TRACTATUS I.

DE ACTIBUS HUMANIS

CAPUT I.

DE ACTU HUMANO

I. Definitio actus generatim accepti, eiusque divisio. divisio actus humani. - III. Principia.

- IV. Declaratio.

I. Definitio actus generatim accepti, eiusque divisio. 1o Actus, qui ab homine fit, generatim acceptus, est: Animi motus »; aliis verbis: « Facultas agendi in exercitio posita ».

2o Actus est: a) mere naturalis seu organicus: qui fit ab homine ut mere animali, v. g. respiratio; b) hominis seu indeliberatus, scil. motus primo-primus: qui fit ab homine ut animali ratione praedito, sed agente sine advertentia, v. g. actus, quo quis inadvertenter se detorquet vel digitos defricat; c) humanus: qui fit ab homine humano modo, idest cum advertentia intellectus et cum deliberatione voluntatis; quare hic tantum refertur ad mores et esse potest meritorius vel demeritorius.

8. II. Definitio, et divisio actus humani. 1o Actus humanus est: « Qui procedit ab homine quatenus agit cum intelligentia, voluntate et libertate »; aliis verbis: «Qui procedit a deliberata hominis voluntate ».

2o Est autem: a) internus, vel externus: prout perficitur facultate interna, vel externa; internus vero dicitur elicitus, vel imperatus: prout oritur et perficitur a voluntate, ut actus odii aut amoris..., vel procedit a

voluntate et perficitur ab alia facultate interna, ut actus cogitandi aut fidei...; b) naturalis, vel supernaturalis: prout perficitur solis naturae viribus, ut amor parentum..., vel etiam divinae gratiae auxilio, ut actus theologalis fidei aut spei aut caritatis...; c) bonus, vel malus, vel indifferens: prout est rectae rationi consonus, vel repugnans, vel neque consonus neque repugnans; unde licitus, vel illicitus; d) meritorius, vel demeritorius: prout meretur praemium vel poenam; hinc meritorius de condigno, vel de congruo: prout praemium ipsi debetur ex iustitia, accedente remuneratoris promissione, uti actus iustorum ad augmentum gratiae et gloriae: vel merces conceditur tantum vi congruentiae et liberalitatis, uti actus peccatoris, quibus ad conversionem se disponit; e) validus, vel rescindibilis, vel invalidus: prout gaudet omnibus principiis essentialiter constituentibus seu requisitis natura aut positiva lege ad effectum proprium producendum, vel rescindi potest, vel eget saltem uno ex dictis principiis aut ita a lege positiva ob aliquam circumstantiam determinatur.

--

9. III. Principia. Principia actus humani sunt: a) constituentia: idest intellectus, voluntas, libertas uti fundamentum, et moralitas uti effectus; b) dirigentia: idest conscientia et lex; c) allicientia: idest virtutes aut vitia.

10.

IV. Declaratio.

Quoad actum humanum ita sapienter ratiocinatur d. Angelicus: « Actionum, quae ab homine aguntur, illae solae proprie dicuntur humanae, quae sunt propriae hominis, in quantum est homo: differt autem homo ab irrationalibus creaturis in hoc, quod est suorum actuum dominus; unde illae solae actiones vocantur proprie humanae, quarum homo est dominus; est autem homo dominus suorum actuum per rationem et voluntatem; unde et liberum arbitrium esse dicitur facultas voluntatis, et rationis; illae ergo actiones proprie humanae dicuntur, quae ex voluntate deliberata procedunt: si quae autem aliae actiones homini conveniant, possunt dici quidem hominis actiones, sed non proprie humanae, cum non sint hominis in quantum est homo » (1-2, q. 1, a. 1). Exinde Antoine: « sunt quasi synonymae voces humani, morales, liberi ».

III. Principia. IV. Declaratio.

11. - I. Definitiones. 1o Intellectus est: «Animae jacultas, quae nos conducit ad verum cognoscendum vel inquirendum »; aliis verbis: « Activa animae facultas, quae circa obiecta cognoscenda versatur ».

20 Voluntas est: « Activa animae facultas, quae propositum sibi ab intellectu obiectum prosequitur vel fugit ». 12. II. Divisio intellectus. Intellectus ex d. Thoma est: a) possibilis seu in potentia, aut agens: prout per ipsum quis est capax ad intelligendum, aut actu intelligit, vel non intelligit quidem neque in actu neque in potentia sed, ut inferius refertur, est quaedam virtus ex parte intellectus quae facit intelligibilia in actu per abstractionem specierum a conditionibus materialibus; b) speculativus, vel practicus: prout quod apprehendit non ordinat ad opus, vel ordinat.

1o

13. III. Principia. 10 Ab intellectus operatione oritur cognitio seu intelligentia, quae requiritur ad actum humanum, non praecise ut causa, sed ut conditio; quare intellectus est facultas cognoscitiva spiritualis, directrix actuum humanorum ad honestatem, et quidem per synderesim et conscientiam. Hinc est quod ad meritum vel demeritum, ad virtutem vel peccatum, uno verbo ad moralitatem actus requiritur etiam conditio: advertentia rationis seu mentis ex parte intellectus.

20 Intellectus et voluntas sunt duae potentiae, quae, ut ait d. Thomas, « suis actibus invicem se includunt, quia intellectus intelligit voluntatem velle, et voluntas vult intellectum intelligere » (1, q. 82, a. 4, ad 1). Unde axiomata: voluntas non fertur in incognitum »; «nil volitum quin praecognitum ».

30 Maxima est voluntatis efficacia in actum humanum seu moralem; unde necessaria etiam conditio: consensus ex parte voluntatis.

14. - IV. Declaratio. Quoad intellectum possibilem et agentem d. Angelicus optime docet: « Intellectus humanus, qui est infimus in ordine intellectuum, et maxime

remotus a perfectione divini intellectus, est in potentia respectu intelligibilium et in principio est sicut tabula rasa, in qua nihil est scriptum, ut Philosophus dicit. Quod manifeste apparet ex hoc quod in principio sumus intelligentes solum in potentia, postmodum autem efficimur intelligentes in actu... Oportet ergo ponere aliquam virtutem ex parte intellectus quae faciat intelligibilia in actu per abstractionem specierum a conditionibus materialibus: et haec est necessitas ponendi intellectum agentem » (1, q. 79, aa. 2 et 3).

Art. 2.

DE VOLUNTARIO.

I. Definitio. II. Divisio. III. Conditiones ad imputabilitatem voluntarii indirecti seu in causa. IV. Conditiones ad liceitatem causae, ex qua duplex effectus, bonus et malus. V. Principia. VI. Declarationes.

15. I. Definitio.

Voluntarium est: «Id, quod procedit a principio intrinseco, idest a voluntate, cognoscente singula, in quibus est actio ».

Dicitur autem: a) a principio intrinseco: quod est voluntas, praevia intellectus cognitione; b) cognoscente singula... nempe cognoscente obiectum, finem, circumstantias et effectus actionis vel omissionis.

16. II. Divisio. Voluntarium est: 1o Necessarium: scil. illud, a quo voluntas vel absolute, vel hic et nunc nequit abstinere: uti amor, quo Deus se diligit, vel amor Beatorum in patria; vel liberum: idest contingens, quod procedit a voluntate operante cum indifferentia ad volendum vel non volendum; 20 Perfectum, vel imperfectum: prout procedit a voluntate cum, vel sine plena intellectus cognitione et plena voluntatis consensione; 30 Simpliciter, vel secundum quid: prout precedit ex plena voluntatis consensione absque, vel cum aliqua repugnantia; 4o Explicitum: si procedit a formali et distincta intellectus cognitione, uti est de illo, qui intendit perficere sacramentum; vel implicitum: si procedit a cognitione imperfecta, uti est de illo, qui vult perficere ritum, quem Ecclesia tenet ut sacrum; 5o Directum seu in se, vel indirectum seu in causa: prout vo

luntas vult et efficit praecise quia vult, vel censetur velle quia vult aliud ex quo sequitur quod est praeter intentionem; 6o Expressum, vel tacitum: prout profertur verbis aut signis, vel aliquo facto aut facti omissione.

Item est: 1o Actuale in actu signato, vel exercito: prout attentio perseverat dum aetus ponitur et perficitur verbis aut signis, vel facto ipso; 2o Virtuale (habens virtutem): si actus voluntatis, prius positus et non retractatus, adhuc influere pergit in actionem, quae postea fit, quia caret tantum attentione aut memoria, quae primo operis initio aderat et postea ob distractionem mentis exulavit; 30 Habituale: si actus voluntatis, prius positus et non retractatus, non influit in actionem, quae postea fit, quia caret ipsa mentis capacitate, uti videtur de ebrio qui, immemor poenitentiae sacramentalis, illam easu peragit, et ideo non satisfacit; 4o Praesumptum: cum censetur adesse quia favet causa rationabilis ad sic iudicandum; 5o Interpretativum: quod dicitur de eo qui voluntatem numquam habuit nec actu habet, quia eius obiectum numquam subiit animo, habiturus tamen si subiisset aut subiret.

17. III. Conditiones ad imputabilitatem voluntarii indirecti seu in causa. Ut effectus imputetur illi qui causam posuit: 1o Adsit lex, vi cuius causa sit prohibita vel praescripta, et quidem ne talis effectus sequatur; nam ubi non est lex, nec praevaricatio »; 2o Agens advertat saltem in confuso ad effectum ex actione vel omissione secuturum; 3o Agens possit impedire effectum.

પર

18. IV. Conditiones ad liceitatem causae, ex qua duplex effectus, bonus et malus. Sunt: 1o Causa sit bona, vel saltem indifferens; 2o Finis sit honestus; 30 Effectus bonus, non pravus, ex causa immediate proveniat; 4o Ratio iusta et proportionate gravis ponendi causam: id enim postulat aequitas naturalis; 5o Agens non sit obstrictus vinculo antecedenti, quo speciali ratione teneatur vitare malum effectum.

Quae conditiones, si omnes adsint, licitam reddunt causam: malus enim effectus non intenditur, sed per accidens sequitur, scil. ex mera permissione ob iustam et gravem rationem.