kusza plebana w Ciężyniu i szlachetnych mężów, panów: Jana Sremskiego, Pachona Czarnkowskiego, kasztelanów, Mikołaja Pyczek burgrabi pyzdrskiego, Wita Łukomskiego, Jaśkona tamże i innych wielu wiarogodnych. (Relacya zamku gnieźnieńskiego roku 1780-go, volumen 2-gi str. 474.)

Posiedzenie wileńskiego statystycznego Komitetu. Dnia 2 b. listopada, odbyło się czwarte w tym roku ogólne. posiedzenie Wil. St. Komitetu, pod przewodnictwem prezesa tegoż, naczelnika gub. Wil. rz. rad. st. M. Pochwiśniewa; w obecności 25 członków. Na tém posiedzeniu pomocnik prezesa A. H. Kirkor zagaił posiedzenie następném przemówieniem.

,,Na ośmiu posiedzeniach redakcyjnej kommissyi przy Komitecie Statystycznym, t. j. od jéj ustanowienia w dniu 23 kwietnia r. b., rozstrząśnięto 9 programatów, ułożonych przez jej członków, celem szczegółowego opisania gubernii. Programy są następujące:

1. Człon. rzecz. p. Gusiew ułożył program opisania gubernii pod względem klimatologicznym, wskazując konieczność utworzenia w gub. kilku meteorologicznych stacyj i obiecując w razie przyjęcia tego projektu, ułożyć szczegółowe wskazówki względem i ilości i podziału stacyj w gubernii, tudzież środków i narzędzi niezbędnych dla urzeczywistnienia tego projektu. Kommissya przyjęła ten projekt i uchwaliła, skutkiem powyższego wniosku, potrzebę porozumienia się w tym celu z dyrektorem głównego fizycznego obserwatoryum, akademikiem Kupferem.

2. Zamiast ułożenia programu topograficznego opisu gubernii, p. Gusiew napisał artykuł p. t. „Krytyczny przegląd danych do topograficznego opisu gub. Wil.," do którego weszły wszystkie otrzymane dotychczas rezultata w tym względzie.

3. Czł. rzecz. M. Krupowicz ułożył program opisu statystycznego gub. pod względem przemysłowo-handlowym. Przytém p. Krupowicz obiecał zająć się opracowaniem tego oddziału.

4. Czł. rzecz. T. Snarski ułożył programat opisania rolnego gospodarstwa gubernii.

3. Czł. rzecz. A. Korewo ułożył program opracowania najważniejszego z oddziałów statystyki, o ludności, dzieląc go na 4 części: 1) ludność, 2) stopień zaludnienia, 3) ruch ludności, 4) etnografia. 6. Czł. rzecz. W. Kulin ułożył program o stanie oświaty w gubernii.

7. Czł. rzecz. K. Paszkowski ułożył program sądowniczo-kryminalnej i sądowniczo-cywilnej statystyki.

8. Czł, rzecz. Adamowicz ułożył program opisania stanu zdrowia miejscowej ludności.

9. Ja zaś przedstawiłem program finansowej statystyki gub. właściwie z wydziału dochodów państwa i podatków ziemskich. Materyały do tej kategoryi zbieram z lat dziesięciu i mam nadzieję, że na jedném z następnych posiedzeń złożę i sam artykuł. Oczekujemy je

szcze przyrzeczonych programów p, Korewy, opisu komunikacyi i od p. Tamulewicza opisu gubernii pod względem przyrodniczym.

Niezbędnemi są jeszcze dane przynajmniej z lat dziesięciu, o obrotach summ urzędu powszechnej opieki, o zakładach zostających w wiedzy tak tegoż urzędu, jak również rady opiekuńczej i opieki domów sierot. Tę pracę może raczy przyjąć na siebie nasz spółczłonek p. Małachowiec, jako więcej obeznany z tą gałęzią.

Wreszcie dla zakończenia uprzednio naskréślonego planu prac statystycznych opisu gubernii, spólnie z p. M. Malinowskim, będziemy mieli honor złożyć szczegółowe artykuły pod względem historycznym i etnograficznym, oraz opisu miast i zabytku przeszłości.

,,Najważniejszą jest rzeczą zebranie materyalów statystycznych. Uskutecznienie téj czynności za pomocą korespondencyi, zapewne jest łatwe, lecz nierównie korzystniejszą będzie rzeczą, gdy członkowie sami będą na miejscu je zbierać. Nie mniej też ważném i pożądaném byłoby, iżby redakcyjna kommissya rozstrzygnęła, z jakich należy czerpać źródeł, z czego korzystać, aby po ułożeniu planu ogólnego, można było natychmiast przystąpić do jego urzeczywistnienia. Mając pod ręką najnowszą pracę p. Korewy, jako owoc ostatnich badań, tudzież dawniejsze prace statystyczne, możemy nieustannie opracowywać ten lub inny oddział, a lubo zadanie to nie łatwe, szczególnie pod względem zebrania materyalów, nie traćmy jednak nadziei, szczególnie jeżeli przyjmiemy za zasadę zbierać materyały, unikając korespondencyi, osobiście i na miejscu. W tym celu kolega nasz pan Snarski, lubo i dziś dokładnie obeznany z gospodarstwem krajowém, przecież zamierza bliższe szczegóły zbierać osobiście w rozmaitych główniejszych miejscowościach.

„Najtrudniejszą bez wątpienia rzeczą będzie zebranie istotnych danych o zaludnieniu i ruchu ludności. W tym razie niezbędnym jest dla nas udział współczłonków naszych ze stanu duchownego.

Potrzebnym jest jeżeli nie z 10 lat, to przynajmniej z 5, szczegółowy wykaz zmarłych według płci i wzrostu, i nowo-narodzonych, jak nie mniej szczegółowy wykaz zawartych małżeństw podług wyznań. Doświadczenie przekonało nas, że bezpośrednio zbierane wiadomości od dziekanów obu wyznań, na nic się nigdy nie zdały, przeto pożądaną jest rzeczą, aby każdy z szanownych członków osobiście zajął się tą pracą lub przynajmniej nią kierował. Wykaz ludności nie mniejszym ulega trudnościom, a mianowicie ze strony żydów, jak dlugoletnie doświadczenia tego dowiodly. To samo należy rozumieć o cyfrach ruchu mieszkańców, szczególnie odnośnie do zmarłych, tak chrześcian, jak żydów, tudzież o ludności ruchoméj, o któréj posiadamy nader niedostateczne wiadomości.

Jeszcze w grudniu roku przeszłego, współczłonek nasz p. M. Gusiew, odczytał na posiedzeniu komitetu rozprawę o najpewniejszych środkach zebrania wiadomości o zaludnieniu miast za pośrednictwem właścicieli domów. Rozprawa p. Gusiewa została wciągnięta do protokółu posiedzenia i uchwalono przy nadarzonej zręczności, w rodzaju próby, zebrać tym sposobem cyfry ludności jednego

z powiatowych miast gub. wil. Dotychczas niedało się to uskutecznić. Tymczasem wiadomy już jest zapewne panom projekt Petersburgskiego gub stat. komitetu, względem ułożenia 15 grudnia r. b. ogólnege spisu w Petersburgu przez miejską policyę, za pomocą drukowanych w jednakowej formie szematów, które rozeszłą się po wszystkich domach i biórach, celem wpisania w nie wspomnionych spisów ludności. Nowy ten sposób obiecuje nader pomyślne rezultata, z których mielibyśmy prawo skorzystać, gdybyśmy daleko pierwéj o tém pomyśleli. Z powodu jednak manifestu o poborze rekruckim, nim się ten nie skończy, niepodobna nawet myśleć o uskutecznieniu tego projektu; dosyć więc mamy czasu do zastanowienia się nad nim. Tymczasem wielce pożądaną i konieczną byłoby rzeczą, dziś nawet postanowić, iżby każdy kwartałowy dozorca koniecznie do Nowego Roku, podał bezpośrednio do statystycznego komitetu listę wszystkich domów, znajdujących się w jego kwartale, ze ścisłem wskazaniem: ulicy, do kogo należy, czy do prywatnej osoby, do miasta, lub duchowieństwa, lub do innéj korporacyi; z wyszczególnieniem czy murowany, lub drewniany, o ilu piętrach, z jakim dachem, lub bez niego, czy mieści w sobie jaką fabrykę lub handlowy zakład. Wzory tych spisów powinny być rezesłane wszystkim kwartalnym w kształcie drukowanych szematów. Po odesłaniu na ręce komitetu, mają być sprawdzone osobiście przez pp. członków, ze spisami kwaterniczej kommissyi, miejskiej dumy i z rzeczywistością. Takowe środki staną się zasadą dla przyszłych projektów, względem podania do ogólnéj wiadomości zaludnienia Wilna. Prócz tego pożądaną jest rzeczą, aby pp. członkowie podali swoje uwagi na przyszłém posiedzeniu, względem urzeczywistnienia projektu dokładnego sporządzenia spisu ludności".

Po odczytaniu wyżej wzmiankowanych programatów, wysłuchaniu zrobionych przez niektórych członków uwag, Komitet statystyczny uznał te programata za dostateczne i postanowił: 1) polecić kommissyi redakcyjnej, aby pospieszyła z podaniem pozostałych programatów, jak niemniej, aby przedstawiła szczegółowe uwagi wzglę dem zebrania potrzebnych materyałów dotyczących przyjętych już programatów.

2) Tymczasem uprosić duchownych członków komitetu, mianowicie: katedralnego protojereja Wiktora Homolickiego, prałata wileńskiej katedry ks. Józefa Bowkiewicza, jeneralnego super-intendenta Stefana Lipińskiego i pastora Ewerta. iżby raczyli zapotrzebować od swoich podwładnych potrzebnych szczegółów o zaludnieniu, według wyznań i ruchu, a mianowicie: 1) o liczbie mieszkańców gub. według wyznania na 1 stycznia 1863 r., z każdej parafii oddzielnie, osobno z miast i powiatów, a jeżeli okaże się możliwem, o ilości rodzin podług stanu i wieku. 2) O ruchu ludności za pięć ostatnich lat od 1 stycznia 1858 r. do 1 stycznia 1863 r., t. j. o liczbie zmarłych, za każdy rok, oddzielnie w każdej parafii, osobno męzkiej i żeńskiej płci, według wieku, mianowicie: od 1 do 5 lat, od 5 do 10, od 10 do 15, od 15 do 20 i t. d. 3) 0 ilości narodzonych w tymże czasie, każdego

Tom I. Styczeń 1863.

27

roku, każdej płci oddzielnie, z wyrażeniem ilości narodzonych z nieprawego łoża, i 4) o ilości zawartych małżeństw corocznie według parafii a) kawalerów z pannami, b) kawalerów z wdowami, c) wdowców z pannami, d) wdowców z wdowami, tudzież: a) prawosławnych z prawosławnemi, b) mężczyzn praw. z kobietami rz. kat. wyznania, e) mężczyzn katolików z kobietami praw. wyz, d) prawosławnych z pannami augsb. i ewang. wyznania e) lutrów i kalwinów z pannami praw. wyz., f) katolików z katoliczkami i t. d. jak wyżej powiedziano. O zebranie takichże podań o Tatarach mieszkających w gub., jak niemniej żydach i trockich karaimach, prosić pp. mahometańskiego mulłę, rabina Sztejnberga i Trockiego karaimskiego hazana.

3) Uznając pożyteczność projektu wniesionego przez pomocnika prezydenta pod względem zebrania szczegółów o wszystkich zamieszkałych domach w Wilnie, polecić p. wileńskiemu policmejstrowi, aby natychmiast porozdawał wszystkim kwartalnym dozorcom miasta Wilna, przygotowane na ten cel podług wyżej wskazanej formy szemata, zaleciwszy im koniecznie na 1 stycznia 1863 r. wpisać do takowych wedle wskazanego wzoru, z jak największą ścisłością wszystkie domy każdego kwartału i zaraz po Nowym Roku przedstawić je pomocnikowi prezydenta, dla osobistych w razie potrzeby objaśnień.

4). Członka rzecz. p. Małachowca prosić o ułożenie programu artykułu o obiegu summ pod zawiadywaniem urzędu powszechnego opieki, rady opiekuńczéj i opieki domów sierot, a po przyjęciu tegoż przez komissyę redakcyjną, przystąpić do zebrania materyałów i napisania samegoż artykułu.

Z kolei pomocnik prezydenta przedstawił zgromadzeniu mappę rzeki Wilii w całej jej długości, z oznaczeniem nadbrzeżnych miast, miasteczek, wiosek, siół, rzek w nią wpadających, głównych rap, z oznaczeniem też granic gubernii, powiatów i plemion, prócz tego atlas 12 rap znajdujących się w tej rzece (jako to: Powitalnia, Rawika, Oszmianiec, Szalnojdzia, Baran, Sojdzia, Solník, Ząb, Łaukista, Krywicze) nadesłaną w darze, przez czł. rzecz. Konstantego hr. Tyszkiewicza. Postanowiono: podziękować hrabiemu Tyszkiewiczowi za jego współczucie dla komitetu. Następnie czł. rzecz. M. Gusiew doniósł zgromadzeniu o swoich pracach około wydawnictwa Pamiętnika statystycznych materyałów, a rzecz. czł. rabin wileński p. Sztejnberg odczytał artykuł o rolnictwie u żydów, który powszechne obudził zajęcie i był powodem do wielu sporów, które aż do nocy przeciągnęły posiedzenie.

Na zakończenie, podani przez pp. prezesa i pomocnika jegoż, jednogłośnie wybrani zostali na rzeczywistych członków komitetu: członek Wileń. gub. do. spraw włościańskich urzędu Aleksander Oskierka, i kol. as. Józef Lewensztern, którym postanowiono wydać stosowne na tę godność dyplomata.

Maksymilian Fajans przygotował do wydania dwa ostatnie zeszyty: XIV i XV, Wizerunków polskich, wraz z krótkiemi życiory

sami, i wyda w ciągu miesiąca stycznia 1863 r. Zeszyty te obejmują wizerunki: 1) Stanisława hr. Wodzickiego. 2) Karola Libelta. 3) Ewy Felińskiej. 4) Gustawa Zielińskiego. 5) Lucyana Siemieńskiego. 6) Juliana Dobrskiego.

Tygodnik Illustrowany, który utrwalił byt swój starannością redakcyi i doborową treścią, z każdym numerem, coraz piękniejsze daje nam drzeworyty. Strona artystyczna zwraca uwagę miłośników, a podniesienie jej zawdzięczamy Juliuszowi Kossakowi. Sześć tomów, które mamy już zupełne, stanowią piękny i zajmujący zbiór, będący ozdobą każdej domowéj biblioteczki. Kierunek wyłączny, krajowy, którego rozwaźnie trzyma się redakcya, nadaje Tygodnikowi przewagę nad innemi tego rodzaju pismami.

Przyjaciel dzieci, pismo tygodniowe, skończyło już rok drugi istnienia. Wzmocniwszy się gronem zdolnych. współpracowników, spodziewamy się, że obok zalet, strony artystycznéj, i sam tekst staranniéj redagowany. da temu pismu większe rozpowszechnienie niż dotąd.

Przeglądu Europejskiego, wyszedł zeszyt Vi obejmuje oprócz artykułów tłumaczonych lub streszczonych, z oryginalnych prac: 1. Władysław Syrokomla (Ludwik Kondratowicz), przez J. I. Kraszewskiego: ułożony z listów samegoż poety. 2. Rys historyczny kampanii 1809 r. odbytéj w Księstwie Warszawskiém. 3. Zwrócenie uwagi na błędne pojmowanie sztuk w kraju naszym, p. K. Stattlera.

W r. 1861 p. Józefa Szmigielska wydała dzieło zalecające się doborem treści p. n. Zabawy umysłowe dla młodego wieku. Pozostałe egzemplarze nabył Gustaw Sennewald i rozpowszechnił. Wydanie staranne i ozdobne wielu drzeworytami.

Wyszedł tom IV Rozrywek dla młodocianego wieku, redagowanych przez Sewerynę z Żochowskich Pruszakową. Tom V i ostatni już jest pod prassą. Cała publikacya wysokiej wartości, stanowiąca wielką pomoc w wychowaniu domowém, obejmuje trzy serye, czyli tomów piętnaście.

Redakcya Tygodnika Poznańskiego, pisma naukowo-literackiego, ogłosiła uwiadomienie, w którém zda wszy pokrótce sprawę z rozlicznych trudności, z jakiemi przy wydawnictwie swego czasopisma miała i ma po części do walczenia, wykazuje treściwie cel swych usiłowań, a następnie zapowiada wydawnictwo zdawna upragnionego czasopisma, poświęconego szkołom elementarnym i oświacie ludowej, które taż redakcya wydawać zamierza, pod tytułem: Pedagog.