Tu sapientia, tu humilitas, tu es patientia, tu es pulchritudo, tu es securitas, tu es quies, tu es gaudium, tu es spes nostra et laetitia, tu es iustitia et temperantia, tu es fortitudo et prudentia, tu es omnes divitiae nostrae (a) ad sufficientiam, tu es mansuetudo, tu es protector, tu es custos et defensor, tu es refugium nostrum et 5 virtus, tu es fides, spes et charitas nostra, tu es magna dulcedo nostra, tu es bonitas infinita, magnus et admirabilis Dominus Deus omnipotens, pius (b), misericors et salvator (c) » ». Oratio. Omnipotens, aeterne, iuste et misericors Deus, da nobis miseris propter te10 metipsum facere, quod scimus te velle, et semper velle, quod tibi placet, ut interius mundati, interius illuminati et igne Spiritus Sancti accensi, possimus sequi vestigia tui dulcissimi Filii, Domini nostri Iesu Christi, et ad te, Altissime, sola tua gratia pervenire, qui in trinitate perfecta et unitate simplici vivis et regnas et gloriaris, Deus omnipotens, in saecula saeculorum. Amen. 45 Salutatio beatae Virginis ordinata a beato Francisco. Ave, Domina sancta, regina sanctissima, Dei genitrix Maria, quae es Virgo perpetua, electa a sanctissimo Patre de caelo, quam cum sanctissimo dilecto Filio et et Spiritu Sancto Paraclyto sanctificavit (d), in qua (c) est et fuit omnis plenitudo gratiae et omne bonum. Ave palatium eius; ave tabernaculum eius; ave domus eius ; 20 ave vestimentum eius; ave ancilla eius; ave mater eius, et vos omnes sanctae virtutes, quae per gratiam et illuminationem Spiritus Sancti infundimini in corda fidelium, ut de infidelibus fideles (f) faciatis. 2 Alias laudes fecit beatus Franciscus ad salutandum virtutes, quas hic non pono ad vitandum prolixitatem operis. Advertendum tamen, quod beatus Franciscus summa 25 devotione ferebatur ad versum: Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto. De Sicut erat etc. parum curabat. Multoties dicendo vesperas cum fratre Leone, cum (9) diceret Psalmum Magnificat, semper in quolibet versu ipsius Psalmi dicebat: Gloria Patri etc., et dictum versum Gloria Patri dicendo tanta consolatione replebatur, quod vix dicendo poterat satiari. Istum versum Gloria Patri dicendo (h), faciebat quod 30 quidam frater laicus, tentatus de addiscendo, diceret; cum illud dixisset, statim omnis tentatio recessit (¿). Composuit etiam beatus Franciscus aliquas in vulgari laudes et has composuit postquam a Christo certificatus fuit de gloria paradisi obtinenda 3. Et quia sol prae ceteris Deo similatur, nam vocatur Dominus Iesus sol iustitiae, dictas laudes vo di (a) As om. nostrae. (b) As add. et. (c) Edd. prosequuntur: illam etiam orationem dicebat, de qua dictum est supra conformitate XII primi libri parte secunda cap. V. De oratione,quae incipit: Omnipotens aeternae etc. Similiter salutationem beatae Virginis scilicet: Ave domina sancta; de qua ctum est loco praeallegato. Om. Oratio faciatis. (d) As consecravit. (e) As quo. (f) Al fidelibus. (g) Al, As et. (h) As, Edd. faciendo quod. (i) Caetera omnia usque in finem conformitatis, p. 262, 1. 10, Ed. 1590 om. 1 Est in fine Epistolae II, directae capitulo generali; Opusc., 107; Böhmer, 62. 6 Cf. Opu scula, 20 sq.; 125 sqq. Böhmer, 64 sqq. 3 Specul. Perf. Sabatier, c. 400, (p. 196); c. 120, (p. 234). Cf. 1 Cel. III, 161 (al. III, 138) 213; II, 163 (III, 139) 217. 4 Mal. 4, 2. cavit Canticum fratris solis, quas a sociis faciendo cantari coram episcopo Assisii et potestate Assisii, qui erant in summa discordia ad invicem, statim ad concordiam et pacem mutuam devenerunt. Canticum est istud et intitulatur : Laus de creaturis, quam fecit beatus Franciscus, quando certificavit 5 « Altissimo (a), omnipotente, bon signore, tue son le laude, la gloria et lo honore et ogni benedictione. Ad te solo se confano, et nullo homo e degno te mentuare. Laudato sia dio mio signore cum tute le sue (b) creature, spetialmente mesere lo fratre sole, lo quale iorna et allumini nuy per luy. Et ello e bello et radiante cum gran splendore: del (c) signore porta significatione. Lodato sia il (d) mio signore 40 per suore lune et per le stelle: in cielo lay fo[r]mate chiare e belle. Lodato sia il mio signore per fratre uento et per laere nubilo et sereno et ogni tempo, per le quale day ale tue (e) creature sustentamento. Lodato sia il mio signore per suor aqua, la quale e molto utile, humile e pretiosa et casta. Laudato sia il mio signore per fratre fuocho, per lo quale tu alumini la nocte, et ello e bello e giocundo e ro- 15 bustissimo e forte. Lodato sia il mio signore per nostra madre terra, la quale ne sustenta e gouerna, et produce diuersi fructi et colorati et erba. Sequentem versum fecit beatus Franciscus et praefatis addidit, quando coram episcopo Assisii et potestate fecit praefatas laudes decantari, ut ad concordiam venirent, quod et factum est 3. (a) Ob nimias variantes textibus italicis Al inserendas, totum tenorem iuxta As et Edd. subnectimus, formam orthographicam originalium fidelissime, ut in Al fecimus, sequentes. As: Altissimo, omnipotente, bon sengnore, tue son le laude, la gloria e lonore e ogni benedictione. Ad te solo se confanno, et nullo homo e digno te mentouare. Laodato sia, idio mio singnore, con tucte le tue creature, spetialmente mesere (manus posterior corr. messere) lo frate sole, il quale giorna e allumina noi per lui. Et ello e bello et radiante con gran splendore: de te, sengnore, porta la significatione. Laudato sia, mio signore, per suor luna e per le stelle: in celo la formato chiare e belle. Laudato sia, mio singnore, per frate uento e per layre e nuuulo e sereno e omni tempo, per la qual dai alle tue creature sustentamento. Laudato sia, mio singnore, per suor aqua, la quale e molte utile et humile et pretiosa e casta. Laudato sia, mio signore, per frate fuoco, per lo quale tu illumini la nocte, et ello e bello et iocundo et robustissimo e forte. Laudato sia, mio singnore, per nostra madre terra, la quale ne sostenta et gouerna et produci diuersi fructi et coloriti fiori et herba. Ed. I, cuius formam sequimur, adiectis inter parentheses variantibus Ed. II: Altissimo, omnipotente, bon signore, tue son le laude, la gloria, lo honore et ogne (Ed. II ogni) benedictione. A te solo se confano, et nullo homo e degno de nominarte. Laudato sia (Ed. II sij), dio mio signore, con tute le tue creature, specialmente messer lo frate Sole, il quale giorna et illumina nui per lui, et ello e bello et radiante cum grande splendore: de te, signore, porta significatione. Laudato sia, mio signore, per suor luna et per le stelle, il quale in cielo le hai formate chiare e belle. Laudato sia, mio signore, per frate uento e per laire et nuuolo et sereno et ognie (Ed. II oyni) tempo, per le quale dai a tute creature sostentamento. Laudato sia, mio signore, per suor aqua, la quale e molto utile et humele et preciosa et casta. Laudato sia, mio (Ed. II mia) signore, per frate fuocho, per lo quale tu alumini la nocte, et ello e bello et iocundo et robustissimo et forte. Laudato sia, mio signore, per nostra madre terra, la quale ne sostenta et gouerna, et produci diuersi fructi et coloriti fiori et herba. (b) Postea sic corr. ex tue. - (c) 7 postea additum. semper deinceps. (e) Sic, uti inferius tu. (d) il postea add. supra inter lineas; et sic Specul. Perf. Sabatier, c. 101; supra p. 16 sq. 2 De cantico fratris Solis cf. Sabatier, Specul. Perf. p. 277-291, ubi plures textus et bibliographia eiusdem; Della Giovanna, S. Francesco d'Assisi giullare ap. Giornale storico della letteratura italiana, (Torino 1895), XXV, 1-92; (separatim Romae 1895); 1. c. XXIX (1897) 284-000; Böhmer, Analekten, 65-66; LVIII.; MF III, 2-7; IV, 87-8; VI, 43-50; Cf. AF H II, 346-7; 358. Specul. cit. c. 101 (p. 200 sq.). 20 Laudato (a) sia il mio siognore per quelli che perdonano per lo suo (6) amore et sostenen infirmitade et tribulatione; beati quelli che lo sosteranno in pace, che da te, altissimo, serano incoronati. Istum (c) versum sequentem (d) apposuit (e) beatus Franciscus, quando scivit () 5 diem suae mortis, a Christo sibi (g) revelatum 1. Lodato (h) sia il mio signore per suor nostra morte corporale, dalla quale nullo homo uiuente puo scampare. Guay a quel (i) che muore in peccato mortale. Beati quelli che se trovano nelle sue sanctissime voluntade, che la secunda morte non gli potera far malle. Lodate e benedite il mio signore et ringratiate et servite aluy 40 cum grande humilitade. FRUCTUS ET CONFORMITAS DUODECIMA ET IN ORDINE VIGESIMA QUARTA: Iesu Turba Reficitur. Franciscus Ministrator. Expositio primae partis, videlicet: Iesu turba reficitur. Omnium virtutum etsi Dominus Iesus Christus doctor sit et origo, ac consequenter 15 omnes sibi placere comprobetur, praecipue tamen pietas et misericordia acceptabilis esse declaratur. Primo, quia etsi Deus sit essentialiter iustitia et misericordia, eius tamen misericordia nobis plus apparet, dicente Psalmista: Misericordia Domini plena est terra, et: Miserationes eius super omnia opera eius. Eius proprium, ut dicit Ecclesia, est misereri semper et parcere », et Ioelis 2, 13: Benignus et misericors est etc., et Lucae 6, 36: 20 Pater vester caelestis misericors est. 4 Secundo, quia sibi placere plurimum declaratur. Hoc patet attestatione Scripturae. Psalm. 5: Diligit misericordiam et iudicium; Prov. 21, 3: Facere misericordiam et iudicium magis Deo placet, quam victimae; Oseae. 6, 6: Misericordiam volui (k) et non sacrificium; et Salvator dicit, Matth. 9, 15: Discite, quid est: misericordiam volo et non sacrificium. Praedi25 catione Christi, Matth. 19, 21: Si vis perfectus esse, vade et vende omnia quae habes et da pauperibus; et Luc. 11, 41: Date eleemosynam; et ecce omnia munda sunt vobis. Mundi adiudicatione (1), Matth. 25, 34 sqq.: de operibus misericordiae et misericordia (m) sola disceptabit (a) As Laudato sia, mio signore, per quelli perdonano per lo tuo amore et sostenne infirmitate et tribulatione. Beati quelli che lo sosterranno in pace, che da te, altissimo, saranno incoronati. Edd. Laudato sia, mio signore, per queli che perdonano per lo tuo amore et sostene (Ed. II sosteneno) infirmitade et tribulatione; beati queli che sostegnerano (Edd. II sostegnarano) in pace, che da ti, altissimo, serano incoronati. (f) Edd. (b) Ex tuo. (c) Edd. II om. Istum. (d) As om. sequentem. (e) As, Edd. composuit. sibi de die suae mortis a Chr. revelatum fuit (Edd. I add. dicens). (g) As om. sibi revelatum. (h) As Laudato sia, mio signore, per suor nostra morte corporale, dalla quale nullo homo uiuente puo scampare. Beati quelli che se trouano nello tuo sanctissimo uoluntadi, che la morte secunda nolli podra fare male. Laudato (Postea corr. in Laudate) e benedicite mio signore et ringratiate et seruite allui con grande humilitate. Edd. Laudato sia, mio signore, per suor nostra morte corporale, da la quale nullo homo uiuente puo scampare. Guai a quilli che more in peccato mortale. Beati quilli che se trouano nele toe sanctissime uoluntade, che la morte secunda non li pora far male. Laudate et benedicete mio signore et regratiate et seruiti a lui con grande humilitade. (i) postea additum. (k) Edd. voluit. (1) As abdicatione. (m) Edd. add. et. in iudicio, misericordes beatificando et immisericordes condemnando. Iesu incarnatione, Apostolus Tit: 3, 4 sq.: Apparuit benignitas et humanitas Salvatoris Dei nostri; et sequitur: Non ex operibus iustitiae, quae fecimus nos, sed secundum suam misericordiam etc., et Ps. 84, 8 clamabat Psalmista dicens: Ostende nobis, Domine, misericordiam tuam et salutare tuum da nobis. Precum acceptatione, Eccli. 29, 15: Conclude eleemosynam in sinu pauperis, 5 et haec (a) orabit pro te; et Is. 58, 7 sqq.: Frange esurienti panem tuum, et sequitur: Tunc invocabis, et Dominus exaudiet; clamabis, et dicet: Ecce adsum; quia misericors est Dominus Deus tuus. Peccatorum dimissione, Prov. 15, 27: Per misericordiam et fidem purgabuntur peccata; et 16, 6: Misericordia et veritate redimitur iniquitas; et Tob. 12, 9: Eleemosyna purgat peccata. A diabolo liberatione, Isa. 10, 27: Computrescet iugum, scilicet diaboli, a 10 facie olei, id est misericordiae. Gratiae impetratione, Prov, 21, 21: Qui sequitur misericordiam et iustitiam, inveniet vitam, scilicet gratiae, et gloriam. Bonorum multiplicatione; Iob misericordis et Tobiae bona Deus multiplicavit, sic et David. Dicitur Lucae 6, 38: Date, et dabitur vobis; et Prov. 11, 24: Alii dividunt propria et ditiores fiunt. Alii rapiunt non sua, et semper in egestate sunt; cap. 28, 27: Qui dat pauperi, non indigebit. Viduae misericordiam 15 exhibentis Eliae, hydria farinae non defecit etc. III Reg. 17, 16. Gloriae caelestis collatione; talibus, scilicet misericordibus, dicitur a Christo, Matth. 25, 34: Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum etc. Quibus et aliis evidenter declaratur, quod haec virtus misericordiae Deo acceptabilis manet. Haec ergo virtus tam accepta, etsi nobis in praesenti summe pateat, utpote quia: Mi- 20 serationes eius super omnia opera eius, ipsam tamen multipliciter homini ostendit: Primo in creatione, quia sola sua misericordia et pietate sic condidit hominem ad imaginem suam, eum locando in paradiso et omnium dominium dando, et sic de aliis. Secundo in hominis prostratione. Homo peccato Deo inobediendo, non est a Deo punitus ut diabolus, sed ad poenitentiam est reservatus. Tertio in generis humani conservatione. Tempore di- 25 luvii noluit ipsum destruere, sed misericorditer praeservavit in Noe et suis. Quarto in Abrahae et suorum speciali electione, mundo sub tenebris et pollutionibus idolorum permanente. Quinto in filiorum Israel ab Aegytiis liberatione, et consequenter figuraliter Sexto in hominis regulatione, dando sua praecepta, et electorum a diabolo ereptione. cultum, quo coleretur, ostendendo. 30. Septimo in populi Israelitici per quadraginta annos cibatione, deductione et ad promissionis terram introductione. Octavo in hominis illuminatione et suorum absconditorum revelatione, sicut per Salomon exstitit et prophetas. Nono in peccatorum hominis punitione. Provocatus Deus peccatis hominum, semper misericorditer se gessit erga ipsum, ut patet ab exordio filiorum Israel egressionis de Aegypto usque ad tempora Christi. Decimo 35 Christi incarnatione, ubi expressum est opus ineffabile divinae misericordiae et suae misericordiae recordationis. Undecimo est mortis pro peccatis nostris a Christo susceptione. - Duodecimo est sacramentorum institutione, quibus Dei misericordiam et propitiationem invenire semper, si volumus, possumus. Aliis etiam Deus ostendit viis et modis, et declarat assidue. 40 1. Attamen (b) ipsa misericordia ostensa est a Domino Iesu, non solum in apostolorum vocatione a statu pravo mundi ad statum perfectorum vocante (c), in assidua de vita spirituali informatione, in infirmitatum omnium hominis sanatione, in sui corporis et sanguinis in sacramento donatione; praecipue tamen patet et claruit in turbae a Christo cibatione. 45 Et quod ex misericordia processit patet, quia semper Salvator ipse sie cibando et turbam cibare volendo, praemisit dicens: Misereor super turbam etc., ut habetur Matth. 14 et 15 1; de qua cibationis misericordia loquitur prima pars huius conformitatis dicens: Iesu turba reficitur. Christus enim turbam bis cibavit, videlicet semel quinque milia hominum de quinque 5 panibus et duobus piscibus, ut habetur Matth. 14, 19 sqq. Alia vice cibando quatuor milia hominum de septem panibus et parvis pisciculis, Joann. 6, 9 sqq. Quam turbam etiam cibavit corporaliter primo, ut enim habetur Matth. 14, et Ioan. 6: Cum turba multa essent cum Iesu, nec haberent, quid manducarent, convocatis discipulis dixit: Misereor super turbam; quia iam ecce triduo sustinent me, nec habent, quod manducent. Et si dimisero eos ieiunos 10 in domum suam, deficient in via etc.; ut habetur Matth. 14, 14 sqq., 15, 31 sqq., et Marc. 6, 34 sqq., 8, 1 sqq. et Ioan. 6, 5 sqq. Ubi misericordia Domini exprimitur in cibando turbam corporaliter, utpote, quia fatigatos et deficientes ieiunio refecit. In qua duplici turbae cibatione apparuit ipsa Dei misericordia, benignitas et pietas, quia: primo oculos tam interiores quam exteriores sublevavit et aspexit defectum turbae, ut habetur Ioan. 6, 5, ubi 15 dicitur, quod Christus sublevavit oculos et vidit multitudinem etc. Et secundo, verbo pietatem suam deprompsit dicens: Misereor. Defectum turbae intuendo, continere se a pietate non valuit, quin misereretur; ideo inquit: Misereor, id est, ad miserandum paratus assisto. Sed pro evidentia praefatorum et sequentium sunt aliqua praenotanda. Primum est quod, licet Deus sit iustissimus, utpote dans unicuique secundum opera sua 3, 20 attamen in praesenti vita non sic apparet, sed magis misericors quam iustus. Ratio, quia effectus percipimus magis misericordiae quam iustitiae, nullusque homo est aut fuit aliquando, qui misericordiam Domini non sit expertus, vel praeservando vel liberando eum a peccato et sic de similibus. Attamen multi sunt, qui Dei misericordiam non attendunt, nec ipsam se percipere cognoscunt, de quibus Apostolus, Rom. 2, 4, dicit: An ignoras, 25 o homo, quoniam misericordia Dei ad poenitentiam te adducit et benignitas? Alii vero ipsam habentes agnoscunt, sicut Psalmus dicit: Misericordia tua, Domine, magna est super me, et eruisti animam meam. Attamen gratis et ingratis semper haec misericordia ostenditur, sive exsistentibus in inferno, quia citra condignum puniuntur, sive in paradiso, quia Dei misericordia sunt salvati. 30 Sed quibus ipsam misericordiam libenter exhibeat, inquit Evangelium: quia turbis, quia longe distantibus a suis civitatibus et locis, in deserto manentibus, sequentibus Christum ac eius doctrinam devote et avide sitientibus. Per quae ostenditur, quod mundi contemptoribus per elongationem a mundanis, poenitentiam in deserto agentibus, vitam Christi accipientibus, et quia (a) caelestia potius quam terrena delectantur audire, Dominus suam gra35 tiam et misericordiam libenter impartiri dignatur, ut series docet Evangelii. Quid (b), inquam, Evangelium pandit et dicit? Cum turba multa esset cum Iesu, utpote quinque millia hominum, et alias quatuor milia, quae sequebantur Christum, ut dicit Ioannes 5, videntes signa, quae faciebat Christus super his, qui infirmabantur, et propter doctrinam, Matth. 5, 11 sqq. Quid (c) ulterius pandit Evangelium de ista turba? Inquit Evangelium: Nec haberent 40 quid manducarent . Cibaria eis defecerant propter diuturnitatem permansionis cum Christo. Ideo factum est, ut Domini pietas in subveniendo et potentia in ministrando reseraretur. Dominus tempore Eliae ob peccata Aehab misit famem validam in terra; et tamen Eliae primo per corvum deinde per mulierem viduam providit. Huic turbae cibus deficit. Sed quia oculi Domini super iustos, ut eruat a morte, inquit Psalmus, animas eorum, ut alat |