snadnie 1) rość będzie mogło, a wszak mu to i napotym nie zginie, gdy już ku lepszemu obaczeniu2) przychodzić będzie. Potym gdy już będzie podrastać, nie trzeba go też nazbyt w grozie chować, bo ona młodość jego, gdyż jeszcze zmysły słabe we młodym ciele być muszą, tedy zbytnią grozą a frasunkiem3) snadnie może być zgwałcona1), iż potym zawżdy straszliwa), tępa a głupia być musi. Ale bez zbytniej grozy, a bez frasunku nadobnym) napominaniem przedsię mu potroszę trzeba ujmować obroków), aby nie rosło jako wierzba; którą jako nachyli, także też rość będzie. Także go też już będzie trzeba strzedz od głupich a od plugawych) chłopiąt, od zbytniej czeladzi, bo co z młodu widzi, słyszy, to mu się snadnie wbije w onę młodą pamięć jego, i także z nim będzie rosło. Bo i od starszych to słychamy, iż lepiej to więc pamiętają, co się z młodu około nich działo, niźli co przed małym) czasem czynili. Boć może dzieciątko czyście10) się igrając11) i paciorka, i łacińskich słów wie. le nauczyć, i a, b, c, d bardzo mu się to snadnie igrając w pamięć wbić może. Nie dajże mu też wiele leda czego szczebiotać, jako to ini barzo radzi widzą, a zowią to szpaczkiem, bo jako mu to w obyczaj wnidzie, tedy mu potym z tego wszeteczeństwo uroście, którego go potym trudno oduczyć będzie. Także też i panie matki około dzieweczek swych powinny takież pilność mieć, gdyż to jest naród mdły12), a na wszytko snadnie nałomny 13). Abowiem wierz mi, iż młode wychowanie roztropne, siła14) potym obyczajów dobrych na starość każdemu umnożyć może. A widamy to i między rodzoną bracią, iż jeden doma15) źle, a swowolnie wychowany, jaki jest brzydki w obyczajach swoich, jako jest niedbały W sprawach swoich, iż wszytko snadniej i utracić i sam się w niwecz obrócić może16). A drugi, który będzie dobrego a poczciwego wychowania, wszytko ono za nim chodząc pozbiera. A przytym różna wdzięczność i różne uważenie obyczajów u ludzi poczciwych będzie jednego niż drugiego17).

1) Łatwo. 2) Rozmysłowi. ) Bojaźliwością. 4) Nadwyrężona, wykolejona. ) Bojaźliwa. ) Zręcznem, łagodnem. ) Wygód, swobody. ) Ordynarnych. ) Niedawnym. 10) Pięknie, przyzwoicie. 1) Bawiąc się. 12) Naród mdły, płeć słaba. 18) Wrażliwy. 1) Wiele. 15) W domu. 16) Zmarnować się może. 17) Inną zaskarbi sobie miłość, inne poważanie u ludzi.

II.

Bez skutku słówka farbowane') nic nie są.

Abowiem co pomogą wystawne 2), a ony zafarbowane z gramatyki słówka3), jeśli prawda, a skutek1) daleko się z niemi mija? Są prawie jako gdy na się kto cudną szatę oblecze, a błotem ją upluska, albo pierzem nastrzępi. Albo co pomoże geometrya, iż się kto nauczy świata albo cudzych gruntów rozmierzać, gdy się sam rozmierzyć 3) poczciwie ) nie umie, albo i tego grunciku 7), co mu Pan Bóg dał, aby go umiał pobożnie, pomiernie, a spokojnie używać wedle chrześcijańskiej powinności swojej. Albo co też pomoże komu umieć astronomią, to jest, z biegów niebieskich przyszłe a przypadłes) rzeczy; a on i tych, co przed oczyma ma, nie umie użyć ani rozeznać. Drży, gdzie się niemasz czego bać, a raduje się, gdzie się czasem niemasz czemu nazbyt radować. Bo się wnet boi leda nędznego przestrachu dla jakiego błahego uszczyrbienia3) nędznej majętności swojej. A nie boi się uszczyrbić sławy, cnoty, bogobojności, albo inszych zacnych przypadków10) poczciwego żywota swego. Albo iż się nauczy z muzyki śpiewać, a drugi przed nim barzo szpetnie wrzeszczy. Albo się nauczy z arytmetyki jako cudze tysiące rozmierzać, a swojej trochy rozmierzyć nie umie, jakoby jej pobożnie, pomiernie użył wedle stanu swego.

Uczy się zasię drugi szyrmierstwa11), anoby się lepiej uczyć tych sztuk wyprawić, któreby były nadobnemi obyczajami ozdobione i przychędożone 12), którymby się ludzie i dziwowali i z nich przykłady brali. Uczy się drugi jako konia munsztukiem załomić13), jako mu gi11) przyprawić15), i jako im zataczać, i jako go zrazu wybość16); anoby17) się pierwej nauczyć jakoby swą wolą, a wszeteczność w sobie załomić 13) a krygu 18) na nią przypasować, albo jako się wybość19) ze złych a z swowolnych obyczajów swoich,

1) Słodkie słówka, czcze frazesy bez czynu. 2) Szumne. 3) Wyuczone. 4) Rzeczywistość. 5) Ocenić się, poznać samego siebie. 6) Rzetelnie. 7) Zdolności. ) Przypadające. 9) Uszczerbku. 10) Cech, przymiotów. ) Szermierstwa. 12) Oczyszczone. 13) Pokierować. 14) Ji, go t. j. munsztuka (biernik). 15) Zastosować, zażyć. 16) Podniecić, popędzić. ) Niechby. 18) Wędzidła, hamulca. 19) Odwrócić się od... porzucić, uwolnić się od...

które mu wiele szkodzą, i wiele do dobrej sławy przeszkadzają.

III.

Jakiego ćwiczenia mają życzyć poczciwi rodzicy dziatkom swoim. A tak poczciwi rodzicowie mają to sobie iście pilnie uważać, w jakie ćwiczenie, a w jakie sprawy dziatki swe wprawować mają, gdy się przyrodzenie nasze rodzi jako goła tabliczka, a co na niej napiszą, to już tak zawżdy na sobie nieść musi. Boć mądrość na świecie jest jakoby jaki ozdobny ratusz w jakim zacnym mieście, rozlicznemi cnotami jako on ratusz wieżyczkami osadzona. A nauki poczciwe, a ćwiczenia roztropne są jakoby gościńce do onego miasta z rozlicznych stron, które lacwie1), kto ma baczność roztropną przewodnikiem, doprowadzą do ratusza onego. A tam już między cnotami onemi pewnie sobie znajdziesz spokojną gospodę do każdego poczciwego postanowienia żywota swego.

Potym gdy już też ona młodość podrastać będzie, nie wadzi mu też, poczedszy 2) sobie czego potrzeba, nauczyć się i konika osieść i jako sobie na nim poigrać, a jakoby gi też czasu potrzeby obrócić. A jeśliby mógł i drzeweczko znieść, tedy i to niewadzi z nim sobie poigrać, ręką uważać do pierścionka albo do czapeczki pomierzyć, a poduczać się z młodu, coby się i napotem przygodziło. Też mu niewadzi czasem z poczciwym a nie z opiłym towarzystwem posiedzieć, pomówić, pożartować, bo stąd i ćwiczenie, i zachowanie na potem, i znajomość roście). Niewadzi mu też czasem pouczyć się i poszyrmować, i poskakać, i na lutence pograć: wszytko to są poczciwe zabawki1). Azażby lepiej leżał jako wieprz w barłogu a marnie czas tracił, co jest drogi klenot, a który już upłynie, już się nigdy nazad wrócić nie może, a nic nie może być szkodliwszego młodemu człowiekowi jako nikczemne próżnowanie. Bo to widamy i w konioch i w inych zwirzętoch, iż im je naczęściej ćwiczą a wyprawują, tem też naosobniejsze bywają. A kiedy będzie stał, jako wół, tedy też z niego jako wół będzie. Owo i ogień, im mu naczęściej suchych drew przykładają,

1) Łatwo. 2) Poczetłszy, poczytawszy. ") Rośnie. ) Odpowiednie

rozrywki.

tym zawżdy i najaśniejszy bywa. Abowiem a czym się inym młody młody człowiek naprędzej ozdobić ma, jedno nadobną sprawą1) około siebie, ktora niskąd inąd przypaść nie może, jako z porządnego ćwiczenia. A do tego już i ine cnoty snadnie przypaść będą mogły, które każdy stan na wszem nadobnie ozdobić i oślachcić mogą.

A wszakoż i w czytaniu, i w każdej sprawie szkoda przyrodzeniu gwałtu czynić, a w każdej rzeczy dobrze jest roztropnego pomiaru używać. Bo i hawtowanie2), i każda subtylna robota zawżdy piękniejsza bywa, która powoli a z rozmysłem bywa robiona. I deszcz pomierny tedy zawżdy piękniej zioła ożywia i zazieleniewa, niźli ów gwałtowny, bo gwałtowny albo potłucze, albo z błotem pomiesza. A cokolwiek gwałtownie do przyrodzenia przypadnie, i wzrok do oczu, i słuch do uszu, nie może tak słusznego rozsądku dać, jako gdy to powoli i obaczono i rozważono będzie. Bo i mędrcy tako o tem piszą, iż każda rzecz gwałtowna nie może być jedno szkodliwa.

IV.

Jako rozmowy poczciwe") młodemu bywają pożyteczne.

A wszakoż nietylko czytania, ale i rozmowy poczciwe mogą niemało ćwiczenia do rozumu podawać, gdyż ćwiczenie przy rozumie jest jakoby nadobne kwiecie na dobrym szczepie. Abowiem tak dawno powiadają, iż lepszy jest zawżdy żywy głos, niż zdechła skóra, co ją na pargamin wyprawują. A wszakoż tego trzeba strzedz, aby ony rozmowy nie były wszeteczne a opiłe, a nie leda o czym, jedno coby się ku poczciwemu polorowaniu a ćwiczeniu do rozumu przygodziły. Jakie przedtym miewali oni zacni ludzie, oni mądrzy filozofowie, którym się i dziś ludzie dziwują, a prawie się dusza cieszy, ony ich zacne rozmowy czytając. A cóż kto się im na on czas oczywiście, przysłuchawał, podobno się jeszcze więcej ucieszyć mógł. Bo to i tam bez tego być nie mogło, aby w takich mądrych a poważnych rozmowach czasem i pożartów pomiernych nie było,, aby się też czym czasem dusza ucieszyła. Abowiem to jest wielki przysmak

1) Uprawą, staraniem. 2) Haftowanie. ) Należyte, odpo

wiednie.

i w czytaniu i w rozmowach, gdy co dworskiego1) albo cztąc2) albo słuchając z strony przypadnie. Bo tak mądrzy powiedają, iż to jest staranie nalepsze, które też wżdy czasem jaką krotofilą3) bywa przesadzone1). Bo by też wszystko głowa miała robić o wielkich, o trudnych, a o poważnych rzeczach, a nigdyby się czym wżdy nie ucieszyła, pewnieby trudno wytrwać mogła. I żelazo, by namiąższe3), gdy się ustawicznie a ciężko obraca, pewnieby się rychło zrobiło"), by mu też nie odpoczywał, albo go łojem nie podmazował.

Wyjątki z ksiąg wtorych

(wiek średni).

V.

Prawe szlachectwo jakie ma być.

A wszakoż jeśli kto będzie ozdobion stanem ślacheckim, jakoż się to już z dawna na świecie rozniosło, tedyć jeszcze nie to prawe szlachectwo, gdy cnotami nie będzie ozdobione, iż go tak zową, albo iż sygnet z jakim herbem na palcu nosi, albo gi1) na sznurze na szyi powiesi, albo iż się czyrwonym albo zielonym woskiem pieczętuje, albo na wrociechR) nadobnych na tablicach herbów nawiesza albo naprzybija, albo iż się dziady, pradziady, albo inszemi przodki swemi szczyci,-toć jeszcze mało na tem. I owszem, jeśliś się ty wyrodził z nich jakiemi wszetecznemi obyczajmi swemi, tedyby ich snać lepiej i nie wspominać, boś je już zelżył, a by byli żywi"), barzoby się gniewali, iż się ich potomkiem zowiesz. A acz10) możesz byś twarzą albo urodą do nich podobien, ale daleko obyczaje od nich różne. A nie wiem, by się ciebie nie zaprzeli, abyś im co jako żyw w rodzie być miał. Abowiem szlachectwo prawe jest jakaś moc dziwna a prawie gniazdo cnoty, sławy każdej powagi i poczciwości11). A kto to gniazdo tak zacne dobrowolnie sam przez się szkaradzi, jest podobien ku owemu śmierdzącemu dudkowi, co i sam śmierdzi, i gniazdo swe zawżdy zaplugawi, czego inszy żaden ptak

1) Wytwornego, miłego, wyszukanego. 2) Czytając. 3) Żartem, dowcipem, trafnością. ) Przeplecione. ) Najgrubsze. 6) Zużyło, starło. ) Go. ) Na wrotach. 9) A gdyby byli żywi. 10) Aczkolwiek, chociaż, lubo. 11) Czci, godności, honoru.