Gdzie staw, ma być zwierzyniec, a gdzie pasą owce,
Sypać wzgórki, niech błądzą pomiędzy manowce;
Pasterkom, aby grały, pokupować flety.

Niech wójt chłopom w niedzielę tłumaczy gazety,
W poniedziałek dla dzieci kurs architektury,
Botanika we śrzodę; a ciągłemi sznury

Niechaj pierwej ksiądz pleban uczy dobrze mierzyć,
Potym może napomknąć, jak potrzeba wierzyć.

Tak to drudzy, a nie ty; wstydźże się, mój książę!
Przyjaźń, co mnie słodkiemi węzły z tobą wiąże,
Każe mówić. Ci wszyscy, co cię otaczają,
Wierz mi, na gospodarstwie wcale się nie znają;
Ten najbardziej, co prawi, abyś uszczęśliwiał,
Kogo? - chłopów, to bydło on będzie wydziwiał
Póty, aż twoich kmieciów przerobi w szlachcice;
Nie wierz mu, to pogorszy wszystkie okolice.
On mówi, żeśmy wszyscy synowie Adama,
Ale my od Jafeta, a chłopi od Chama:

Więc nam bić, a im cierpieć, nam drzeć, a im płacić,
Nie powinien pan swoich przywilejów tracić,

A zwłaszcza kiedy dawne i zysk z nich gotowy.
Jedźże teraz w twą podróż, a powracaj zdrowy.

113 zwierzyniec] zwierzeniec D. 114 pomiędzy] między R1, pomiedzy D. 116 chłopom w niedzielę] w niedzielę chłopom R1. 118 we śrzode] we środę D. 120 Potym] Potém D; wierzyć wieryć P. 121 książę] książe W D. 124 Wierz mi, na gospodarstwie] Wierz mi, książę, na rzeczach D1 P. 125 najbardziej] najbarziej R. 127 Póty] Potej D1 P; szlachcice] ślachcice D P R. 131 drzeć] drzéć D. 134 Jedźże teraz w swą podróż, a powracaj zdrowy] Jedźże teraz szczęśliwie D, P D a wróć do mnie zdrowy D、 P.

115

120

125

130

List V.

O obowiązkach obywatela, do Antoniego hrabi Krasickiego. Bracie! którego nazwać miło mi jest bratem. Hazard czyni braterstwo, zasadzać się na tym: Jest czcić hazard, ja wielbię przeznaczenie Boże. Krwi związek nie jednaki umysł łączyć może; 5 Ale kiedy z krwi związkiem myśl się równa sprzęże, Myśl poczciwa, a prawi z gruntu swego męże, Czując się jeszcze bracią, roztropnym warunkiem Łączą przyjaźń z względami, a miłość z szacunkiem, Wtenczas braterstwo miłe, szacowne, poważne.

10

Niegdyś rzeczy istotne, czasem i mniej ważne,
Jedne czyniąc rozrywką, a potrzebą inne,
Pędziłem lata w miłej zabawie niewinne.
Już żywa młodość przeszła, czas nastaje drugi,
Czas, co wątląc porywczość do istnej usługi,
15 Usługi winnej wszystkim, co mają talenta,
Nagli już blizkie skrzepłej starości momenta.
Wznoszę głos, póki rzeźwość głos wznosić pozwoli,
Jednejśmy matki dzieci, a matka w niedoli.

List V. O obowiązkach obywatela, do Antoniego hrabi Krasickiego. Tekst podług W s. 44-48; odmiany podług R, k. 94—96, P, R, s. 53-56, D s. 228-232. Tytuł: O obowiązkach obywatela, do Antoniego hrabi Krasickiego W R, R. O obowiązkach obywatela. Do mego Brata P. Do Antoniego Krasickiego, o obowiązkach obywatela D.

2 Hazard] Hazard R, PR, D; tym] tem W R, P R D. 3 hazard] hazard R, PR, D. 4 umysł łączyć może] jednaki(e) umysł (wiązać) [wiązać] może łączyć] R. 6 Myśl poczciwa, a prawi z gruntu męże] A myśl (dobra,) [podściwa] (więc) [a] prawi R,, podczciwa krępuje jeszcze ściślej męże P. 8 z względami (z krwi związkiem) [z zwzględami] R. 9 mile, (sku) (poważne) szacowne, poważne R. 10 istotne] potrzebne R. 12 Pędziłem lata w miłej zabawie] (..) Pędził(em)y czasy [(inne) ta] moje w zabawce R. 13 żywa] miła R. 14 (wdzięk oddalając) [watląc porywczość] R2. 15 Usługi (cośmy) (winn(i)ej [wszystkim] co ma(my)ją talenta R2

Po 16 w R2: (Dał Bóg to
17 głośn)s wznosić R。.

w czym) a (laski jego)

18 Jednejśmy] Jednyśmy P; rzeźwość] rzezwość P, (Dziećmi) [Jednyśmy] matki (jesteśmy) [dzieci] R,.

Ojczyzna! czcze nazwisko, kto cnoty nie czuje,
Święte, dzielne, gdzie jeszcze poczciwość panuje;
Panuje tam, gdzie szczęścia los publiczny celem:
Największy zaszczyt wolnych być obywatelem.
Jam był, ty jeszcze jesteś; roztrząśmy, mój bracie,
Co ty z szacunkiem dzierżysz, ja płaczę po stracie.
Nie potrzeba dowodów tam, gdzie jest rzecz jawna.
Ojców naszych prostota, cnota starodawna,
Ta, która wzniosła naród, ta synom przykładem;
Ich się nauk trzymajmy, idźmy bitym śladem.
Kochać kraj, jemu służyć, powszechnym jest echem;
Ale służyć bez względów, a służyć z pośpiechem,
Usłużyć, a nie zyskać, owszem w służbie tracić,
Czuciem tylko wewnętrznym duszę ubogacić,
Wywnętrzać się, czyniący powinność o szkodzie,
Być zdatnym, a oglądać niewdzięczność w zawodzie,

20

25

30

Cierpieć kłamstwo, szyderstwo, żółć czuć, zmniejszać, słodzić
Co wspiera? co stan taki potrafi nadgrodzić?

35

Cnota wyższa nad względy, wyższa nad korzyści,
Ta wzmaga czuły zapęd, ta myśl prawą czyści;

19 Po 19 w R2:

(Czujesz!) (Czuje ten, w którego sercu podściwość panuje) [Nazwisko święte kędy podściwość (podsc)]

Który (szczęście) dobro (publiczne mając szczęścia celem)

Oba wiersze przekreślone zbiorowo.

23 roz

20 gdzie] gdze R,; poczciwość] podściwość R2, podczciwość P. trząśmy] roztrząśnij R. 24 C(To)o t(co)y R2. 25 jest rzecz] rzecz jest R2 P. 27 Ta, która] Cnota co R,. 28 Ich... bitym] (Na co szperać po księgach idźmy bitym) śladem [Tych się nauk trzymajmy i tym idźmy śladem] R.. 29 powszechnym jest echem] to powszechnym echem P. 30 pośpiechem] pospiechem R, P R ̧. 31 służbie] służbie W. 32 wewnętrznym] we

wnętrzném D; duszę] dusze R.

Po 32 w R2: (Służyć a widzieć tylko nie)

33 o] przy R.. 34 Być zdatnym, a oglądać niewdzięczność w zawodzie] Służyć a widzieć tylko niewdzięczność w nadgrodzie R2, w nadgrodzie P, w narodzie R.. 35 Cierpieć kłamstwo, szyderstwa] Cierpieć, być wyszydz(enie)onym, żółć (zawiś(ć)stną [zmniejszać;]* [czuć zmniejszać] R2. 37 nad względy] niż względy R.

Ta, ująwszy zapałem, wznieconym niemarnie, :0 Znośne Regulusowi czyniła męczarnie;

Ta, krzepiąc swym pożarem czułe prawych dusze,
Dała światu Kodrusów, dała Decyusze.

Nie wierzy dziełom takim, kto niegodzien wierzyć,
Dusze podłe, czym wzrosły, tym pragną i mierzyć.
15 Zwróćmy z nich wzrok poczciwy. Godzien kraj kochania,
Kraj, co żywi, co zdobi, mieści i ochrania;

Kraj, któregośmy cząstką, a cząstką istotną.
Pseudo-politykowie maksymą obrotną,

Pełni jadu podchlebstwa wśrzód płatnych okrzyków, 0 Słodzą jarzmo poddaństwa, rozpacz niewolników.

39 wznieconym] żarzonym R. 41 pożarem czułe prawych dusze] podarem W D, (czułe prawych dusze) [animusze] R.

43 (wierzyć) [niegodzien wierzyć] (nie)god (zien)[ny] R.

Po 43 w R2:

Wpośród fałszu, chytrości, obłudy i zbrodzien
Cięższkie i niepodobne.

Wiersze przekreślone zbiorowo.

42 świ(e)atu R..

44 (Patrz) Dusze R,; czym] czém D; wzros(li)ly R,; tym] tém D; i] się P. 45 Zwróć(Co)my R2; poczciwy] podściwy R,, podcziwy P. 46 co (nas) żywi, (zdobi) [co zdobi] R2. 48 Pseudo-politykowie] (Pseudo-) [(Niegdyś)] Politykowie R. 49 Pełni jadu podchlebstwa wśrzód płatnych okrzyków] Słodząc (podłość) [(dzikość) jarzmo] tyraństwa, (podłość) [(nędzę) rozpacz] niewolników R,, wszród P, pochlebstwa wśród D. 50 Slodzą jarzmo poddaństwa, rozpacz niewolników] (Wzgardziciele) [Ganią dzikość podściwą] dzikości Lacedemończyków R.

Po 50 w R2:

(Wielbią) (Śmią zw) (Straszni nieprzyjaciołom), u (siebie) be(zpieczni)
(Skromni,) (Kładą szczęście)

(Nie był dzikim kto zbytek dobrowolnie zrucil)
Ganią że mieli króle a króle nie pany

5 Jeżeli stan zwierzchności może być żądany

Mówi tym którzy czują jaką zwierzchność pracą

Nigdzie się (trudy) tak przykrości (zwierzchności) nie płacą.

Jak tam gdzie (miłość) [cnota] węzłem, (szacunek) [a miłość] nadgrodą (Pierwszy z wolnych, król wol)

10 Pierwszy wolny(ch), król wolnych nie nazywa szkodą

Ganią węzłem)ami cnoty połączone stany

Ganią, że mieli [króle] a króle nie pany

Nie tak sądzi mąż prawy, względy nie ujęty:
Król wolnych ludźmi rządzi, despota bydlęty.

W każdym miejscu i czasie człowiek jest człowiekiem,
Te same w nas skłonności, co były przed wiekiem.
Nie krzywdzą synów mniejszym darem szczodre nieba;
Taż sama, co i w przodkach, w następcach potrzeba:
Potrzeba być szczęśliwym, ile możność zniesie.
Rząd prowadzi do szczęścia, próżno frasuje się,
Kto raz dane obręby chce gwałtem przestąpić;
Szczodra w darach natura umie też i skąpić.
Mniej dając, niż pragniemy, nie daje, co szkodzi.
Cóż nad wolność przykrości człowieczeństwa słodzi?
Przecież i ta, gdy zbytnia, jest źrzódłem niedoli,
Nie potrzeba cierpiącym tłómaczyć, co boli;

Z doświadczenia nauka. Więc gdy szczęście celem,
Nie fanatyk swywoli jest obywatelem.

Nie kocha ten ojczyzny, kto chce wolno grzeszyć.
Tam, gdzie chłosta za zbrodnią nie zdoła pospieszyć,

Podawały dziedzictwem wielkość wielkie dusze

Szły pasmem Leonidy Agezylausze

15 Owszem pany nad panów, bo ludźmi rządzili

Pierwsi z wolny(m)ch pod jarzmem cnoty tylko żyli

Stąd też z dziedzic(znym)twem tron(em)u szły wspaniałe dusze
Z tronem cnotę po ojcach dzieci dziedziczyli

A miłość kraju swego świętym biorąc spadkiem

20 Cnotą sprawiedliwili - co (mieli) [wzięli] przypadkiem. 4—9, 13 i 14, 16 i 17 przekreślone zbiorowo.

2

51 i 52 niema w R.

51 tak] jak P. 53 W każdym miejscu i czasie człowiek jest człowiekiem] Na co nam stare dzieje; człek był zawzdy człekiem R,, každém 1). 54 Te] Też R, P. 57 (zdoła) zniesie R. 58 szczęści(e)a R. 59 raz dane obręby chce gwałtem] (sfere skry(y)eśloną) [zdziałane obręby] (sili się) [pracuje] R. 61 (Ale skąpiąc obdarza) [Mniej dając, niż pragniemy] (ujmując) [nie daje] R2. 62 przykrości] (Powab) Cóż nad wolność! (przykrości) [(ta przykrość)] człowieczeństwa R.. 63 Przecież] Przecięż D; (wolność) [i ta] R,; zbytnia] zbytna P; źrzódłem] źródłem R, D, źródłem P. 64 tłómaczyć] tłumaczyć R, R ̧ D; co] (co) [jak] R. 66 swywoli] swej woli R,, wolności P. 67 Nie kocha ten ojczyzny] (nie kocha ten) ojczyzny [ten nie kocha] k(co)to R2, ojczyznę P, ojczyzn(y)ę R 68 ch(k)losta R,; zdoła] może R2; pospieszyć] pośpieszyć D.