CANTUS VIGESIMUS QUINTUS, in quo Virgilius rogavit Statium declaraturum Danti quæstionem qualiter possunt demacrari spiritus, ubi non expediunt nutrimenta; et de modo figuræ spirituum, et aliquantulum de sequenti.

ORA era onde 'l salir non volea storpio. Postquam

in superiori capitulo poeta noster terminavit tractatum gulæ, quæ punitur in sexto circulo, nunc in præsenti capitulo XXV pertractat unam arduam quæstionem, quæ nascitur circa dictam materiam, et intrat tractatum luxuriæ quæ punitur in septimo circulo. Et istud capitulum potest dividi in quatuor partes generales. In prima quarum poeta proponit (') altam quæstionem Virgilio, cui Virgilius respondet in generali. In secunda Statius precibus Virgilii volens solvere quæstionem, quomodo anima separata patiatur, incipit a longe, et pertractat generationem fœtus, ibi: Se la veduta. In tertia idem Statius describit productionem animæ in ipsum fœtum, et illius separationem a corpore, et separatæ passionem, ibi: Ma come d'animal. In quarta et ultima intrat materiam luxuriæ, et describit pœnam eius in generali, ibi: E già venuto. Ad primum dico, quod poeta movet difficilem quæstionem Virgilio, scilicet, quomodo anima separata potest pati pœnam. Et primo præmittit horam temporis, et sententialiter in effectu non vult aliud dicere, nisi quod non erat hora perdendi tempus, quia jam transiverant duæ partes diei in suo hemisperio, sicut duæ partes noctis transiverant in nostro; ideo accelerabant (*) iter. Dicit ergo: Ora era, tam tarda, onde 'l salir, idest, ascen

(') E. ponit alteram quæstionem.

(1) E. accelerabat.

sus, non volea storpio, idest, impedimentum, imo potius festinantiam, quia erat inter meridiem et vesperas; unde dicit: che il sole, qui tunc erat in ariete, avea lasciato il cerchio di merigge, idest, circulum meridianum, al tauro, qui sequitur arietem, e la notte, supple, reliquerat ipsum circulum, allo scorpio, quod est signum oppositum tauro, ita quod quota hora diei erat ibi, tota hora noctis erat hic. Unde subdit processum eorum per unam comparationem propriam et claram, dicens: per che noi intrammo per la callaia, idest, scalam cavatam septimi circuli, uno innanzi altro, primo Virgilius, secundo Statius, tertio Dantes: nec poterant transire omnes simul propter angustiam loci; unde dicit: prendendo la scala, ultimam, che dispaia, idest, diseparat (1), il salitor, idest, ascensorem, quia non permittit ipsum ire parem cum socio, per artezza, idest, per (2) arctitudinem et stricturam : et non dicas, per ertezza, idest, altitudinem, sicut communiter habent textus; nam altitudo scalæ non impediret paritatem, etiam si pertingeret usque ad cœlum vel Deum : et hoc fecimus, così come fa l'uom che non s'affigge, idest, non firmat se, ma vassi alla via sua, checchè gli appaia, quasi dicat, continuat iter suum, quicquid occurrat sibi; se stimolo di bisogno il trafigge, idest, si urgens necessitas pungit eum, sicut nos modo qui habebamus multa et magna videre in tam brevi spatio temporis. — E quale. Hic poeta describit suam dispositionem circa quæstionem, quæ afficiebat animum eius, per unam comparationem manifestam; ideo ordina (3) tantum literam ne perdas tempus, et dicas: Io era tal, con voglia accesa e spenta, idest, acuta et extincta, di dimandar, et sic dicit duo contraria diverso respectu; et ecce quomodo: venendo infino all' atlo, quasi dicat, trahendo verba usque ad sum

(') S. separat.

(2) 117, propter.

() E. ordina literam.

mitatem linguæ, che fa colui ch' a dicer s'argomenta, idest, præparat se ad dicendum; a simili, quale il cicognin che leva l'ala per voglia di volare, e non s' attenta d'abbandonar lo nido, e giù la cala. Et hic nota quantum comparatio est propria per omnes partes suas; nam Virgilius et Statius alti poetæ tragici possunt assimilari ciconiis facientibus nidum in altis tectis; et Dantes poeta minor (1) recte assimilatur filio ciconia. Modo sicut filius ciconiæ desiderat levare alam ante tempus, sed sentiens se impotentem ad (2) volatum deponit eam; ita Dantes, qui venerat ultra milliare tacitus, desiderabat movere linguam avide ad altam quæstionem; sed dubitans ante tempus volare, reprimebat desiderium suum expectans licentiam seniorum (3). Et subdit licentiam datam sibi a Virgilio, et suam petitionem, dicens: lo dolce padre mio, scilicet, Virgilius, non lasciò, supple dicere, per l'andar che fosse ratto, *per illam viam arctam, ma disse: scocca l'arco del dir che fino al ferro hai tratto* (*), quasi dicat: audacter solve linguam et emitte verbum, quod jam traxisti usque ad dentes. Et est propria metaphora: verbum enim leve volat ut sagitta irrevocabiliter, et penetrat usque ad intima cordis : et ponit effectum, dicens: allor sicuramente aprii la bocca, quam sola timiditas tenebat clausam, e cominciai, supple, dicere: come si può far magro, aliquis, là dove, scilicet, in animabus, l'uopo di nudrir, idest, opus nutriendi, scilicet, comedere et bibere, non tocca? idest, non habet locum. Et hic nota quod ista quæstio, quam autor noster tam curiose pertractat, hic erat omnino necessaria, quia quicquid dictum est per totum in inferno et purgatorio de tam diversis pœnis animarum videbatur vanum, cum non appareat per viam naturæ quod anima separata a corpore possit

(*) 117, ad volandum.

(1) 117, junior. (3) E. superiorum. (*) Le parole fra i due asterischi son supplite dai Codici Estense e 117.

affici fame, siti, vel alia passione.

Se. Nunc poeta po

nit responsionem Virgilii ad propositam quæstionem, qui solvit illam in generali per duo argumenta exemplorum, arguens a minori et a simili; quorum primum est de passione et consumptione Meleagri, quæ facta est tam mirabiliter et occulte. Et ad intelligentiam huius literæ satis obscuræ oportet succincte colligere fabulam Meleagri, de qua Euripides nobilis poeta fecit tragoediam, et Ovidius latinus describit eam valde diffuse more suo VIII Maioris, cuius summa hæc est: Tempore quo Althæa regina Calidoniæ uxor regis OEnei et mater fortissimi Tydei, de quo totiens facta est mentio, peperit alium filium nomine Meleagrum; subito fata adfuerunt et immiserunt in ignem lignum, sive ramum arboris, et dixerunt quod quamdiu duraret torris puer natus servaretur in vita; quem mater statim abstractum ex igne extinxit aqua, et extinctum cum magna diligentia conservavit. Cum autem Meleager factus esset adultus accidit quod aper terribilis invasit agros calidoniorum, qui magnus ut taurus armatus setis ut sagittis, et dentibus fulmineis vastabat omnia. Quapropter Meleager ordinavit nobilem venationem ad perdendum illum; ad quam cucurrerunt certatim fere omnes juvenes animosi Græciæ gratia honoris et gloriæ, sicut strenuus Theseus et (') Pirithous singulare par amicorum, similiter Castor et Pollux, clarissimum (2) par fratrum; et Jason inclytus postea argonautarum juventute, fortis Telamon, et senior cunctis Nestor, et duo fratres ipsius Althææ Speusippus et Thoxias, et Peleus pater fortis Achillis venit et Atalanta celeberrima virgo forma et habitu venatricis ; cuius amore (3) visæ subito captus est nobilis Meleager. Sed incoepta venatione cum altissimo clamore virorum et

(') E. et gloriosus Pirithous singulare par. (2) 117, carissimum par.

() 117, amore in se subito.

latratu canum, quisque pro se intendebat ad mortem apri; sed in medio ardore pugnæ Atalanta cum sagitta leviter tetigit auriculam apri; quo non tantum lætata est ipsa, quantum amans Meleager, ex quo magis accensus est furor virorum. Tandem magnanimus Meleager quem audacissimum faciebat amor, percussit hasta (') aprum in tergo, et plaudentibus sociis caput amputatum donavit amatæ. Et continuo facto murmure ex æmulatione fratres Althææ rapuerunt donum virgini. Meleager ira frendens, plus quam aper paulo ante, interfecit utrumque. Althæa autem audita morte fratrum interfectorum a filio, in furore abiecto amore filiali fatalem torrem immisit in ignem, et continuo Meleager deficiente torre deficere cœpit cito in modicum cinerem resolutus. Nunc videndum est quid latet (2) sub ista mirabili fictione. Althæa siquidem est (3) omnis mater, quæ parit filium, cui nascenti statim sidera præfigunt (*) tempus vivendi, ut volunt astrologi; imo Salomon dicit: Posuisti terminum quem non transgredientur (5); intelligas, secundum cursum naturæ; nam per accidens potest aliter evenire, ut dicit propheta (6): Viri sanguinum et dolosi non dimidiabunt dies suos; quasi dicat: non vivent medietatem temporis, quo deberent vivere secundum naturam; sicut accidit hic de facto in Meleagro, qui juvenis fudit sanguinem avunculorum suorum, ideo intempestive mortuus est. Torris autem madefactus aqua figurat calorem naturalem et humorem radicalem, qui quamdiu durat viget vita; quoniam vita humana, ut dicit Avicenna, est sicut lucerna quæ deficit, vel cum ignis consumit oleum, vel cum oleum nimium extinguit ignem. Venatio illa famosa fuit res historica magis quam ficta. Nunc ad literam: di

(1) E. cum hasta.

() 117, figuraliter est omnis mater. (*) S. transgrediantur.

(*) E. lateat.

(*) E. præfigurant.

(*) E. propheta David: Viri.