Obrazy na stronie
PDF
ePub

In bulg.-lab. ь: бьде. грьди pectus. гьба spongia. кьпонать ponderant. къща. мьчи excruciat. вьзмьти. мьжїе. испьди expulit. пьть via. орьжїе. рѣцѣ. скъпо theuer. пристьпи. сьдь vas; сьдове vasa. съсѣдинь. вьже. потрьси. тьгзваше. тьпане tympana. зьбь; ferners рекь dico. щь volo. збодьть. шьть volunt. изѣдьть. миньть. Cь sunt. зовьть. стань. миньха. зарьчаха. срещньха. сьщи: saštь. Einigemal 6: шь. пѣснѣ. стань. сѣ sunt. доведь adducam. веднѣшь semel. вьзель. ce sunt. a: гьлабица columba. започна. похваналь. мога possum. ща volo. III. plur.: 8бїать. ca sunt. метнать. 8мрать neben 8мрьть. домать. имать. кажать. √хвать. стрывать faciunt. вѣровать. копають. имаха. излѣзоха. ли√аха und дрьжа, aslov. draža. моліа, aslov. molja. 8дара. ида. вида. за на ist aslov. za *njeja. , das wohl e darstellt: стора, satvorja. осветіа sanctifico. избїать: избиѣтъ. желѣать. A, ia, a eam und тры. Archiv III. 322. 8пaзb custodio.

ል,

Im Zbornik aus dem Anfange des achtzehnten Jahrhunderts: мьдерь für mądrz 48. надьмьдри 33. вьбель, wohl рuteus, wahrscheinlich für vabel 42. сьди judicat für saditz und баде für badetõ 31. мажь für maž 37. моліа für molja 43. познать für poznajatz 37. деніа и ноштіa neben дна и ношта 58. Archiv III.320.

In op., wo ein Denkmal aus dem aus der ersten Hälfte des siebzehnten Jahrhunderts beschrieben wird, lesen wir iадьть für *jadąto 273. ca aр'нишьть für se arinišąto 271. стань für stana 268. вьтрѣ für vatré 264. сьсѣдинь für sasêdinõ 262. мьшь und машь für maži 249. мьчать und мачеть für mąčęto 249. шьть und шать für *hostato 276. 281. Vergl. 251. Archiv ш. 321. Der Buchstabe wird unter allen angeführten Denkmälern nur in der Priča angewandt.

Um sich in diesem Gewirre von Lauten nicht zu verlieren, gibt es nur éin Mittel: die Annahme des Lautes für aslov. a ist der Ariadnefaden aus diesem Labyrinthe. Daraus wird auch die Lehre begreiflich, a in maž vir liege zwischen a und e per.spis. 1882. 181, und einigermassen auch die Anweisung, , a werde ausgesprochen wie a (sábota sabota), wie o (močiti mąčiti), wie ы (bыde bądеtь), wie i (bide bądetь), wie u (subota sabota) kač. IV.

1. Ungrisch-Bulgarisch.

a wird in Vinga durch e reflectirt: izbędne se genese: *izbądną sę. gedilárin Geiger, Lebemann: gad. gredí Brust: gradi. idnes einmal: jedinasti. kędê zu: kędê tu nebe tó zum Himmel duh. 47. képem bade. kes kurz. iskrętę reisse aus. udlečnus Entschluss: otlačiti. ispędę treibe aus. pęt Weg. petište Wege. sed Gericht. stépę trete. vétre hinein. Die I. sing. lautet auf e aus: nedelêję besiege. dódę komme. peję singe. revé weine. píję trinke. istriję wische ab. utiję gehe weg. znaję weiss. žene ernte. terpe leide. búvę halte mich auf. gúde lege. káng lade ein. pusóčę zeige. puspurę mache fruchtbar. stórę erschaffe. svírę pfeife. šalę se scherze. rastúšę tröste. varde bewahre: smutliv störrisch und túžbę Trauer sind serbisch. So weit verlässliche Mittheilungen eines Vingaers.

In den Büchern wird durch â oder a bezeichnet. a) bâdeć. grêhâć se sich wärmend ev. 49. gâba. grâdi Brust. ujáknálu erstarkte. krâdât furantur. kázvâć ev. 19. kâklica. uflêzvâć ingrediendo ev. 12: *valêzuvająšte. pâć Weg. zaračena die Verlobte. sûd Gericht. tsostrâkin hundertfach: vergl. serb. dvostruk. zvât vocant. b) dávać dando ev. 35. zakupája defodio. zakupájat defodiunt. moža possum. ispija ebibo. zaračnica sponsa. vêrvać partic. vêrvat credunt. vida video. u für a ist serbisch: moguć ev. 47. se smuta 46. Man merke trambica 102.

Denkschriften der phil.-hist. Cl. XXXIV. Bd.

14

II. Südbulgarisch.

1. wird durch a wiedergegeben: vrázwŋ déboi: dąbovi. xpáty grédi: grądi. caɣnóvàn jegúli: jagulję. náte kéde: kądê. cénate sékęde: *visêkądê, visądé. xañíva kepína: kapína. pátšyt méčit: mąčito. pácpyo t médrio t: *mądryjo to. pásy méži: maži. váτpe netre: *nqtrê. náïaxo t pájęko t: pająkʊ. nátŋ péti: pati. pána reka: rąka. cazón sędói: sądovi. cañóτa sębota: sabota. Cán zép: ząbo. In der III. plur. a) präs. μñitat bidęt: badato. vécar nésęt: nesątʊ. níaτ pięt: pijato. μæápať báręt: *barajatz. páčμæηpat rázbiręt: razbirajątz. ráßar dávęt: *davajątʊ. ipar met: imajątz. czáïar tkájęt: tzkajątz. váïtovat nájdugt: najdująto. tónlißar tóplivet: *toplivato. tátat jádęt: *jadątz. b) aor. ßátwa izvádoę: *izvedohą, výuvaa izníknęę: *izniknaha. otópia stórię: *sztvorihą.

2. g wird durch as wiedergegeben: unitast 27. 34. bidet: badato. пpétaɛt prédet: prędąts. pάotast rástęt: rastato. nácast pásęt: pasatz. pólast móžęt: *možąto. μíast míjęt: myjato. past imęt: imato. cánast sáket: *sakajątz. chobccaet slúšet: slušajątz. μлépast béret: berato. Cáxoliast zákoľęt: zakoljato. hátlast pláčet: plačąto. céust séjęt: sêjątō. ę wird durch aa ausgedrückt: réaat péjęt: *pêjątō. ýτaar ídęt: idatz. pñéxaat béget: bêgajato. yáotaat 4. 5. fáštęt: hvaštająts. ipaar 2. 4. ímęt: imątʊ. xómaat kópęt: kopajatz. noxpóßaat pokrívęt: ποκρύβαατ pokryvająto. póotaat róždęt: raždajątz. pasýnaat rasipet: rasypajątz. Bizaar vikęt: vykajątz. Sépaar zémet: vozimająts. ópaart óręt: orjato. pátfaat rádvet: *raduvajato.

3. g wird wiedergegeben durch e, o und i: oé sę: sątō. étvw5 42. édnęš: jedinąšti. nicht bedet: badeto. prínos bedeš: badeši. unitat będęt: badato. roboxŋ gúski: gąsky ist serb. 4. Dem aslov. ą, ją steht in der I. sing. am gegenüber: Bλésau intro: valêzą. póšaje possum: moga, *moia. πώμηναμ praetereo: pomina. σε αλίσκαμ γλυστρώνω: *slizna. τέρπαμ patior: tropljg. τζίναμ facio: činjq. κούπαμ emo: kuplja. λώϊαμ capio: lovljq. νώσαμ fero: nošą. Tolvap impleo: plonja. póxap povonzów: makają. Cépap sumo: vozimają.

[ocr errors]

In den Büchern der Propaganda wird durch a, ä und e bezeichnet. raspáxde dispergit. raka. sabota. tegla patior. stàna factus est. stòriha fecerunt; bädi. mäka. záminälo. sädi judicat; gredí Brust. sè sunt. u für a ist serbisch: mùdar. moghukia.

Mil. drückt den Laut durch m, a, o, e, u aus: a) каде. машко. мжчать. b) дигна. искина. ода abeo. збиркаха. с) едношъ. со. d) сеть, сe sunt. e) биде, бидитъ erit.: пути. сугено mil. 1. 59. недугавь verk. 369. sind serb. Wenn bei Mil. die Tendenz besteht in der Wurzelsilbe, sonst a anzuwenden, so mag dies auf dem Unterschiede zwischen betontem und unbetontem beruhen, der unter 5, ь erwähnt wurde. Vergl. Archiv III. 312.

Mančov schreibt ревж. пиша. сждж.
Vêženov: кова. пиша. сждя.

III. Nordbulgarisch.

Im Nord bulgarischen gibt es kaum weniger Schreibweisen als Schriftsteller. Cankof, der die lat. Schrift anwendet, gibt den dem aslov. q entsprechenden Laut durch ù, d. i. g, wieder: pružínu, d. i. pręžíng Stange: *praga, čech. pružina, rumun. pręžinę, prędžíng scida ligni. kut, ket, aslov. kąto. dub, deb, aslov. dąba usw.

Vuk im Dodatak gebraucht meist a: rackа anser. ja eam. ca sunt. cтpak, serb. struk (vergl. bulg. гúз, serb. guzica, daher gaza). писуваxа usw. neben гальб, зыб, мы Archiv

III. 315.

Man findet bei einem und demselben Schriftsteller раце, гжсто, всюду neben къдѣ, къща, окръгло und млъкнало.

Bei Rakovski liest man c&, гълабци, бержтъ, давжтъ neben къдѣ, пьртье 15: pratije. стрыка 14: serb. struk usw.

Colakov bietet пъти neben вьзелъ usw.

Drinov gebraucht, wie es scheint, regelmässig м: бмде, всмду, мŁчно USW.

Hier ist von den örtlichen Abweichungen abgesehen worden, so wird кошта, гoбa, изберотъ, рока, роаки, щотъ volunt čol. gesprochen für kešta, geba usw. Über oa für aslov. a Archiv III. 317.

Nach Mil. III. bezeichnen die Buchstaben ы, ь und denselben Laut: имаеть еднакво произношенiе, während nach per.-spis. IX. 75. à und ы verschieden lauten, indem den Laut des u im englischen Worte but darstellt, während ь den Laut des im englischen sir hat. Cankof bietet jedoch kùt und kùsno für aslov. kątʊ und kʊsino; ausserdem werden beide Zeichen und ь mit einander verwechselt. Daher heisst es auch per.-spis. XI. XII. 163: между жиъ нѣма разлика. Der allfällige Unterschied beruht wohl auf der Betonung.

ję aus ją () geht in e über, wenn aslov. das j mit dem vorhergehenden Consonanten verschmilzt: TOвápe onero: aslov. *tovarja, daraus tovarjь, tovarje. делé dividо: aslov. dêlja. чúнe facio: aslov. činją. свéтe, грáде; спе, гýбе, лóве, грьмé; гáсe, ráзe aus светјӕ, градј&; спј&, губј&, ловј&, гръмји; гасј&, газј& für aslov. svešta, gražda; soplja, gublją, lovlją, grōmlja; gašą, gažą, Formen, die dem bulg. auch in alter Zeit fremd gewesen zu sein scheinen: in allen diesen Fällen wird im mittleren und westlichen Bulgarien ъ für e gesprochen. Wie товаре sind zu erklären скóче salio. каже dico. душе würge aus *CкOкjм, *скочjм, аslov. skočą usw.; ferners врештé clamo aus врьскjá usw. Nach Vocalen erhält sich ję: лájь latro. пújь bibo usw. Die III. plur. lautet скóчет, кажет, душет; врештéт und лајът, пијът. aslov. *ıє, ю, є Archiv I. 351. eam lautet bulg. нéj, jú, das durch нe..., mil. per.-spis. II. 27, durch ₺ mil. 136, durch ja dod. 39. dargestellt wird; Cank. 59. schreibt néjù, jù; in Vinga wird je, néje gesprochen. ы in jú soll nach per.-spis. XI. XII. 149. wie ein dumpfes (temno) e lauten. Man beachte д0 нея čol. 105. Neben den historischen Formen пекѣ, пекѣт; мо́гъ, мо́гът und врѣхъ, връхът bestehen die analogen пече, печет; може, может und врѣше, врѣшет. ноштию и дьни diu noctuque wird bulg. nach Cankof durch nošte i dene, dénêm reflectirt: anderwärts findet man денї», нощі; денїа, нощта bulg.-lab. ноште, ношта, нок und ден, дена mil. 37. 54. 144. HOKIMь 437. день. denjé̟ j nušćá Vinga. távvia, vónia griech. денiа и ноштіа und ДНА И НОШТА zbor. 58. Die Verba V. 1. haben nach Cank. 73. in der III. sing. a, in der III. plur. at: дла, aslov. dêlajeto, und дьлат, aslov. dêlajątʊ. In опитот čol. 106. станувот 109. steht o aus ы, a. In der I. sing. präs. findet man Hocaм fero, d. i. носúм: dieses beruht auf нось aus носjь, woran das m der I. sing. angetreten; ebenso sind zu erklären платам solvo. държам, дьржим teneo. кажам dico. знајам scio. мијам lavo. пијам bibo, d. i. платъм, дръжем, кажем, знајъм, мијъм, пијъм; ebenso coберам, загинам, идам, земам, јадам, заколіам, којам, aslov. kova, месам, моліам, пра’ам facio, aslov. pravlją, уcучам, неjкiамь пolо 438, alles aus mil. Kažem, vidam, mislam, dadam, molam per.-spis. 1882. 177. 182. 185. 187. Für diese Ansicht sprechen die I. sing. мола mil., мета, пеја, държа per.-spis. IX. х. 95: пита für питам XI. XII. 159. entsteht aus пытаю, питајъ wіе питат aus пытаютъ, питајът. Man vergleiche наиграят

ся čol. 153. наръчае mil. 18: *наржчаютъ. чекает 49. aus чакаютъ. викаат, ружаат, седлаат neben dem sing. вика, ружа, седла рег.-sрis IX. X. 95. 96. iskupájat effodiunt, zakupájat per.-spis defodiunt neben kupája fodio Vinga lauten auf ájat, ája aus. In прогнѣваеть ор. 260. ist je für eingetreten wie in з0баеть mil. 43. познамть zbor. 37. veseleja beruht auf einem älteren veselijątz: in moleet ist ja in je übergegangen. Hwсeis Archiv ш. 519. Vergl. Grammatik 1. 369; 3. 189. Damit vergleiche man nslov. hvalido 3. 160. hvalijo 171. serb. vididu 226. čech. chodijú 372. meteešti ist *metająšti, varzeešti, *vrozająšti. Vergl. Grammatik III. 190. je eam beruht auf ją. dado'e aus und neben dadoha lautet wohl dadoje aus dadoją. оутрьневаш Archiv m. 351. beruht, wie mir scheint, auf utronevaještą aus utronevająštą.

Resultat: 1. Dem aslov. a entspricht bulg. regelmässig der Laut e: deb, aslov. dabo. 2. Es ist historisch richtig дб zu schreiben, phonetisch unzweckmässig, wenn man erkennt, dass der Vocal in дãб und in зы derselbe ist. Wie bei ы, schwankt auch bei à die Schreibung zwischen ь, und a, abgesehen von o und u. 3. je erhält sich nach Vocalen: láję latro; nach Consonanten wird je durch e ersetzt: gúbe, aslov. *gubja, gublją, bei Vuk nose fero, aus gubja, nosja. 4. Auszugehen ist vom Laut g, dem a nahe steht: g kann in o und dieses in u übergehen. a als Grundlage anzusetzen und als weitere Trübung des a zu erklären, halte ich für unrichtig. Archiv m. 317. 318. 5. Der Laut aus a ist dem aslov. und dem nslov. fremd, selbst das dslov. meidet ihn im Inlaute. 6. In den westlichsten Theilen des Sprachgebietes wird in einigen Worten hie und da en, em für a gesprochen: mendro, gembi, zęmbi für aslov. mądro, gaby, ząbi. Archiv I. 399.

III. A. M.

Wie im Albanischen und Rumunischen, so sinkt auch im Bulgarischen unbetontes a regelmässig zu e herab, ein Laut, der mit dem des aslov. ы identisch ist und durch g bezeichnet werden kann. Dafür wird von einigen A, von anderen a angewandt. кOKÚл xóxαλov. кÚтáнь Soldat: rumun. ketánę, magy. katona. rumun. kerbúne carbonem. alb. gezój erfreue von gaz. Auch dieses g wird hie und da durch o ersetzt: игpо та čol. 108. трапез0 та 111. зeмio Tа 108, das auf einem älteren zemja beruht. Beiträge zur Lautземіо та lehre der rumun. Dialekte. Vocalismus I. II. Vergl. Grammatik 1. 369. Während jedoch im rumun. und im alb. dieses Herabsinken des a zu e in der Schrift consequent ausgedrückt wird, ist dies im bulg. nicht der Fall. Das a im Auslaute der substantivischen Themen wird auch dann e, wenn es betont ist: плáть Bezahlung. водь aqua. слъзѣ lacrima. тлъкѣ, wechselseitige Aushilfsarbeit: тлака. хоратѣ sermo.

Räthselhafte Ausnahmen von dieser Regel sind 1. Verwandtschaftsnamen: бáбa. башта. дѣда. сестрá. снъхá. стријка. стријна. ујкá. злъвá und женá. стрѣлá Hexe. Vergl. Cank. 30. 2. Mit dem Suffix la gebildete Substantiva: безýмла stulta. вшла die Lausige. грабла Räuberin. дрѣгла. зъбла. крадла. мáмла. ревла. скѣпла. сѣнла. 3. Einige Substantiva auf иjа: глистијá neben глистé lumbricus. зъмија neben зъмé serpens. лъжија neben лъжé mendacium. мравија neben мравé formica. попадијá. свинија neben свине; ferners слободија neben слободé Freiheit, сабија neben сабе Sabel. сватија neben сватѣ für сватја Brautwerberin. Die Abstractes bezeichnenden Substantiva bieten ијъ: бръкотијъ

Verwirrung. гнусотијъ Abscheu. дреболијъ Kleinigkeit. злочестијъ Unglück. лакомијъ Habsucht. просијъ Bettel. сиромашијъ Armuth. скъпотијъ neben скъпотé Geiz. Doch auch буријъ Fass. вапсијъ Farbe. късошијъ Kurzhals. поразијъ Verlassener.

In manchen Fällen scheint e auf kurzem a zu beruhen: врьштам neben врáштам, serb. врähам. кык, aslov. кaкo, in lat. geschriebenen Quellen käk. сь та ropa omnis silva mil. 5: visa ta gora. In Vinga spricht man ged Geflügel für raд bei Cankof.

Nach j geht rumun. durch eine Art Assimilation e in e über: mrum. pále stramen aus pálję, pálje, pálea; drum. páje aus pále. Beiträge zur Lautlehre der rumun. Dialekte. Vocalismus I. 23. Dasselbe tritt bulg. dann ein, wenn j mit den vorhergehenden Consonanten r, l, n verschmilzt: вeчéрe coena: aslov. večerja, daraus večerjo, večerje, woraus, nach dem Schwinden der erweichten Consonanten, вечéре; ebensо кьдéле рensum lanae: aslov. *kądêlja. кошуле dod. 44. бáне balneum: aslov. banja. Daneben das junge зóрú збръ für aslov. zorja: nslov. zorja. serb. zora. Die Laute ч, x, ш nehmen nach sich in vielen Fällen ein jan (es ist wohl kaum richtiger zu sagen, j habe sich da erhalten), woraus sich Formen wie мрéже und душé, aslov. mreža und duša, erklären. Daneben брáдовипь νеггuсa und свéшть lux, прéждь fila, рьждь rubigо: aslov. *bradavica, svêšta, pręžda, rožda. Man beachte бaшчè hortus dod. 37. мандже. Kуrillisch wird nach russischer Art я für ia: вечеря, кѣдѣля, баня geschrieben und dem Leser gesagt: буква я всіакога ся изговаря като просто e. Mit бáбa usw. zu vergleichen sind дыштерt dōšterjá filia und rть soror natu major: abweichend ist светин sanctitas. Dem aslov. zemlja terra steht зeмé gegenüber (зeмia mil. 61), wofür auch зeм gesprochen wird: jenes beruht auf älterem zemja, dieses auf zema. zemja entstand aus dem nachweisbaren zemija. Dabei drängt sich die Frage auf, ob das bulg. je pja, bja, mja durch pla, bla, mla ersetzt hat: pljuję, plíję spuo allein beweist das Vorkommen von pla usw. in der Wortbildung nicht. Das bulg. mag sich auf einer älteren Stufe erhalten haben, auf der auch Mориjé neben мopé mare steht: aslov. more aus morie, nslov. morje. Hier sei bemerkt, dass die auf älterem ja beruhenden Formen wie вечере usw. in den östlichen Theilen des Sprachgebietes einheimisch sind, während im Centrum und im Westen aus a entstandene Formen Geltung haben. Archiv IV. 695.

Die Verba VI, aslov. овати, оу, verschmelzen mit den Verba V. 1, und lauten demnach im präs. увам, уваш, ува usw. Durch den Ausfall des в und das Walten bestimmter Lautregeln entstehen einer Erklärung bedürftige Formen: man beachte Bepуaur credis mil. 6: *vêruvaši. лекуеш sanas ib.: *lêkuvaši, lêkuvaš, lêkuaš, lêkuješ. Unbetontes e wird i: паметвиш meministi 111: *pamętuvaši. кажвиш dicis 112. für казвиш: кáзуваM сank. лекует sanat 6. исповедвит се соnfitetur 65: *ispovêduvato se. вьрвите сreditis: *vêruvate. дарвеет donant 119: дароуваютъ, дарваютъ, дарвајът, дарвејът, дарвејет: an aslov. daroviti neben dariti darf nicht gedacht werden. леквешти sanandо 353: *lêkuvająšti, daraus lekuvaješti. Man vergleiche jedoch auch берешти aus бержшти.

A. Dslov. steht a, doch mille neben mila. zema, zeme und zemlya. volie und volia. tvoie, nasse fem.

B. Dasselbe gilt von den eigentlich bulg. Denkmälern früherer Jahrhunderte.

Op. bietet jedoch auch быша, тьзи душа 251. Man merke хрьтіа 281. милостиніа 249. волѣ, землѣ 252.

големь радось zbor. 57.

« PoprzedniaDalej »