Wolborza w majętnościach moich plądrowali, bydła sobie gwałtem brali i do tego wsiom kazali się okupować. Tak wielkie tedy gwałty ten żoł nierz Najaśniejszy Mciwy Królu czynił, w czym tak bych się był poczuwać chciał, gdybych był nie wiedzial, com Bogu powinien, ale że mię to potyka od równych sobie salvis legibus et juribus nostris, wiedziałbych, jakobym tych szkód dochodzić mial, gdyż bona ecclesiastica są bona regalia, które na Bożą chwałę królowie Polscy kościołowi nadali, także i bracia nasi w szafunek osobom duchownym. A też te licencye żołnierskie takim postępowaniem w Francyi, w Anglii, w Niderlandzie niepokoje poczynały, a to z karania Pańskiego, quia bona, quae Deo dicata sunt, non debent in usus aliorum converti. O dziesięciny, których nam nie wydawają, i owszem przez trzysta kościołów panowie ewangelicy nam odjęli, WKMci uniżenie proszę, tudzież IchMciów pp. braci, aby nam przywrócono.

Do obrony koronny żadnego medium lepszego być nie upatruję, jako pobór, gdyż sama potrzeba gwałtowna od nas to wyciska. Naprzód, że Agier Turek wziął a Kraków niedaleko; w czym nie mamy sobie lekko postępować, by się nam nie stało jako i onym Grekom, na które gdy wołali Pollaragowie (s), nie chcieli im dać ratunku, aż potym gdy nieprzy jaciel pierwszy Ottoman w bramę wchodził, kladli złota, kamienie drogie, wołając, by ich teraz ratowali, a nie mogło im być, tak też trzeba się nam obawiać, by się nam takież nie stało. Przeto nie żałujmy dać teraz trochę dla wolności naszych, abyśmy potem radzi nie dawali, a nie bę dzie czasu.

Do ważności sejmowych mówiąc widzę, żebyśmy się mieli sprawo wać przykładem Wenetów, którzy gdy co postanowią, żaden przeciw temu nie śmie nic rzec. A dla Boga, Najaśniejszy Mciwy Królu, co by się już tu dziać miało, czegobyśmy się tu dobrego spodziewać mieli, gdyby ustawy sejmowe nadaremne być miały, gdyby konstytucye WKMci w niczym ochronione nie byly? Ale tu mi stanąć trzeba: raczy to WKM. wiedzieć, że się darmo zjeżdżamy, warunek konstytucyi żaden nie jest; co się postanowi tu ku obronie Rzpltej, ku poprawie praw i wolności, ku zachowaniu wszystkich ekscesów, to po sejmie jeden dwa rozerwą, a my się w tym nie poczuwamy; mamy statuta o tym, a próżno leżą, bo ich w egzekucyej nie mamy, gdzie tam pisze, że ustawy koronne sacrosancta być mają, a jeśliby kto protestacye jakie czynić chciał, tedy miałby je tu uczynić in theatro publico, in facie Reipcae, a nie pokątnie, jako tak rok sam jeden czynił protestacye nomine totius Republicae, co jeśli to kto baczy rzecz słuszną, niech powie Ale nie pochlebiajmy sobie, mówmy sobie w brud, jeżeli ma się postanowienie sejmowe rozerwać, albo doma zostawajmy albo sejmów nie miewajiny; na których się tak wielkie utraty

stawają, że gdyby się na kupę złożyli, wielka by byla pomoc Chrześcijaństwu przeciw Turkowi; jakoż i ja sam Najaśniejszy Mciwy Królu na drugi sejm nie obiecuję się przyjachać, gdyż się te sejmy w niwecz obracają. A zaś to rzecz słuszna, gdy się kto protestuje, żeby z sejmu nie miało być nic, nam ) protestari est liberum cuique non in perniciem Reipcae; na sejmie trybunal i jego qualitates postanowiono, a wżdy na trybunale spraw in dubium wokować nie mogą, kto apeluje od trybunalskiego sądu, to poena, żaden do izby ich sądowej nie wnidzie, kto na trybunale z rusnicą chodzi, egzekucya zarazem; co jeżeli tam idzie taka uchwała, daleko by się więcej tu dziać miała, skąd poszła 2) ta powaga justycyej, którą sejm uczynił. A tak temu by się zabieżeć moglo, albo żeby ten, co czyni protestacyą dał przyczyny, dlaczego się czyni, albo dać starostom instrukcyą, aby takich protestacyej do grodu nie śmiał przyjmować, albo żeby postanowienie sejmowe pluralitas zamykała, do tego poenam namówić na takiego, pod taką egzekucyą jako na trybunale.

In reliquis zgodny.

Na skargę JMci ks. Arcybiskupa Gnieznieńskiego słusznie to Najaśniejszy Mciwy Królu obrażać ma, gdyż samo pismo inówi: Non maledices Principi sacerdotum. Do tego to było przedtym, że coram episcopo ne turpe verbum dixeris, a bywało to, ktoby przed biskupem miecz wy. jal, na gardle ma być karany. Teć są dawne statuta nasze, przeto gdzie de fama idzie, słusznie aby WKMć i z senatem w to wejrzeć raczył, ponieważ to zachodzi dignitatem WKMći i senatu i nas wszystkich każdego z osobna, którzy na tych stołkach przy boku WKMci Pana naszego Mciwego zasiedliśmy.

JMć ks. Biskup Płocki 3).

Po tak ważnych przypadkach i niebezpieczeństwach że o sobie radzić mamy, kedy idzie de focis et aris, mamy za co Panu Bogu dzię kować, że w takich niebezpieczeństwach przyczynić nam czasu do rady. i do obmyślawania bezpieczeństwa i pożytku Rzpltej raczył, prosząc przy tym najwyższy możności, aby on nas sam od rady płochej zachować raczył. Jakoż zaczęliśmy bez wątpienia ten traktat dość szczęśliwie, bo acz pod ręką Turecką wiele królestw chrześcijańskich poszło, jednak Bóg wszechmogący wielką łaskę nad ojczyzną naszą okazać raczył, że nam jeszcze czasu sto 4) użyczył, abyśmy o sobie radzili. A iż też walnemi wojskami granic się WKMci dotykają i wedle granic zamki chrześcijańskie

1) RP. ma: nie miało co być, nic by nam. 2) W RP. po »skąd poszła jest jeszcze: stąd poszła. ) Albert Baranowski. 4) Używane tu w znaczeniu: dosyć.

pobrawszy, głowa pogańska osiadła i po chwili różne wojska jego o granice WKMci ocierać się będą, barzo się bać potrzeba, aby te prace i trudy WKMci nadaremne nie były. Przetoż ku zabieżeniu temu prędkiej rady a zdrowej potrzeba, do czego napomina JMć ks. Legat Ojca św. posłaniec w poselstwie swym, abyśmy teraz o tym jak najprędzej obmyślawali, napomina też i kościół na początku postu: Convertimini ad me in toto corde vestro, in jejunio, in fletu et in planctu, et convertimini ad Dominum Deum vestrum, quia benignus et misericors est, patiens et multae misericordiae 1). Upomina nas prorok, abyśmy się mieli do spólnego złączenia, kędy mówi: Congregate populum; co gdy każdy to upatrować będzie, mając pewną nadzieję w miłosierdziu Pańskim, za pomocą Bożą jeszcze się Rzplta chrześcijańska ratować będzie mogła, o czym pismo mówi: Quis scit, si convertatur et ignoscat et relinquat post se benedictionem 2); et alibi: Nulla in vobis adversitas, si nulla in vobis diversitas. A tać sama jest opatrzność do zachowania Rzpltej, do której nam barzo zgody potrzeba, rychło się nam jąć bądź tego, bądź owego potrzeba, nie opuszczając jednak okazyej, chyba nam Bóg długo czasu użyczać raczy, że o całości swej jeszcze radzić możem, tedy też radźmy i o całości inszych i przyczynić się też do nich. Bo uchowaj Boże, gdyby się ścierały wojska pogańskie z Morawą, z Śląskiem, nic by nam i góry nie pomogły, przeto potężnie i szczerze o takowych niebezpieczeństwach radzić nam potrzeba. Potężność korony ta będzie, gdy żołnierz pogoto wiu w polu będzie, ponieważ żadnych zamków, żadnych amunicyej inszych nie mamy; gdzie by chcial do nas ten poganin wieszając się nad państwy WKMci widząc naszę niegotowość, nie mielibyśmy się gdzie podzieć, czego za łaską Bożą uść możem, gdy przy granicy mężne Rzpltej rycerstwo murem się stawi. Do tego też ta gotowość nasza potrzebna, gdyby którakolwiek strona plac zwycięstwo odniosła, aby do nas neutralistów on zwycięsca broni swej nie obrócił, którego periculum to medium napewniejsze ten żołnierz nasz. Jeśli by zaś poganin z Cesarzem JMcią pokój traktować miał, tedy by się na nim więcej targować mogło, gdyby też wojsko WKMci pogotowiu było; więc i to, jeżeliby potym Rzplta chrześcijańska jakie traktaty pewne związku tego podali, żeby zaraz WKMć pogotowiu wojska swe mieć raczył, byłaby sława WKMci z bezpieczeństwem koronnym i sąsiedztwa. Bo gdy ta związku zgoda dobra postanowi się, pewna rzecz, że Bóg na tego tyrana tak pomagać będzie, jako i sam nam obiecuje: Evaginabo gladium meum et interficiet eos manus mea 3); a my za to dobrodziejstwa Pana Najwyższego z pismem świętym wielbić będziem: Dextera tua Domine magnificata est

1) Ioel. 2, c. 12, 13. ) Ioel. 2, c. 14. ) Exodus 15, 9.

in multitudine gloriae tuae, deposuisti adversarios tuos, misisti iram tuam, quae devoravit eos sicut stipulam 1). Do której społeczności i jedności począł Ociec św. pierwy przez nuncyusze swe nas wzywać, niebezpie czeństwa wszytkiego chrześcijaństwa upatrując; i teraz znowu przez JMci ks. Kardynala legata swego przekłada mizerye tego tak bliskiego sąsiada, koronie tej przekłada ciężkie sąsiedztwo, przekłada commune periculum, na poratowanie wszytkich chrześcijan WKMci wzywa, czyni pieczę, ne sit deminutio Divini cultus, ne sit deminutio kościołów Boskich, o czym i przez komisarzę w Krakowie traktowano z JMcią ks. legatem Kardynalem Ojca św. Papieża. Tam że się dla gravitatem kondycyi ten związek święty zawrzeć nie mógł, mnie się zda, aby te kondycye poniekąd moderowane były, aby bezpiecznie ta konfederacya zawrzeć się mogła, aby na nas to niedbalstwo nie zostawało i aby się nami nie rozpadało; jakoż w cudzych krajach będąc słyszałem, gdy Regnum Poloniae w tym winowano. Przeto sit possibilitas conditionum, w czym aequitatem et possibilitatem WKMć ma słusznie deliberować. A jako Ociec św. urget, tak życzyłbych, aby posłowie Cesarza JMci też byli, którzy by tych zaczę tych rzeczy popierali, co jeżeli by oni zaniedbali, a tego tak zaniechali, tedy by ani WKMć ani Rzplta w tym winna zostawała. A nam też samym w to się wdać nie barzo jest rzecz bezpieczna: jako owych nie. chwalą, którzy pojedynkiem ścianę walącą się podpierają, tak też onych wysławiają gdy w gromadzie ten ciężar podnoszą; bo gdy jeden sam jest, obawiać się, by go ściana nie przytłukła, ale gdy ich więcej, potężnie ścianę ratować mogą bez swego urazu szkodliwego. Tak też, quam w teraźniejszych rzeczach, samym się zaciągać tutum et securum być nie rozumiem, gdyż pojedynku temu poganinowi trudno co uczynić. Na defekty domowe wysadzić deputaty domowe, ludzie mądre i szczere, którzy by o ojczyznie w miłości radzili i te defekty suis viis zamknęli, aby ta Rzplta jako nie osłabiala, nad którą takie pericula wiszą i kędy pokój być nie może, aż by potężność ustąpiła. Przeto WKMci, żeby do tej słabości nie. przyszło, pilne staranie w tym mieć potrzeba, aby nie rzeczono: Quis Rex iturus committere bellum adversus alium Regem, non sedens prius. cogitat, si possit cum decem millibus occurrere ei, qui cum viginti millibus venit ad se, alioquin adhuc illo longe agente legationem mittit, rogat ea quae pacis sunt.

O pokój do tego poganina posłać acz jest zawsze fallax, ale jednak gdyż tego necessitas niesie, caute sobie w tym postępować potrzeba, mając żołnierza in armis gotowego, bez którego jak na Turku, tak na Tatarzynie nic się wytargować nie może. Na pobór, na płacą żołnierską

1) Exod. 15, a 6, 7.

zezwalam, acz też sami nietylko biorą stacye, bydła w majętnościach naszych, ale i każą się okupować, zaczym samiż pobór wybierają od nas z wielką niewolą naszą i poddanych naszych. In reliquis zgodny.

Dnia XXI lutego.

Wota się senatorskie na propozycyą J. K. Mci kończą:

J. Mć ks. Biskup Lucki 1).

Na tak czasy trudne i niebezpieczne patrząc, Najaśniejszy Mciwy Królu, strach mie i o nich mówić, które nietylko nas samych, nietylko państwa WKMci, ale wszytko chrześcijaństwo zachodzą, o czym namowy nieodwłoczne nie tylko mnie samemu zdadzą się być potrzebne, ale i od wszytkiego świata to upatrują rzecz być barzo potrzebną, o tymże i od ludzi takowych, którzy światem władną i rządzą, to jest od Ojca św. Papieża mieliśmy przez IMci ks. Kardynała legata napomnienie, abyśmy te niebezpieczeństwa pilnym okiem upatrowali. Jednak dal Pan Bóg milosierdzie nad WKMcią, że w takowych niebezpieczeństwach w całości państwa te, WKMci pod regiment posadzone w cale i w dobrym Rzpltej zachować raczył, i taką łaskę okazał, że niebezpieczeństwa jako mię za smuciły, tak i teraz z więtszy częściej mnie wzruszają i cieszą. Cieszy mię to, że nie ozięble to, cośmy słyszeli naprzód od panów posłów, do warunku tych niebezpieczeństw przystępują; cieszy mię to, że gdy do pocałowania ręki WKMci Pana naszego Meiwego wszytko rycerstwo przy. stępowało, stąd poczęli mowę swą dziękując wiecznemu Bogu za tę laskę, że on sam rękę swą nad WKMcią trzymać raczy i tak błogosławi wielce, że i my w całości, zdrowiu i prawa swego w pokoju siedziem; cieszy mię to, że nie zaniechali też i tego, że te państwa, które WKMć pod regimentem swym mieć raczysz, były w pokoju; cieszy mię to, że o te państwa WKMć miłościwie radzić i staranie pilnie mieć raczysz, cieszy mię to, że do WKMci o ratunek prosząc państwa insze chrześcijańskie uciekają się, cieszy mię to, że i pohańcy pokoju od WKMci proszą, cieszy mię to, że takie wiktorye z pohańcow otrzymać raczył, cieszy mię to, że w tych czasiech od najwyższego monarchy w Europie o przy mierze żądają, od Pasterza świata wszytkiego, od głowy kościoła Bożego legat przyjachał, który też pociechy WKMci i te błogosławieństwa Boże nad WKMcią będące jaśnie przyznawał i napominal, aby jednak w tych pociechach skromni byli, a w tych czasiech obmyślawali o bezpiecznym postanowieniu Rzpltej chrześcijański państw WKMci należących. Toć tedy

1) Bernard Maciejowski.