IN POEMA XXXI. Not. 329. De Gothorum, etc. talem cum ea inscriptione citat. Contigit hæc cœlitus immissa victoria anno Christi 406, Innocentii papæ 5, Arcadii et Honorii impp. 12, cum Rhadagaisus Gothorum rex cum ducentis millibus suorum totam Italiam inundavit, uti habet Marcellinus in Chronico. Sed divinitus territus, sine prælio victus vinctusque est, ita ut vilissimarum pecudum modo captivi Gothi venderentur, uti refert Orosius lib. vn, cap. 37. Meminit ejusdem victoriæ Augustinus de Civit. Dei lib. v, c. 23, et serm. 29 in Lucam ROSVEYDUS.

Familiare est Paulino et vetustissimis Christianis A seminibus terræ sumta, agit Prudentius lib. u contra

poetis fidei mediam producere. Id quidam non intelligentes sæpe locos immutarunt temere, et corruperunt contra fidem mss. codicum: quod inter opera Paulini nostri quamplurimis in locis factum est; nam in ode ad Nicetam ubi in optimis exemplaribus mss. Reg. et Germ. est v. 50:

Orbe cum sanctæ pia pars fidei; in quibusdam editis repositum :

Orbe cum felix fidei piæ pars.

Natal. 4 S. Felicis, v. 67, in mss. duobus codicibus
Germ. et in edit. Rosv. legitur:

Prodidit, ut nobis esset pia vena fidei;

pro quo Badius, Gravius, Grinæus et Poelmannus reposuerunt,

Prodidit, ut fidei nobis esset pia vena;

Et versu, 127:

Fidei quoque solus,

pro solusque fidei, ut præferunt mss. duo codices B Germ. et ed. Rosv.

Sed et in carmine 6 de laudibus S. Johannis Baptista,
v. 143, mediam syllabam producit Paulinus in voce
fidei:

Auscultat nato genitrix, vis tanta fidei.
Certe tot exempla ostendunt ipsis poetis hoc fuisse
peculiare; quod etiam obiter attigit Fabricius in
Commentario suo ad poetas Christianos.

Not. 335. Cernite nulla suis emergere semina campis Ni prius intereant tabe soluta putri. - 953 Restaurationem mortuorum ex seminum putrefactione ex exinde surgentibus novis granis probabant prisci Christiani philosophi, ut vides apud Æneam Gazæum in Theophrasto. Eo spectant hi versus Tertulliani lib. u in Marcion

In grano latet arbor, at hoc nisi terra sepultum
Putrescat, non dat decoratos arbore fructus.

Ubi Barthius emendandum censet:

Putris edat, non dat decoraturos bene fructus.
Idem Tertullianus libro de Judicio Domini :

Arida sic vacuis redduntur semina terris,
Et penitus fixis putrescunt mortua sulcis.
Noone animatur et hinc reparatis culmus aristis?
BARTHIUS, Adversar. Commentar. lib. xxxv, c. 18.

De resurrectione mortuorum, comparatione ex

Symmachum, v. 306 et seqq.

Not. 336. Nuda seris, vestita legis, jacis arida grana. Vestitus ager dicitur cui fructus insunt, et ubso opponitur seu inculto. Charta Conradi regis an. 967 apud Jo. Columbum lib. 11 de Episc. Sistaric., n. 3: Omnia in omnibus cultis et incultis, vestitis et desertis, quæsitis et quærendis, etc. Alia ejusdem anni in Tabulario abbatiæ Belliloci in Lemovicibus, n. 68: Hoc est, villam nostram, quæ vocatur Candidas, videlicet cum mansis vestitis, advestiendis, campis, pratis, etc. Alia an. 1298 in Hist. Guinensi, p. 128: Terram scilicet quamdam nemore vestitam in loco qui dicitur, etc. CANGIUS in Glossar. Lat., tom. III, pag. 1291.

Not. 337. Pauper in Abraham. Ita veram lectionem repræsentat vetus liber, cum ante esset Abrahamo. Haud aliter Natali 9:

Quos pius Abraham, sacer Isac, lenis Iacob.
Et Natali 4:

Sic pater Abraham Domini præcepta secutus.
Sidonius Apollin. lib. vi, epistol. 7:

Abraham, sanctis merito sociande patronis.
Et rursus:

Duc.

Abraham jam te comperegrinus habet.

Not. 338. Et erit vermibus esca suis. Vermium in inferno futurorum mentio Isaia LXVI, v. 24: Vermis eorum non morietur, et ignis eorum non exstinguetur. Ecclesiastici vi, v. 19: Vindicta carnis impii, ignis et vermis. Judith cap. XVI, v. 21: Dabit enim ignem et vermes in carnes eorum, ut urantur, et sentiant usque in sempiternum. Marci ix, v. 43: Ubi vermis eorum non moritur, et ignis non exstinguitur. Quibus locis ignem proprie, vermem tropice pro con. scientiæ excarnificatione accipiunt plerique interpretes. Sed quid vetat utrumque proprie sumi, et veros vermes in inferno esse? Basilius in psalmum xxxIII, C v. 12, agens de poenis in barathro futuris: Elta oxwλήκων τι γένος ιοβόλον καὶ σαρκοφάγον, ἀπλήστως ἐσθίον καὶ μηδέ ποτε κορεννύμενον. Inde vermium innumerabilium genus venenosum ac carnivorum, esitans quidem semper, nec tamen se exsatians. Augustinus lib. XXI de Civitate Dei, cap. 9: Legitur in veteribus Scripturis: Vindicta carnis impii, ignis et vermis. Potuit brevius dici, Vindicta impii. Cur ergo dictum est, carnis impii, nisi quia utrumque, id est, et ignis et vermis, pœna erit carnis? Prosper lib. l de Vita contemplativa, cap. 12, pro hac sententia citatur a P. Cornelio in Isaiam, quia apud eum est, edacissimis in æternum dilaniari vermibus, nec finiri; sed de conscientiæ verme intelligendus ille videtur, quia præmisit et consumentis conscientiæ vermis immortaliter rodit. Ribera in Apocalypsis cap. xix, cum sæpius mentio sulphuris fiat in Scripturis, et æterno igni jungatur, existimat æque sulphur proprie ac ignem intelligendum. ROSVELDUS.

D

Not. 339. Propinquis conjunctum tumuli fœdere martyribus. Intelligit Justum et Pastorem martyres, quorum memoria Compluti, ubi filiolum suum terræ mandaverat, celebris est; de quibus Prudentius hymno 4 Περὶ στεφάνων :

Sanguinem Justi, cui Pastor hæret,
Ferculum duplex, geminumque donum,
Ferre Complutum gremio juvabit
Membra duorum.

Etiam duobus milliaribus infra Terranum Lusitanic
illis 954 templum erectum erat, cujus inscriptionem
videre est inter Monumenta Christiana apud Grute-
rum, pag. 1053, num. 2. Natalis eorum dies assigna-
tur in Tabulis ecclesiasticis 6 Augusti. ROSVEYDUS.
Not. 340. Ut de vicino sanctorum sanguine. Fuit
ea veterum religio captandi sepulturæ locum apud
memorias martyrum, ut eorum patrocinio juvaren-
tur. Augustinus lib. de Cura pro mortuis, cap. 4:
Non video quod sit adjumentum mortuorum, provisus
sepeliendis corporibus apud memoriam sanctorum lo-

1

Martyribus Domini animam corpusque tuendo
Gratia commendans tumulo requiescit in isto
Silvius.

Item pag. 1167, num. 4, epitaphium Marinæ
Sanctorum exuviis penitus confine sepulcrum
Promeruit sacro digna Marina solo.

Pag. 1169, num. 7, epitaphium Sarmate presbyteri
in civitate Vercellensi :

cas, nisi ad hoc, ut dum recolunt ubi sint reposita eo- A Et pag. 1170, num. 2, inter epigrammata sacra. Eiarum quos diligunt corpora, iisdem sanctis illos tamquam xime urbis Romæ, epitaphium Silvii presbyteri in patronis susceptos apud Dominum adjuvandos orando civitate Jureiæ : commendent. Constantinus in templo Apostolorum, quod Constantinopoli exstruxerat, inter duodecim apostolorum thecas sepeliri voluit : Τῆς τῶν ̓Αποστό λων προσρήσεως κοινωνὸν τὸ ἑαυτοῦ σκήνος μετὰ θάνατον, προνοῶν ὑπερβαλλούση πίστεως προθυμίᾳ γεγενῆσθαι, ὡς ἂν καὶ μετὰ τελευτὴν ἀξιῶτο τῶν ἐνταυθοί μελλουσῶν ἐπὶ τιμῇ τῶν ̓Αποστόλων συντελεῖσθαι εὐχῶν. Incredibili fidei propensione providens, cum jam corpus suum communem cum apostolis appellationem post mortem participaret, fore ut defunctus quoque precationum, quæ ibidem essent ad apostolorum gloriam offerendæ, particeps efficeretur, addit: 'apéλav ʊxñs ὀνησιφόρον τὴν τῶνδε μνήμην ποιεῖσθαι αὐτῷ πιστεύων. Quamplurimum utilitatis illorum memoriam animæ suæ conciliaturam existimans. Non dubium thecas illas reliquiis apostolorum nobilitatas. Narrat enim Socrates lib. 1, cap. ultimo, templum hoc apostolis a ConB stantino ædificatum, ne apostolorum reliquiis imperatores destituerentur. Sequentes reges magnæ gratiæ deputabant, si vel ante fores templi apostolorum sepelirentur. Chrysostomus homilia Quod Christus sit Deus : Καὶ ἐν τῇ Κωνσταντινουπόλει δέ, οὐδὲ πρὸς τοὺς ̓Αποστόλους ἐγγὺς, ἀλλὰ παρ' αὐτὰ τὰ πρόθυρα ἔξω ἀγαπητὸν εἶναι ἐνόμιζον οἱ τὰ διαδήματα περικείμενοι τὰ oi σώματα αὐτῶν κατορύττεσθαι, καὶ γεγόνασι θυρωροί λοιπὸν τῶν ἁλιέων οἱ βασιλεῖς. Ει Constantinopoli reges nostri magnam gratiam putant, non si prope apostolos, sed si vel extra eorum vestibula corpora sua sepeliantur, fiantque piscatorum ostiarii reges. Jacobus Maronis discipulus, apud Theodoretum in Philotheo cap. 21, collegit varias sanctorum martyrum reliquias, ut apud eas sepeliretur, tamquam in extrema paupertate peregrinus apud divites mercatores. Apud Gruterum in inscriptionibus inter Christiana epigrammata, maxime urbis Romæ, pag. 1167, num. 2, est epitaphium Satyri in ecclesia Š. Nazarii ad martyris latus sepulti, ab Ambrosio fratre compositum :

Uranio Satyro supremum frater honorem
Martyris ad lævam detulit Ambrosius.
Hæc meriti merces, ut sacri sanguinis humor
Finitimas penetrans adluat exuvias.

Apud eumdem in Monumentis Christianis, p. 1055,
n. 6, exhibetur epitaphium Marcellinæ, quod habetur
Mediolani in templo D. Ambrosii :

Marcellina, tuos cum vita resolveret artus,
Sprevisti patriis corpus sociare sepulcris,
Dum pis fraterni speras consortia somui,
Sanctorumque cupis cara requiescere terra.

C

Discite qui legitis, divino munere reddi
Mercedem meritis, sedes cui proxima sanctis
Martyribus concessa Deo est, gratumque cubile.
Sarmata quod meruit venerando presbyter acto
Septies hic quinos transegit corporis anuos,
In Christo vivens auxiliante loco.
Nazarius namque pariter Victorque beati
Lateribus tutum reddunt, meritisque coronant.
O felix, gemino meruit qui martyre duci
Ad Dominum meliore via, requiemque mereri.
955 Quæ omnia eo lubentius produxi, ut hetero-
doxis nostris appareat, quis fuerit sensus veteru:n
Christianorum de sanctorum meritis. RoSVEYDUS.
Not. 341. Infantes castis vincite suffragiis. -Suj-
fragium secunda correpta etiam alibi occurrit. la
Εpigrammatis sacris urbis Rome apud Gruterum,
pag. 1166, num. 2, in epitaphio Bonifacii papae,
Ista beatorum sunt pia suffragia.
Paulinus carm. 13, v. 293:

Hæc nunc per eju, suffragata litteras.
ROSVEYDUS.

Not. 342. Poterimus vivere celso. — Edd., possimus. Antiquam lectionem exhibet Cauchius ex ms., polerimus vivere celso, quam confirmat et alterius loci correctio sub finem Propemptici Nicetæ :

Quoque contendas comites erimus.

956 et rursus:

Jam vias illas licet oderimus,

pro licet execremur. Tertullianus eodem more modo-
que lib. II adversus Marcionem :

Sic verum quid sit poteritis Pascha videre.
Catullus ad Lesbiam ἀρχαϊκῶς :

Dein cum millia multa fecerimus.
Ennius apud Ciceronem de Officiis :

Nec mi aurum posco, nec mi pretium dederitis. Duc.Adde noverimus tertia longa apud Prudentium in præfatione ad Psychomach., v. 58.

ANNO DOMINI CCCCXXVI.

CLAUDIUS MARIUS VICTOR

SIVE

VICTORINUS.

NOTITIA.

(Ex Gennadio, Catal, illustr. viror.)

Victorinus rhetor Massiliensis, ad filii sui Etherei D citatus, levioris ponderis sententias figuravit. Moritur

(Al. Etherii) personam commentatus est in Genesin, id est a principio libri usque ad obitum Abrahæ patriarcha. Quatuor versuum edidit libros Christiano quidem et pio sensu : sed ut pote sæculari litteratura homo occupatus, et nullius magisterio in divinis Scripturis exer

Theodosio et Valentiniano regnantibus.

Plura de eo agunt Honorius in Catalogo; et ex recentioribus Sixtus, Eisingrenius, Possevinus et alii sub Theodosio Juniore et Valentiniano III claruisse referunt.

CL. M. VICTORIS

COMMENTARIORUM IN GENESIN

LIBRI TRES.

PRÆFATIO AD DEUM OPTIMUM MAXIMUM.

Summe et sancte Deus, cunctæ virtutis origo,
Omnipotens, quem nec subtili indagine rerum
Mentibus humanis sensu comprendere fas est,
Et nescire nefas (nam te ratione profunda

In tribus esse Deum, sed tres sic credimus unum,
Unica personas ut tres substantia reddat,
Indiscreta pio conservans fœdera nexu).
Tu sine principio, pariter sine fine perennis,
Solus es atque idem, nullique obnoxius ævo.
Tu spatium rerum, mentis quocunque recessus
Tenditur, excedis, spatio neque cingeris ullo.
Nec te qui capiat locus est, immensus enim es tu.
Quin etiam humanæ nefas contingere menti
Qualis imago tua est, oculis ignara videri,
Ni cui cernendam speciali numine sese
Exhibeat: nec vero est qui virtute creata

Te vegetet motus, per quem sumus atque move

[mur.

Tu mens et sacræ penitus substantia mentis :
Tu ratio, et plenæ prudens rationis origo.
Tu virtus, virtutis apex, atque ipsa profecto
Tu vita, et genitor vitæ, lucisque profundæ ;
Tu lux vera Deus, tu rerum causa, vigorque :
A te principium traxit quodcunque repente
Ex nihilo emicuit, tantoque auctore repletum
Vel vim mentis habet, vel formam in membra rece-

[pit;

Te Dominum natura probat servata caducis
Patribus, et jussam seriem datus ordo fatetur.
Tu dociles numeros distinguens, pondera librans,

A Efficere ut possint causis præbere secundis

Non dedignaris : quæ qui tua munera sentit
Munus et ipse tuum est tibi ut uni accepta referre
Omnia homo merito possitque et debeat unus.
Nam tibi sola, Deus, gigni quod cuncta juberes
Causa fuit bonitas: cum jussis vivere primum
Spiritibus, mundoque frui, quem mente gerebas,
Atque omnes in te rerum cognoscere causas,
Et super terras et aquas volitare dedisti.
Certa quibus cœlum sedes, queis libera corda
Arbitriumque sui largitus es omnibus: ut jam
Alterutram in partem vellent se vertere possent :
Ut hæres justis merces meritisque piorum,
Hoc quoque conferres præstando, ut debitor esses:
Nam quod de primis cœlesti in sede creatis
B Unus (dum lucis Domino, vitæque subque
Invidet auctori, titulumque hunc appetit) auctor
Maluit esse mali, primamque inducere mortem,
Cum scelerum sociis celso dejectus olympo :
Virtuti nihil inde tuæ præjudicat, illud

Cui satis est fecisse bonum: sed copia laudis
Hæc est summa tuæ, quod cum se extollere supra
Divini virtutem apicis scelus esset, et ingens
Relligio nulla prorsum delebilis unda :
Non tamen ingratis vitam sensumque negasti :
Quin etiam arbitrio mentis gaudere dedisti.
Nec tamen arbitrii natura in utrumque valentis
Accusanda venit nobis : namque inde perire
Posse datum est cunctis, ut vivere dulcius esset :
Mutuaque alterni compar mensura pericli

Mensuras varians, modulos, motumque gubernans, C Cederet ad meritum, cum indice digna severo

Alternas servare vices, jugemque recursum
Rerum stare jubes, et mentis imagine plenum
Edere nota tibi jam sæcula, volvere mundum.
Non uno tu contentus dotare creata
Munere, quidquid agis varios largiris in usus :
Quinimo nil non causa, Deus alme, tuorum
Efficis, ipsa licet nobis ignota tuorum
Factorum ratio atque modus; contraria nempe
Quæ putat humanæ solers ignavia mentis,
Dum certant, plus pacis habent, sic omnia, dives
Conditor, adversis etiam cognata elementis
Nectis, et effusis a te virtutibus imples.

Et tamen hæc cum sint in majestate creandi,
Nil horum quæ gignis eges, mundique peracti
Et per te stabili rerum compage manentis
Nil prorsum indigus es; nec in hoc tua gloria tantum
Quod præstanda facis bonus auctor, sed quod et

PATROI. LXI.

[ipsa

Præmia sanctorum geminaret pœna malorum.
Porro etiam (mihi si fas est hoc dicere, salva
Pace tua, genitor) majus fortassis apud te est
Non peccasse bonum, per lubrica tempora vite,
Quam miseris peccasse malum: sed videris ut se
Hoc habeat, causas uni cui credimus omnes.
Interea satis est nobis, quod vilia terræ
Pondera dum sacra inspiras ratione, tuaque
Informas virtute, tuumque eflingis adinstar,
Nobiliora facis, dum lato in sidera vultu
Erexisti hominem, quem sævi fraude tyranni
In mortis laqueos, et ad impia tartara raptum
Unigeni redimis profuso sanguine nati:
Eque imis eremi dona ad majora petitum
D Restituis, quam factus erat, vitæque perenni
Reddis, et in cœlum diro vetus hoste subacto.
Jani jam nemo patrem temerarius arguat Adam,
Quod, leve præscriptum violata lege resolvens,

30

A Mentibus ambiguis qua vires traxerit aucta
Pestis, et in vitium mores cessere vetusti.
Da, Deus, æternæ describere mystica vitæ,
Da simul et mentem, da congrua tempora menti,
Da studium, tanto ne desit cura labori,
Successumque bonum studii, quodque omnia vota
Jure supercurrit (scribenti candida mens est),
Ne damnes tantum quod nunc reus audeo munus,
Criminibusque meis connive et parce benignus.
Quod si lege metri quidquam peccaverit ordo,
Peccarit sermo improprius, sensusque vacillans,
Hinc nullum fidei subeat mensura periclum.
Per Dominum Christum, qui tecum natus eadem
Majestate viget, pariter qua Spiritus almus
Incomprensa animis seclorum in sæcula vivit.

B

LIBER PRIMUS.

C