Obrazy na stronie
PDF
ePub

οὐδ ̓ ἄρ ̓ ἔμελλε κακὰς ὑπὸ κῆρας αλύξειν, welches vielmehr ein προσφώνημα*) oder ἐπικερτόμημα τη nennen sei; Dionys. ars rhet. (Χ, 18) scheint ἐπιφωνήματα als leeren Schmuck im Epilog zu betrachten; (Aristarch bei Ariston. zu Il. 6, 311: ὣς ἔφατ' εὐχομένη, ἀνένευε δὲ Παλλὰς Αθήνη: ἀθετεῖται, ὅτι πρὸς οὐδὲν τὸ ἐπιφώνημα καὶ οὐκ ειθισμένον cet.); Eustath. (p. 1038) nennt das ὡς ἐσσυμένως ἐμάχοντο (Ilias 15, 698) ein ἐπιφωνη ματικόν. Nahe steht dem Epiphonem in dieser lässigen Fassung die Ἐπίκρισις, ein kurzer beurteilender Zusatz des Redners, bei Hermogenes (л. ið. Sp. Vol. II, p. 392 sq.), für welche der Anon. π. σχημ. (Sp. Vol. III, p. 122) u. a. als Beispiel giebt (Dem. Meid. p. 517): ἐπειδὰν χρηματίσωσιν οἱ πρόεδροι περὶ ὧν διῴκηκεν ὁ ἄρχων, χρηματίζειν κελεύει καὶ περὶ ὧν ἄν τις ἠδικηκὼς ᾖ τι ἐπὶ τὴν ἑορτήν, ἢ παρανενομηκώς· εἶτα ἡ ἐπίκρισις, καλῶς, ὦ θεοί, καὶ συμφερόντως ἔχων ὁ νόμος, ὡς τὸ πρᾶγμα αὐτὸ μαρτυρεῖ.

Einteilungen der Gnomen nach ihren Formen oder nach dem Inhalt erwähnt Quintilian (VIII, 5, 5): „sunt, qui decem genera fecerint, sed eo modo, quo fieri vel plura possunt; per interrogationem, per comparationem" cet., welche endlos vermehrt Isidorus (de rhet. 21 bei Halm p. 519 sq.).**)

Beispiele von Gnomen sind: Ilias 2, 204: δαιμόνι, ατρέμας ἦσο καὶ ἄλλων μῦθον ἄκουε – οὐ μέν πως πάντες βασιλεύσομεν ἐνθάδ' Αχαιοί. οὐκ ἀγαθὸν πολυκοιρανίη· εἰς κοίρανος ἔστω, εἰς βασιλεύς, ᾧ ἔδωκε Κρόνου παῖς ἀγκυλομήτεω. Der Chor schliefst Sophokles Antigone auf Kreon Klage: πολλῷ τὸ φρονεῖν εὐδαιμονίας πρῶτον ὑπάρχει· χρὴ δὲ τά γ' εἰς θεοὺς μηδὲν ἀσεπτεῖν·

*) προσφωνηματικός λόγος ist oratio paraenetica. Dionys. Η. Art. Rhet. p. 5): Προσφώνησις, ἡ γινομένη τοῦ λόγου ἀπότασις πρὸς τὸ ὑποκείμενον τῇ γραφῇ πρόσωπον. Schol. in Liban. or. IV. (vid. Ernesti, lex. techn. s. v. προσφών.) Bei Serv. (Aen. 4, 408 sq): Quis tibi tum, Dido, cet. totum hoc magna prosphonesi dictum est. (id. Aen. IX, 446; Χ. 139, 791.)

**) Zu den Gnomen stellt Quintilian (VIII. 5, 12) auch: „quod appellatur a novis noëma"; „hoc nomine donarunt ea, quae non dicunt, verum intelligi volunt", einen fein und witzig ausgedrückten Gedanken, so dafs dabin zu rechnen wäre, was Cicero (de or. 2, 71): „sententiose ridicula" nennt (bon mot), ebenso die (Brut. 78 sq.) sententiae „concinnae acutaeque“ und „reconditae exquisitaeque“. cf. Vossius Inst. Or. P. II, p. 421; Ernesti 1. techn. Gr. p. 224; 1. techn. Lat. p. 348, 350; welche als Beispiel anführen die „sententia Pomp. Attici apud Nepotem (Att. 17), se cum matre nunquam in gratiam redisse gloriantis, qua significat, nunquam cum ea sibi dissidium fuisse".

μεγάλοι δὲ λόγοι μεγάλας πληγὰς τῶν ὑπεραύχων ἀποτίσαντες γήρα τὸ φρονεῖν ἐδίδαξαν. Eurip. Phoen. 596) Ft.: ἐγγύς, οὐ πρόσω βεβηκώς· εἰς χέρας λεύσσεις ἐμάς; Ρol.: εἰσορῶ· δειλὸν δ ̓ ὁ πλοῦTos xai gikówvzov zazóv. Virg. (Aen. V, 710): Nate dea, quo fata trahunt retrahuntque, sequamur: Quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est. Cic. (Phil. XII, 2): Stanti resistendum est aut concedenda una cum dignitate libertas. At non est integrum. Constituta legatio est. Quid autem non integrum est sapienti, quod restitui potest? Cujusvis hominis est errare: nullius nisi insipientis in errore perseverare. Ter. (Eun. IV, 7, 19): Thr. Sed eccam Thaïdem ipsam video. Gn. Quam mox irruimus? Thr. Mane. Omnia prius experiri, quam armis, sapientem decet. Schiller (Tell): Stauff. Wir könnten viel, wenn wir zusammen ständen. Tell. Beim Schiffbruch hilft der Einzelne sich leichter. St. So kalt verlafst ihr die gemeine Sache? T. Ein jeder zählt nur sicher auf sich selbst. St. Verbunden werden auch die Schwachen mächtig. T. Der Starke ist am mächtigsten allein. Schill. (Br. v. M.) Chor: Erschüttert steh' ich, weifs nicht, ob ich ihn Bejammern oder preisen soll sein Los. Das Eine fühl' ich und erkenn' es klar: Das Leben ist der Güter höchstes nicht, der Übel gröfstes aber ist die Schuld. Platen (Verh. Gabel): Mopsus. Sprich doch von dir bescheidener, o Crusoe! Schmuhl. Ein grofser Mensch spricht edel von der Welt und sich, Ein kleiner klein und niedrig; aber das gefällt, Das nennen dann die Niedrigsten Bescheidenheit. Mops. Verschone mit Sentenzen mich, o Crusoe! Corneille (Le Cid): D. Arias. Avec tous vos lauriers, craignez encor la foudre. Le Comte. Je l'attendrai sans peur. D. Ar. Mais non pas sans effet. Le C. Nous verrons donc par là Don Diègue satisfait. Qui ne craint point la mort ne craint point les menaces. Racine (Alexandre): Porus. Prévenons Alexandre, et marchons contre lui. Taxile. L'audace et le mépris sont d'infidèles guides. Por. La honte suit de près les courages timides. Tax. Le peuple aime les rois qui savent l'épargner. Por. Il estime encor plus ceux qui savent règner. Shakespeare (Oth. III, 3): Jago. For Michael Cassio, I dare be sworn, I think that he is honest. Oth. I think so too. Jago. Men should be what they seem; Or, those that be not, would they might seem none! Oth. Certain, men should be what they seem. Jago. Why then, I think Cassio 's an honest man. Id. (Romeo And Jul. II, 2) Benvolio

-

wechselt Witzeleien mit Mercutio und schliefst: Go, then; for 't is in vain To seek him here, that means not to be found; Dann Romeo: He jests at scars, that never felt a wound.

XII. Sinnfiguren, welche durch Beschränkung und Unterbrechung oder durch Abschwächung des Ausdrucks wirken.

Die Sinnfiguren, welche durch Minderung der Ausdrucksmittel wirken, vermeiden entweder die volle und deutliche Darstellung des Sinnes, deuten ihn also nur an und nötigen den Hörer durch die Empfindung dieses Mangels zu dessen Ergänzung, oder sie wählen zur Bezeichnung des Sinnes Ausdrücke, welche dem Grade nach zu schwach sind, welche also den Hörer, sofern er dies wahrnimmt, zu einer Steigerung veranlassen. *)

1. Beschränkung und Unterbrechung des Ausdrucks.

Es gehören hierher die Figuren der Paraleipsis und Aposiopesis. Hermogenes (7. uε9. devót. Sp. Vol. II, p. 430): Πότε παράλειψις καὶ ἀποσιώπησις γίνεται; ὅταν βουληθῶμεν τὴν ὑπόνοιαν μείζονα καταστῆσαι τοῦ πράγματος ἐν τῇ γνώμῃ τῶν ἀκουόντων ἢ λέγομεν. Als Beispiel für die Aposiopesis wird auf Dem. (cor. in.) verwiesen: οὐ γάρ ἐστιν ἴσον νῦν ἐμοὶ τῆς παρ'

[ocr errors]

*) Auch das Schweigen überhaupt, wenn ein Reden den Umständen nach zu erwarten wäre, kann zuweilen durch die Darstellung als bedeutsam, als „beredtes Stillschweigen", wie Lessing (M. S. Samps. II, 3) es nennt, hervorgehoben werden. So Cicero dem Catilina gegenüber (in Cat. I. 8): faciam ut intellegas, quid hi de te sentiant. Egredere ex urbe, Catilina Quid est, Catilina? ecquid attendis, ecquid animadvertis horum silentium? Patiuntur, tacent. Quid exspectas auctoritatem loquentium, quorum voluntatem tacitorum perspicis? De te, Catilina, cum tacent, clamant." Cassiodor (Var. 1. IV) hat auch ein „silentium clamorosum“; Töpfer (Nouv. Gen. Le col d'Anterne): le silence des montagnes nous parle. Goethe (W. Ö. Div. 9, 17): Gerne hör ich, wenn du singest, und ich horche, wenn du schweigest. Zu Homers (Ilias 1, 332) schöner Darstellung vom Schweigen der zu Achill gesendeten Herolde: οὐδ ̓ ἄρα τώ γε ἰδὼν γήθησεν Αχιλλεύς. τὼ μὲν ταρβήσαντε καὶ αἰδομένω βασιλῆα στήτην, οὐδέ τί μιν προσεφώνεον οὐδ ̓ ἐρέοντο bemerkt Eustathius (p. 112), dafs die ἔλλειψις, welche anch παρασιώπησις genannt werde, eine Art des Schweigens sei: διαφέρει δὲ σιγῆς, ὅτι αὐτὴ μὲν εἰς τὸ παντελὲς σιωπᾷ τὰ τοῦ πράγματος, ἡ δὲ ἔλ λειψις τὸ μὲν λέγει, τὸ δ ̓ οὔ.

ὑμῶν εὐνοίας διαμαρτεῖν καὶ τούτῳ μὴ ἑλεῖν τὴν γραφήν, ἀλλ' ἐμοὶ μὲν οὐ βούλομαι δυσχερὲς εἰπεῖν οὐδὲν ἀρχόμενος τοῦ λόγου. Die Paraleipsis, welche sich den Anschein giebt, als wolle sie irgend etwas übergehen, weil es zu unbedeutend sei oder schon bekannt, oder weil es Anstofs erregen könnte, wird erörtert an Dem. (Mid. p. 519): ἢ τὰ ἄλλα ὅσα τοιαῦτα, ἐάσω - οὐ γὰρ ἀγνοῶ

ὅτι ὑμῖν τοῖς ἔξω τοῦ πράγματος οὖσιν οὐκ ἂν ἴσως ἄξια αὐτὰ καθ' ἑαυτὰ ἀγῶνος φανείη; an (Lept. p. 457): ἐγὼ δ' — ἐάσω· καὶ γὰρ εἴρηται τρόπον τινὰ καὶ ὑφ ̓ ὑμῶν ἴσως γιγνώσκεται; und an (cor. p. 316): ἐν δὲ τοῖς ἰδίοις εἰ μὴ πάντες ἴστε ὅτι κοινὸς καὶ φιλάνθρωπος καὶ πᾶσι τοῖς δεομένοις ἐπαρκῶν, σιωπῶ καὶ οὐδὲν ἂν εἴποιμι περὶ αὐτῶν, οὔτε εἰ cet. τὸ δὲ τὰς ἰδίας εὐεργεσίας ἀναμιμνήσκειν μικροῦ δεῖν ὅμοιόν ἐστι τῷ ὀνειδίζειν. (vid. auch Hermog. . id. 1. c. p. 374 u. p. 382.) Es bricht also die Aposiopesis die Rede ab, während die Paraleipsis eine Andeutung des Inhalts formell vollständig giebt, dagegen ein genaueres Eingehen auf denselben ablehnt.*) Quintilian (IX, 2, 54) bemerkt, dafs die Aposiopesis von Cicero reticentia genannt wird, von Celsus obticentia, von anderen interruptio und citiert n. a. Virg. Aen. I, 135: quos ego - sed motos praestat componere fluctus. **) Wie er sie mangelhaft von der Ellipse abgrenzt, sahen wir früher (Bd. I, p. 460); wenn er (VIII, 3, 85) in der Stelle (Cic. p. Lig. V, 15): Si in hac tanta tua fortuna lenitas tanta non esset, quam tu per te, per te, inquam, obtines (intellego quid loquar) acerbissimo luctu redundaret ista victoria, eine Aposiopesis annimmt: „tacuit illud, quod nihilominus accipimus, non deesse homines, qui ad crudelitatem eum impellant, absciditur per αποσιώ πησιν“, so ist dies irrig. Es läfst jedes emphatisch Hervorgehobene frei, dafs man, wie hier bei dem wiederholten per te, den Grund der Hervorhebung sich hinzudenke, aber eine Figur wäre nur dann vorhanden, wenn wirklich die Rede abbräche; allenfalls könnte man

u.

*) Gregor Cor. (Walz, Rhet. Gr. Vol. VII, P. II, p. 1167) definiert zu der angegebenen Stelle des Hermogenes: Διαφέρει δὲ ἡ παράλειψις ἀποσιωπήσεως· ἡ μὲν γὰρ παράλειψις νόημά ἐστιν ἐν προσποιήσει σιωπῆς λεγόμενον· ἀποσιώπησις δὲ τὸ τὸ πρέπον καὶ ἀναγκαῖον παραλιπεῖν. (cf. 1. c. p. 1168.)

**) Servius bemerkt zu dieser Stelle: «αποσιώπησις est; hoc est ut ad alium sensum transeat, ideo abruptum et pendentem reliquit.“ Bei Drohungen findet sich die Aposiop. öfter; so Ter. (Andr. I, 137): quem quidem ego si sensero Sed quid opust verbis? id. (Eun. IV, 6): ego te furcifer, si vivo.

Gerber, die Sprache als Kunst. II. Band. 2. Aufl.

18

wegen des andeutenden „intellego, quid loquar", hier an eine Paraleipsis denken. Aquila Rom. (H. p. 24) definiert: Aлобóanois, reticentia, cum intra nos supprimimus ea, quae dicturi videmur, und giebt als Beispiele die Stelle aus Demosth. de cor., welche Hermog. citiert und den Vers des Virg. bei Quintilian; ebenso Schemat. dian. (H. p. 74); Isidorus (H. p. 521). Cornificius (IV, 30) hat den terminus: Praecisio, dessen Definition und Beispiele der Aposiop. entsprechen; Cicero (de or. III, 54) hat Reticentia; mag aber (or. 40) mit den Worten: „ut aliquid reticere se dicat" die Paraleipsis bezeichnen wollen, und die Aposiopesis mit den vorhergehenden: „ut aliquid relinquat ac neglegat". Macrobius übersetzt Aposiopesis (Sat. IV, 6) mit taciturnitas, und (ib. VI, 6) intermissio. Von den griechischen Rhetoren unterscheidet noch bestimmt Demetrius die. termini. Er citiert (Sp. Vol. III, p. 317) die oben angeführte Stelle aus Demosth. de cor., indem er sagt, outo d' ovvτoμía to zaoακτῆρι χρήσιμον, ὥστε καὶ ἀποσιωπῆσαι (p. 318: ἡ εἰρημένη δὲ αποσιώπησις - πολλαχοῦ δεινότερον, σχεδόν σιωπήσας ἐν ταῦθα δεινότερος παντὸς τοῦ εἰπόντος ἂν cet. Dann erwähnt er der παράλειψις (§ 263): γίγνοιτο δεινότης ἐκ μὲν οὖν τῶν τῆς παραλείψεως ὀνομαζομένης οὕτως· (Dem. Phil. III, p. 117): Ὄλυνθον μὲν δὴ καὶ Μεθώνην καὶ ̓Απολλωνίαν καὶ δύο καὶ τριάκοντα πόλεις τὰς ἐπὶ Θράκης ἐῶ· ἐν γὰρ τούτοις εἴρηκε πάντα, ὅσα ἐβούλετο, καὶ παραλιπεῖν αὐτά φησιν, ὡς δεινότερα εἰπεῖν ἔχων ἕτερα. Dagegen unterscheiden die übrigen Rhetoren bei Bestimmung der Aposiopese nicht ein sachlich durch die Umstände begründetes Schweigen (wie wenn z. B. Herodot (II, 171) aus religiöser Scheu seinen Bericht abbricht: περί μέν νυν τούτων, εἰδότι μοι ἐπὶ πλέον ὡς ἕκαστα αὐτέων ἔχει, εὔστομα κείσθω) von dem rhetorisch berechneten, und sondern sie auch nicht scharf von der Paraleipsis. So Alexander (Sp. Vol. III, p. 22); Phoebammon (ib. p. 50); Tiberius (ib. p. 62); Herodian (ib. p. 95); Anon. . oznμ. (ib. p. 142); Zonaeus (ib. p. 163); Anon. . oznu. (ib. p. 178); Apsines (ib. Vol. I, p. 358, 413)*). Aposiopesen sind: Soph. (Oed. Τyr. 1289): βοᾷ διοίγειν κλῇθρα, καὶ δηλοῦν τινα τοῖς πᾶσι

*) Ps. Donat. zu Ter. Andr. IV, 4, 51 unterscheidet: „Si Pol. Glycerio non omnia haec“ „Aposiopesis tertia, quod alienae personae interventu reticetur. Fiunt autem алоσιшлńσɛis, id est, reticentiae, tribus modis. Aut enim tacet per se ipsum et ad alium transit, et est prima; aut tacet nec ultra aliquid dicet, et est secunda; aut alterius interventu personae silet, et est tertia."

« PoprzedniaDalej »