, podnieść.

W inszych zgodny.

JMć p. Wojewoda Smoleński 1).

Żem mądre wota przed sobą słyszal, eo maiorem brevitatem in dicendo zachowując, ligi z tych przyczyn jako JMć p. Wojewoda Sieradzki nie radzę, gdyż ambicye i niezgody w cesarskiej stronie barzo się teraz lewitują. Za obmyślawanie i staranie Ojca św. podziękować się godzi, z którym choćby pieniądze postępował, non tutam atque securam ligam być upatruję, bo te dochody jego wystarczyć z tak wielkim nieprzyjacielem walcząc nie mogą, ani to bezpieczne postanowienie jego być może, gdyż non est Dominus haereditarius; Panowie chrześcijańscy w tym związku z nami być nie mogą, sami z sobą walki tocząc, Moskwicina też w niej nie masz, na którego też nam oko mieć potrzeba, gdyż nam z nim przymierze niedługo wychodzi, do którego radziłbym nam w czas posłać, abyśmy w tym gnuśni nie byli. Nadto acz też przedtym do Kazimierza Króla Polskiego Cesarz chrześcijański i Król Perski posly swe do takowyż ligi wzywając słali, a wżdy się panowie nasi na to nie oglądali; pisal Ociec Św. Leo X. do Zygmunta pierwszego, do tejże społeczności wzy wając, na co Król JMć św. pamięci odpisał, że tego za zgodą wszech uczynić nie może. A patrząc też na insze króle, którzy w tę ligę złączywszy się co dobrego sprawili: Karol Cesarz chrześcijański, Król Hiszpański, Francuski, Angielski to sprawili wziąwszy z sobą konfede racyą, potem się sami bili: król Hiszpański na Francuza był uderzył,

1) Według Niesieckiego miałby nim być już wówczas Jędrzej Sapieha, bo Jan Abrahamowicz miał umrzeć 1596. Natomiast Mucante w swym Pamiętniku (Niemcewicz: Zbiór Pam, wyd. Bobrow. T. II. str. 140) podaje na sejmie 1597 jako Wojew. Smoleńskiego jeszcze Abrahamowicza. Ta wersya jest niewątpliwie prawdziwą, mowa bowiem wskazuje dyssydenta jakim byl Abrahamowicz, Sapieha Jędrzej zaś był gorliwym katolikiem.

a drudzy potem jeden z drugim. A tać jest niepewność związku tego, który ladajako zacząwszy, wielkie by się niebezpieczeństwo na koronę obalilo. Bo jeżeli długiej pacyencyej z książęciem Pruskim Hilbertusem 1), który był rebelizowal, koronie długich wojen i bitew krwawych Rzpla zażywała, dalekoby więcej za tak niepewny ligi tej postanowieniem i stąd i zowąd zażywać musiała. Przypatrując się tedy tej niepewności panów Chrześcijańskich, pomnąc podobne postępki mądrych przodków naszych, warując sobie podobne 2) przygody, z tych miar ligi nie radzę, a tak gdzie związek ten nie dojdzie, przymierza z Turkiem nam potrzeba; do czego nie tak wielkość wojska, jako domową zgodę potrzebną być rozumię, gdyż non magnitudo exercitus, ale wspólna miłość a zgoda obronę Rzpltej zachowują, i wszytkie rzeczy jak szczęśliwy tak prędki a pożyteczny koniec swój odnoszą, co i to sami in exemplo snadnie baczyć możem, że i Salamonów kościół we zgodzie prędko zbudowany był. Przeto tu WKMć uniżenie proszę, aby officio suo Regio i przysiędze swej dosyć czynił, złe karząc a dobre i wierne poddane miłując, przytym też aby WKMć podług poprzysiężony konfederacyi ludzie różne w wierze przy prawach swych zachować raczył, skąd i obrona prędka być może, gdy zgoda będzie, na którą obronę gdy w takowy spólny miłości każdy i do poborów przyłączyć się nie będzie wzdrygał, gdy też do tego Ich Mci ks. pralaty te annaty, które niepotrzebne na 3) Papieże wydawają, na potrzeby koronne obracać będą. Jakoż ś. p. Król Zygmunt do Pawła III. Papieża pisał w sprawie tych annat, niemal już był Papieżowi chciał denegować, o czym kopie listu niżej fusius.

Autoritatem sejmów stąd ich być upatruję, gdyby się wysadzili deputaci ad investigandum turbatorem, a tego znalazszy karać i na potym o takowym prawo uczynić.

Tatarom nie radzę dawać upominków, gdyż oni i złoto i koni zjedzą, wszakże, że nada się deliberacyą zachować, gdyż potym ex re capietur consilium.

W inszych zgodny byl, okrom tego, że się za JMcią ks. Arcybi skupem Gnieznieńskim, co wszyscy inszy czynili, nie przyczynial i choć nań 4) sam ks. Arcybiskup Gnieźnieński w radzie zawołał o to prosząc, on jednak ani żadny wzmianki nie uczynił.

Tu zdała mi się rzecz słuszna kopie listów króla Zygmunta do papieżów pisanych włożyć, których JMé p. Wojewoda Smoleński w votum swym przypomniał, pierwszy ligę odradzając, w wtórym annaty się u księży domagając 5).

1) Zapewne ma na myśli wojnę Zygmunta I. z Albrechtem. 2) RP. ma: pogodne. Niema w RP. ) W RP.: nam. 5) Listy te opuszczamy.