335 CANTUS SECUNDUS, in quo continetur ascensus in speram lunæ, ubi ponitur quædam quæstio de obscuritate quæ apparet in luna. voi che siete in piccolella barca. Postquam in superiori primo capitulo prohemiali poeta Dantes tractavit et determinavit de eius generali ascensu ad cœlum, nunc subsequenter in isto secundo capitulo agit et tractat de eius speciali ascensu ad primam speram lunæ. Et præsens capitulum potest dividi in quatuor partes generales. In prima quarum autor facit pulcrum et breve exordium, in quo dat suum consilium auditoribus servandum in sua doctrina. In secunda ostendit quomodo intraverit (') speram lunæ, et describit corpus lunæ, ibi: La concreata. In tertia tangit dubium circa umbram quæ apparet in luna, et impugnat communem opinionem, quæ habetur de hoc, ibi: Ma ditemi. In quarta et ultima adducit suam opinionem, quam credit veram, ibi: Or come ai colpi. Ad primum veniens, dico, quod autor dat suum consilium auditoribus; et primo alloquitur minus scientes, quorum est turba magna; et vult sententialiter dicere: o vos parum intelligentes, qui legistis infernum et purgatorium meum, revertimini ad materiam eorum, et non intromittatis vos in istum paradisum. Dicit ergo: O voi, scilicet, lectores modicum intelligentes, che siete in piccolella barca, idest, in parva capacitate ingenii; unde in principio purgatorii poeta assimilavit ingenium suum navicula: et vere plus est opus magno ingenio, quam magna scientia ad intelligentiam huius libri, sicut (1) 4, intravit. ego expertus sum dum legerem librum istum Bononiæ; desiderosi d'ascoltar, idest, avidi audiendi (') tertiam canticam, sicut jam audistis duas, seguiti, idest, sequuti, ita quod est participium, et non verbum, ut multi ignoranter intellexerunt, retro al mio legno, idest, ingenium, che varca, idest, transit et intrat novam et profundam aquam, cantando, scilicet, poetice describendo, tornate a riveder li vostri liti, idest, prædictos duos libros, in quibus non est profunditas sicut nec in littore, ad quod navigat navicula. Et subdit excludens eos a studio huius libri (2): non vi mettete in pelago, cum vestra parva barcha; et ecce causam: che forse, perdendo me, per (3) impossibilitatem sequendi, rimarreste smarriti, quia cum vestro parvo ingenio non possetis intelligere meam profundam materiam, et possetis errare a via rectæ fidei; ita recte Boetius in libro, quomodo Trinitas unus Deus, dicit in simili cæteros ita submovimus, ut qui capere ea nequiverint, ad ea etiam legenda videantur indigni. L'acqua. Hic poeta assignat rationem dissuasionis quam fecit, et causam quare ipse audet intrare; dicit ergo primo: L'acqua ch'io prendo, idest, materiam quam nunc assumo describendam, giammai non si corse, idest, nunquam ab alio descripta fuit poetice intelligas; et sic est quasi mare oceanum non navigatum amplius ab alio quam ab eo. Et nota quod poeta bene dicit. Quis enim unquam excogitavit facere unum cœlum artificiale, quale hic poeta mirabilis? Et in hoc tangitur eximia commendatio nostri poetæ, quia nemo unquam ante eum poetice descripsit paradisum, similiter nec purgatorium; et sic non habuit quem imitaretur in duabus partibus sui poematis. Infernum vero si Homerus scripsit græce, et Virgilius latine, tamen multum nude, breviter et con (') 4, ad audiendum. (2) E. libri, dicens: non. (3) E. propter. fuse; sed hic poeta novum fabricavit infernum (1) summo artificio mirabiliter fingendo nova genera suppliciorum. Quis enim unquam punivit decem genera fraudium sicut ipse? quis descripsit talem arenam violentorum cum tam diversis pœnis? et talia multa, quæ non sine magna utilitate et delectatione audientium quotidie leguntur : unde inferni liber plus habet artis, ut mihi videtur. Nota etiam quod aqua quam autor nunc primo assumit percurrendam est profundissima omnium aquarum, ut testatur Augustinus. Audivi tamen quosdam ridenter dicentes, quod theologia, nisi moderni theologi admiscerent sibi philosophiam, tota staret in parvo libro parvi pretii. Sed indignanter respondeo quod nimis impudenter mentiuntur, quoniam in nulla scientia invenitur tam immensum volumen, sicut Biblia in sacra scientia; imo forte in cæteris facultatibus non invenitur tantus numerus librorum, quantus in divina scriptura. Quis enim posset in vita tantum legere, quantum Augustinus scribere, qui circa mille volumina edidit, etsi non fecisset nisi magnum volumen super Psalterium? ut nihil dicam de Origene qui multa millia fecit, et de aliis infinitis. Et quia posset quis quærere: unde venit tibi audacia intrandi istam magnam aquam? respondet autor: quia habeo bona auxilia, scilicet, Palladis, Apollinis et Musarum. Ad quod est præsciendum quod, sicut patet apud diversos autores, Minerva fuit femina, cuius origo ignota fuit; sed dicta est absque matre ex cerebro Jovis nata propter eius cœlestem sapientiam; unde et vocata est Athena, idest, immortalis. Hæc semper virgo fuit inventrix multarum artium; nam prima reperiit lanificium ignoratum antea omnibus, et opus texendi mira arte composuit; adinvenit (2) prima olivam et olei liquorem optimum; (') E. infernum suo artificio summo. (3) E. adinvenit etiam prima olivam et oleum. IV. 22 22 similiter artem militarem, peritiam armorum, calculum numerorum; ideo merito totum fuit celebrata per orbem, et præcipue apud Athenas. Modo ad propositum dicit poeta: ego navigo istam aquam, quia habeo ventum prosperum, scilicet, favorem Minervæ; unde dicit: Minerva spira, idest, infundit mihi spiritum sapientiæ, e conducemi Apollo, quasi dicat: habeo bonum nautam et gubernatorem meæ navis, scilicet, Apollinem deum poetarum, cuius auxilium imploravit in præcedenti capitulo; et tertio habeo magnetem et acum (1), quæ ostendunt mihi tramontanam, ad quam navigo in isto magno mari. Unde dicit: e nove muse, musæ dicuntur novem deæ poetarum, de quibus plene dixi primo capitulo Purgatorii, mi dimostran l'Orse; nam in nostro polo septentrionali sunt duæ constellationes, scilicet ursa maior et minor, in qua est tramontana, ut dicetur clare XV capitulo huius libri; vel expone subtilius, nove muse, idest, novellæ, quia de novo incipio poetare de vero Deo æterno, non de aliis (2) gentium, sicut fecerunt antiqui poetæ, qui, teste Aristotele, fuerunt primi theologizantes de diis. Voi altri. Nunc poeta invitat provectos et intelligentes ad studium huius libri; unde dirigens sermonem ad eos dicit: Voi altri pochi. Bene dicit (3), quia sapientes sunt pauci, imo paucissimi, che drizzasti il collo, idest, caput in altum, al pan degli angeli, idest, ad doctrinam divinæ scientiæ (*), quæ scripta est manibus angelicis, ut ipse poeta scripsit Purgatorii cantica, del qual vivesi qui, idest, pascitur in isto mundo mortali, ma non sen vien satollo, idest, non ad satietatem, quia non quietatur animus humanus in ista vita. Nam de rei veritate vera felicitas non habetur inter tot miserias humanas: aut enim homo ponit felicitatem in for (1) E. arcum. (*) E. dicit pochi, quia. (2) E. non de diis gentium. tuitis, et sic videtur (') felix errore suo; aut in virtute animi, nec ista est perfecta felicitas, sed est via ad felicitatem. Licet enim felicitas secundum philosophum sit operatio hominis secundum virtutem optimam in vita perfecta, tamen qui secundum virtutem vitam agunt, qui felices appellantur, non felices, sed proximi felicitati dicendi sunt. Semper enim sunt expositi periculis et tentationibus infinitis, nunquam securi usque ad exitum. Et dicit notanter: per tempo; per hoc enim innuit diuturnitatem temporis quæ requeritur ad perfectam sapientiam. Sed o nefas, o pudor! hodie fiunt pueri magistri in theologia, qui nihil noverunt nisi sophistice garrulari; potete ben mettere vostro navigio, idest, ingenium, per l'alto sale, idest, mare magnum salsum et sapidum, per quod pervenire possitis ad portum tranquillum æternæ felicitatis et gloriæ, servando mio solco dinanzi, idest, sequendo meam viam, quam facio ante, all' acqua che ritorna eguale. In hoc tangit actum navis transeuntis per mare, quæ scindit aquam, et tamen aqua continuo revertitur ad primum statum et æqualitatem, quia navis non relinquit vestigium vel scissuram in aqua, ut ait Salomon. Vel dic quod autor habuit respectum ad mare quod crescit et decrescit omni die, et facit fluxum et refluxum, et semper remanet æqualis aqua eius, et talis recte est ista divina scientia. Et hic nota quod audivi magnum theologum indignantem publice de eo quod Dantes hic dicit. Dicebat enim: ad quid debeo sequi doctrinam istius libri, in quo est modica theologia? Et exponebat quod ista litera debet intelligi in persona Beatricis, de quo multum risi. Dico ergo quod poeta (*) bene potuit invitare et invitavit viros peritissimos theologiæ ad imitandum se, quia licet non sit magna theologia in hoc (1) E. videtur sibi felix. (2) E. poeta noster bene. |