JMć ks. Biskup Chelmiński 1).

Najaśniejszy Mciwy Królu, spólną daję chwalę najwyższemu Monarsze nieba i ziemie za blogosławieństwa nad WKMcią okazane, a iz też teraz do dobrego obmyślawania Rzpltej sejm ten WKMć złożyć raczył, tedy słuszne uniżone dzięki WKMci Panu Naszemu Mciwemu czynić mamy, że WKMé o całości ojczyzny, o zdrowem bezpieczeństwie Rzpltej obmyślawać raczysz, za co czeka WKMci korona wiekuista, którą Chrystus Pan nasz WKMći w onym wiecznym królestwie odda. Wprawdzieżeby mi się zeszło milczeć, słysząc przedtym mądre a baczne zdania Ich Mciów Panów kolegów moich, z któremi się ja zgadzam, jednak że tekst kwestyi jest barzo trudny w propozycyi WKMci podany, krótką sprawę o tym związku dam.

O tej lidze namowy barzo prędkiej potrzeba, póki czasu jeszcze mamy sto, abyśmy na tym sejmie incertitudinem tych niebezpieczeństw skończyli, abyśmy długo radząc i myśląc sami nie upadli. Ale jakoby ten węzeł tak trudny rozwiązać się miał, zgoła nie wiem. Do tego, że po tak niebezpieczne czasy w koronie żołnierza zniesiono, o które drudzy proszą, aby byli zniesieni, w czym ja widzę rzecz być barzo niepotrzebną, a nabarziej pod tym czasem. Tu tedy są dni rozsądku o tym, rad bych, abyśmy już teraz rozsądek tej ligi uczynili, której ja życzę, aby państwa WKMci z państwy chrzescijańskimi przeciw temu srogiemu nieprzyjacielowi i nieprzyjazliwemu pohańcowi złączyć się mogli, gdyż barzo jest ten związek potrzebny dla tego, aby zaś nas ten srogi nieprzyjaciel Turek jako i prędkoletny Tatarzyn na nas szabel swych nie obrócili, a według starej owej przypowieści: ne Hercules contra duos, jakoby śmy sami na koszu nie zostali. Dwie tedy są rzeczy do tej ligi. Pierwsza, że od państw WKMci ten poganin mając o ścianę wojska swe i granice swoje, aby pogranicznego sąsiada WKMci nie porazil, za czym by wielkie periculum państwom WKMci urosło; według onego dictum: vae homini, cum ceciderit, non habent sedem ante se, misericordia est itaque illis ostendenda, słuszna rzecz, aby się tym naszym upadłym sąsiadom dopomogło, gdyż ten Mahomet chrześciańskie państwa gubić pragnie. Dla tego bych prawdziwy, szczery a pewny ligi życzył, ale się tego obawiam, że z rzadka się nadawają te traktaty de conjunctis viribus contra Turcam, i samej korony polskiej exitus uczy; ponieważ też varius eventus belli bywa, lub by ten pohaniec nad naszemi zwycięstwo otrzymał, lub chrześcijaństwo nad nimi, owo jednak z obu stron wielkiego niebezpie czeństwa na koronę naszę obawiać się potrzeba, z którejkolwiek strony, aby

1) Piotr Tyl.cki.

elata victoria którakolwiek strona dalej szczęścia swego tu nad nami szukać nie chciała, to jest, żeby panowie Chrześcijańscy na nas się nie oburzyli, żeśmy im na ich długie prośby nie pomogli na tego okrutnego tyrana, abo od Turka żebyśmy molestowani nie byli, żeśmy na nie tak długiemi czasy praktykowali, częścią się z pany Chrześcijańskiemi na nich o lidze namawiając, częścią samemuż pohańcy o przymierza potwierdzenie nic pewnego nie uwierając. Druga aby nas w tę ligę 1) zaciągnąwszy sami się między sobą nie pojednali nobis inscientibus, za czym sami byśmy na koszu zostali. A toć takie niebezpieczeństwa nas zachodzą z obudwu stron, bądźby liga nie doszła, bądźby doszła. Też tu nam o tym związku samym namawiać przydzie; nie widząc nikogo, nie barzo widzę być rzecz potrzebną, gdyż nas te niebezpieczeństwa tak w ligę wstąpiwszy jako nie zachodzą, ale gdyby Cesarz JMć posły swe tu poslal, za2) słusznemi i pewnemi kondycyami lepiej bych upatrował być z nimi w lidze, niż tak samym. Do tego wszytkiego chrześcijaństwa, gdyby na nas wzywali, odstąpić, dopuścić im zginąć a wpaść w obrzydliwość pogańską, a nie dać im ratunku, bylo by to nie chrześcijańskiego człeka, przeto radbych tej lidze, ale mię to monet, że nie masz z kim traktować, i tak jako mędrzec mówi: confugium habeo, quem sequar, non habeo. Ociec św. Papież nas do tego jako do rzeczy święty i słuszny napomina, staranie wielkie czyni, ale Cesarz JMć na przeszły komisyej krakowski od WKMci złożony, widzę, że przez swe posły barzo frigide te tam traktaty odprawowali. Ztamtąd ujeli sobie panowie komisarze Cesarza JMci dodawszy rady i informacyej Cesarza, konkluzyą onychże traktatów na ten sejm odkładając, także też komisarze WKMci uczynili odłożenia i pozwolono im tego; że teraz widzę ztamtąd żadnego posła nie masz skąd się znaczy wielka tej sprawy oziębłość, zaczym baczę, abo już tego po nas nie potrzebują, abo się tym czasem o przymierze z tym pohańcem traktują, do którego widzę, że mało nie przystąpią, gdy im przysiąże do lat trzech pokój: a to co byl powinien Cesarzowi Tureckiemu dawać, to temu będzie czynić dosyć; czyniąc to a wżdy się z nami targują, co to barzo źle jest i to też mnie barzo od tej ligi odwodzić musi. Do bezpieczeństwa Rzpltej mówiąc, ludzi potrzeba bądź na tę, bądź na owę stronę. A do tego radzić nie mogę, aby się dalej nad tą ligą miało wieszać, bo za takiemi niepewnemi kondycyami nam się samym w to wdawać, było by to samym się ultro w te pericula praecipitare. Przeto by potrzeba jak najrychlej od Cesarza JMci wiedzieć, bądź on chce i potrzebuje tego związku naszego, bądź nie, bądź nam już same rzeczy pewne ukaże, a nie na słowa ich sądzić będzie. Ale wżdy wiedząc Cesarz JMć, że WKMć

1) W RP. po: ligę jest jeszcze »nie«. 2) niema w RP. Dyǝrynsz sejmu warsz. r. 1597.

4

pospolu z senatem swoim ten sejm dla obmyślawania dobrego wszytkiej Rzpltej Chrześcijańskiej złożyć raczył, Cesarz JMć żadnych posłów nie przysłał, przeto przyjdzie nam koniec uczynić, a latane i dość niepewne przymierze z tym pohańcem Tureckim latać potrzeba. A jak przodko wie WKMci zwykli byli zawsze to czynić, toż i WKMć słusznie czynić może, a tymczasem może Pan Bóg dać chrześcijaństwu większą zgodę, abo też ten dom Mahometski zginąć może, tego sam Pan Bóg bez rozlania krwi chrześcijański pokazać może. Przeto do czasu latać to przymierze możem, w tym jako najostrożniej sobie postępować trzeba; jakoż też i teraz sam czas nam ukazuje, że Tatarowie są teraz wolni sobie, których i Turek widząc ich domową niezgodę obawiać się musi. Przeto mądrego a bacznego posła tam prędko posłać potrzeba, aby się pod te Tatarską niezgodę co na nim wytargować mogło, żeby mógł jaką prowincyą puścić; jachać by tam rychlo, póki pokoju z chrześciany nie uczyni, póki Tatarowie tych swych domowych rozruchów nie uspokoją, a tak, ma li być foedus, posłać z tego sejmu zaraz, bo gdzie by się do niego po tych ugodach posłało, pewna rzecz, żeby nam byl droższy z swoją przyjaźnią i co wiedzieć, jeśliby i tej nam pozwolić chcial. A to foedus nam traktować potrzeba nie odpasując broni od boku, bo kto o pokój się stara bez broni, jakie pewne artykuły może mieć od nieprzyjaciela? a jeśli privatus sobie bez broni pokoju nie czyni, daleko więcej, kiedy ugoda między państwy wielkiemi stawa się. Trzeba i dla tego gotowości, aby, gdy się wojska Cesarza JMci i p. Wojewody Siedmigrodzkiego schodzić będą przeciw temu nieprzyjacielowi, aby też wojsko WKMci na granicy było pogotowiu, na które i ten poganin pewna rzecz żeby się oglądać musial; do tego, żeby się to też Chrześcijaństwu i Ojcowi św. ta chęć WKMci traktowania tego związku i gotowa pomoc okazała. Co się też ten chętny umysł WKMci i Rzpltej tak z tych przeszłych sejmów, które WKMć dla tej samej namowy i związku tego składać raczył, takoż i ex sententiis Ich Mé pp. senatorów jaśnie się wszytkiemu światu okazać będzie mogło, iż non deerat na tym studio WKMci, i owszem, przy kim inszym ta negligentia znaleść się może do postanowienia przymierza.

Kozaki uskromić, aby oni Turków nie irritowali, za uspokojenie kozaków WKMci i panom Hetmanom godzi się podziękować.

Tatarzynowi, będzieli pewny pokój, z pogłównego dać. De autori. tate sejmów mówiąc, wprawdzie WKMć oplakana taka Rzplta bywa, gdy do nierządu przychodzi, gdy postanowienia sejmowe, które ku do bremu Rzpltej są ustanowione, targane bywają, zaczym królestwa albo ad tyrannidem albo ad internecionem przychodzić zwykły; pierwej targając się na nas, nie dufając nam braciej swej, szlachcicom także jak

i oni urodzonym, przytym Ciebie Najaśniejszy Królu zgardzą, a potym Tuum dominium spernent. A to znaleść dobre remedium do zahamowania 1) tym protestacyom, zaczym non modo autoritas sejmów będzie, ale i do konkluzyi sejmów rychlej się przystępować będzie. W czym aby pluralitas Rzpltej zawierała, prout anni 1538 byla conclusio 2), a teraz te sejmy nasze są jak morze, na których się wszytka Rzplta chwieje, a co raz zlepiemy, to porozlepiamy 3), a co WKMć z radą swą i z więtszą częścią kola rycerskiego postanowić raczysz, to znowu drudzy rozrzucić audent. Przetoż na ten płomień Najaśniejszy Mciwy królu jaki sposób znaleść, aby się już ugasić mógł, boć to jest rzecz niepodobna, aby się tak wielom głosom wszytko dogodzić mogło, ale też to niesłuszna, żeby co się dwiema głowom niepodoba, rzeczy pożyteczne postanowione rozrywać mieli. A iż też tu egestas nas tępi i niszczy państwa WKMci, omnia consumpsimus w zbytkach, w strojach, w chodzeniu, przeto by hunc luxum, który nas consumit, zagubić i zahamować; boć ten internus hostis jest gorszy niż Turek, potężność koronie odejmuje, zaczym peccata wiele różne popełniają, popelniwszy a wszytko utraciwszy, per fas et nefas nabywamy, rozmaitych fortelów dla nabycia majętności nad bliźnim zażywamy, a to matka nasza prosila nas o to, aby się jej użaliwszy w tym dopomogło. Jakoż jest statut Aleksandra, że nie mają w złotogłowie chodzić, a teraz nietylko sami chodzą, ale kotcze tak ubierają jako oltarz; i teraz tu jadąc ujrzałem kotczy tak ubrany, widząc chciałem uklęknąć mniemając, aby byl ołtarz. Tedy te zbytki barzo rzecz jest potrzebna uskromić one nakoniec. I senatorem WKMci będąc przyjdzie mi i tu o grawaminach Pruskich przypomnieć, prosząc WKMci, aby według statutu Aleksandra indigenis samym dignitates dawano. Druga proszę WKMć, aby w szlacheckich Pruskich majętnościach mogły być wieczne miasteczka, gdyż po wszytkiej koronie są, same tylko Prusy nie mają, a oni we wszytkim WKMci stawią się gotowemi a wiernemi poddanemi na każde rozkazanie WKMci.

In reliquis punctis zgadzał się z Ich Mciami pp. Senatorami.

JMć ks. Biskup Inflantski).

Praemeditatam orationem latinam miał, w której wotum swe koń. czyl, audientiam sobie jednal, także liberam vocem loquendi, że tu sena

1) W RP.: zachowanie. 2) Jak wiadomo, żadna konstytucya nie postanawiała tego, że uchwały zapadają większością, chociaż faktycznie w XVI. w. przez czas jakiś decydowała na sejmach większość, i to tutaj chciał mowca wywieść jako zasadę ze słów konstytucyi 1538 r. (Vol. leg. I. 526): Constitutiones novas nonnisi cum Consiliariorum et Nuntiorum Terrarum consensu.... faciemus. 3) RP. ma: co raz zlepiamy. ) Otto Schenging.

torowi każdemu wolno jest dać zdanie swe, i że też tu jest ta wolność, której on zażywa libere loqui in Rpca. Naprzód defekty ligi ukazawszy, że aemulus regni non satis fecit iuramento suo, przeto w kondycyach pofolgowania życzył, aby się liga potężniejsza daleko niż foedus zawarla, bo gdyby Turek miał Węgry posieść, kędy fortece i antemuralia tej korony były, pierwej niż by szedł ad Imperium Romanum, kedy obrona i zamki potężne, Polski by pozad nie zostawił. Na obronę to remedium dawal, aby tak spirituales jako i saeculares tertiam partem prowentów swych dawali, na co on sam tres partes z intrat swych biskupskich postępował.

Zaczym ozwał się JMć ks. Arcybiskup Gnieznieński: Domine non commisimus vobis ista, nos alio tempore de nervo belli loquimur. Biskup odpowiedział: Tamen, Illustrissine et Reverendissime Domine, non ex omnium consensu, sed secundum conscientiam meam in ista libera Rpca ea, quae mihi videntur, in medium adduco.

Po tych rozmowach tenże Biskup votum swe kończy, ukazując drugi sposób obrony, thesauros ecclestiasticos, mówiąc: Ecclesia aurum habet, non ut servet, sed ut in necessitatibus Rpcae sit auxilio, ut illos inimicos Dei et Christianitatis a templis et a cervicibus nostris avertamus. Zbytkowi w Rzpltej szkodliwemu zabieżeć radził.

Przyczyniał się za Inflanty, aby im prawa jakie dawane albo na dane były, zalecając ich zasługi i powolność, wierne poddaństwo. Zamknął wotum swe hac sententia: Non minor est virtus quam pacta tueri. In reliquis zgodny z inszemi.

JMć p. Wojewoda Poznański1).

Życzyłbym był sobie tego Najaśniejszy Mciwy królu, abych byl to starszemu swemu zlecił o tych sprawach wszytkiego Chrześcijaństwa mówić, a ja żebych był o nich nic nie mówił po tak mądrych pierwszych radach Imciów ks. Biskupów starszych moich; jednak i tego za nieszczęście nie mam sobie, że mi tu na tym miejscu przyjdzie mówić, nie przeto, abych słów jakich wielkich używać miał, albo i laty starsze i biegle zdania IchMci starszych moich poprawować miał, ale żebych też tu powiedział jako senator WKMci zdanie swe: przeto co na konscyencyi mam, powiem.

Ligę każdy być pożyteczną upatruje nietylko wszytkiemu chrześcijaństwu, ale i nam samym; w której jak wielkie starania Ojciec św. czy nić raczy, zamilczeć tego nie mogę, jako i teraz przez JMć ks. Kardynala Kajetana Legata swego zacnego człeka nas do tego pobudzając,

1) Hieronim Gostomski.