Obrazy na stronie
PDF
ePub

hebt schon Quintilian (VIII, 6, 75) hervor: est autem (hyperbole) in usu vulgo quoque et inter ineruditos et apud rusticos, videlicet quia natura est omnibus augendi res vel minuendi cupiditas insita nec quisquam vero contentus est.

Wir lassen noch einige Beispiele von rhetorischer Hyperbole folgen. Hom. (Ilias 20, 225): ἔτεκον δυοκαίδεκα πώλους. αἱ δ' ὅτε μὲν σκιρτῷεν ἐπὶ ζείδωρον ἄρουραν, ἄκρον ἐπ' ἀνθερίκων καρπὸν θέον, οὐδὲ κατέκλων· ἀλλ' ὅτε δὴ σκιρτῷεν ἐπ ̓ εὐρέα νώτα θα λάσσης, ἄκρον ἐπὶ ῥηγμῖνος ἀλὸς πολιοῖο θέεσκον, oft nachgeahmt z. B. Virg. (Aen. 7, 806) von der Camilla: proelia virgo dura pati cursuque pedum praevertere ventos. Illa vel intactae segetis per summa volaret Gramina nec teneras cursu laesisset aristas, Vel mare per medium fluctu suspensa tumenti Ferret iter celeris nec tingueret aequore plantas; (vd. auch Ovid, Met. X, 654 sq. Apoll. Rhod. 1, 182. Eustath. (zu Il. 2, 695; p. 323) sagt von Hesiod: οὐκ ὤκνησεν ἐπ' αὐτοῦ ταύτην εἰπεῖν τὴν ὑπερβολήν· ἄκρον ἐπ' ἀνθερίκων καρπὸν θέεν, οὐδὲ κατέκλα, ἀλλ' ἐπὶ πυραμίνων ἀθέρων δρομάσκε πόδεσσι καὶ οὐ σινέσκετο καρπόν.) Der zornige Achill häuft Hyperbeln im incrementum (Ilias 9, 379): οὐδ ̓ εἴ μοι δεκάκις τε καὶ εἰκοσάκις τόσα δοίη, ὅσσα τέ οἱ νῦν ἔστι, καὶ εἴ ποθεν ἄλλα γένοιτο, οὐδ ̓ ὅσ' ἐς Ορχομενὸν ποτινίσσεται, οὐδ ̓ ὅσα Θήβας Αἰγυπ τίας, ὅθι πλεῖστα δόμοις ἐν κτήματα κεῖται – οὐδ ̓ εἴ μοι τόσα δοίη ὅσα ψαμαθός τε κόνις τε, οὐδέ κεν ὡς ἔτι θυμὸν ἐμὸν πείσει Αγαμέμνων. Hor. (od. 1, 35): Quodsi me lyricis vatibus inseris, Sublimi feriam sidera vertice; id. (od. III, 1, 33): contracta pisces aequora sentiunt jactis in altum molibus; mit incrementum bei Cicero (Verr. V, 56): Versabatur in Sicilia longo intervallo alter non Dionysius ille nec Phalaris sed quoddam novum monstrum ex vetere illa immanitate, quae in isdem locis versata esse dicitur. Non enim Charybdim tam infestam neque Scyllam nautis quam istum in eodem freto fuisse arbitror: hoc etiam iste infestior, quod multo se pluribus et immanioribus canibus succinxerat. Cyclops alter,

la peine d'une besogne, vous vous écriez: Quelle scie, quel enfer, quelle galère que de faire cela. Pauvre hommes qui retournez d'une petite course, ayant les pieds tout meurtris, tout écorchés; qui aux premiers moments du travail avez déjà les mains en sang et le dos brisé en suant sang et eau; qui vous plaignez d'un coeur navré et répandez des boisseaux de larmes en apprenant la mort de votre beau levrier. A vous entendre parler, on fait toujours émeute autour de vous, et il serait une sanglante dérision de ne pas croire ces paroles. Pour affirmer une chose, vous en mettrez la main au feu"; etc.

multo importunior; hic enim totam insulam obsidebat, ille Aetnam solam et eam Siciliae partem tenuisse dicitur. Bei Corneille (Cid) sagt Chimène: Sire, mon père est mort: mes yeux ont vu son sang Couler à gros bouillons de son généreux flanc; Ce sang qui tant de fois garantit vos murailles, Ce sang qui tant de fois vous gagna des batailles, Ce sang qui tout sorti fume encor de courroux De se voir répandu pour d'autres que pour vous, Qu'au milieu des hasards n'osait verser la guerre, Rodrigue en votre cour vient d'en couvrir la terre; auf die Frage Hippolyte's nach dem Ort seiner Verbannung antwortet Theseus bei Racine (Phèdr.): Fusses-tu par delà les colonnes d'Alcide, Je me croirois encor trop voisin d'un perfide. *) Bei Shakespeare (Coriol. IV, 5) sagt Aufidius: Let me twine Mine arms about that body, where against My grained ash an hundred times hath broke, And scarr'd the moon with splinters; bei dems. (Rom. and Jul. II, 1) ruft Mercutio: Appear thou in the likeness of a sigh: speak but one rhyme, and I am satisfied; Cry but Ah me! pronounce but love and dove.

Die Wirkung der Hyperbole erfolgt wesentlich dadurch, dal's sie den unbestimmten Drang, den Ausdruck zu steigern, in der möglichst hochgradigen bestimmten Angabe des Inhalts zur Anschauung bringt. **) Quintilian (VIII, 6, 76) meint dies, wenn er sagt: Tum est hyperbole virtus, cum res ipsa, de qua loquendum est, naturalem modum excessit; conceditur enim amplius dicere, quia dici, quantum est, non potest. Eine Steigerung von geringerer Heftigkeit, aber von gröfserer Tiefe und Innerlichkeit wird erreicht, wenn man umgekehrt den Inhalt in seiner Bestimmtheit überhaupt fallen läfst und nur den allgemeinen Gedanken ausspricht, unter dem er einbegriffen werden soll. Die Sentenz

*) Man vergleiche hierzu Eur. (Hipp. 1053): Hipp. u' sehus Dorós; Thes. Πέραν γε πόντου, τερμόνων τ' Ατλαντικών, Εἴ πως δυναίμην· ὡς oor xalow xúgu; und Seneca (Phaedr. 937): profugus ignotas procul percurre gentes. te licet terra ultimo summota mundo dirimat Oceani plagis orbemque nostris pedibus obversum colas, licet in recessu penitus extremo abditus horrifera celsi regua transieris poli hiemesque supra positus et canas nives gelidi frementes liqueris Boreae minas post te furentes: sceleribus poenas dabis.

**) Scarron (Rom. com. ch. XXX) sagt komisch aber ganz richtig: „l'hôtesse reçut un coup de poing dans son petit oeil, qui lui fit voir cent milles chandelles (c'est un nombre certain pour un incertain) et la mit hors de combat“.

oder Gnome imponiert so durch ihre Entfernung von den zufälligen Einzelheiten, fordert für sich Beachtung und erscheint bedeutend, weil sie Weiteres unfafst, als gerade vorliegt.*) Arist. (Rhet. II, 21) definiert sie: ἔστω δὴ γνώμη ἀπόφασις, οὐ μέντοι περὶ τῶν καθ ̓ ἕκαστον, οἷον ποῖός τις Ιφικράτης, ἀλλὰ και θόλου, καὶ οὐ περὶ πάντων, οἷον ὅτι τὸ εὐθὺ τῷ καμπύλῳ ἐναντίον, ἀλλὰ περὶ ὅσων αἱ πράξεις εἰσί, καὶ αἱρετὰ ἢ φευκτά ἐστι πρὸς τὸ πράττειν; und, während nach ihm die Anwendung der Hyperbel jüngeren Leuten zukommt, sagt er (1. c.): αρμόττει δὲ γνωμολογεῖν ἡλικίᾳ μὲν πρεσβυτέρῳ, περὶ δὲ τούτων ὧν ἔμπειρός τις ἐστίν, ὡς τὸ μὲν μὴ τηλικοῦτον ὄντα γνωμολογεῖν ἀπρεπές ὥσπερ καὶ τὸ μυθολογεῖν, περὶ δ ̓ ὧν ἄπειρος, ἠλίθιον καὶ ἀπαίδευτον. (cf. auch Quintilian VIII, 5, 8.) Er führt dann weiter aus, wie die Gnomen besonders als Teile von Enthymemen, rhetorischen Schlüssen, vorkümen: γνώμη, προστεθείσης δὲ τῆς αἰτίας καὶ τοῦ διὰ τί, ἐνθύμημά ἐστι τὸ ἅπαν; es sei z. Β. γνώμη der Vers Eur. Hec. 852): οὐκ ἔστιν ἀνδρῶν ὅστις ἔστ' ἐλεύθερος, mit dem folgenden: ἢ χρημάτων γὰρ δοῦλός ἐστιν ἢ τύχης bilde sie zusammen ein Enthymem. Dafs dies der Gnome nicht wesentlich ist, sagt Quintilian (VIII, 5, 4): hane (sententiam) quidam partem enthymematis, quidam initium aut clausulam epichirematis (des vollständiger ausgeführten rhetorischen Schlusses) esse dixerunt, et est aliquando, non tamen semper; wesentlich ist ihr nur, was z. B. Ps. Plutarch (Vit. Hom. 152) angiebt: ή καλουμένη Γνώμη, ἵπερ ἐστὶν ἀπόφασις καθολικὴ περὶ τῶν κατὰ τὸν βίον λόγῳ συντόμῳ; und zwar spreche sie sowohl Theoretisches aus, wie (Ilias 1, 80): κρείσσων γὰρ βασιλεύς, ὅτε χώσεται ἀνδρὶ χέρηι, teils Praktisches, wie (Ilias 2, 24): οὐ χρὴ παννύχιον εὕδειν βουληφόρον ἄνδρα. Ähnlich bei Eustathius (p. 1691): γνώμη παραίνεσις κεφαλαιώδης καθολική. Mehr nur mit Rücksicht auf die praktische Verwendung in der Rede definiert Anaximenes (Sp. Vol. I, p. 198). - Die allgemeine Natur der sententia **) betont zwar Cornificius (IV, 17) nicht, erkennt

*) Die tiefe Kraft, welche in solcher Darstellung des Einzelnen als eines Allgemeinen sich regt, wodurch sie bei unscheinbarer Form zu einer effektvollen Figur wird, bemerkt Aristoteles sehr wohl, wenn er (l. ε.) auführt: καθόλου δὲ μὴ ὄντος καθόλου εἰπεῖν μάλιστα ἁρμόττει ἐν σχετλιασμῷ καὶ δεινώσει.

**) Isidor (or. II, 21) nennt die sententia ein „dictum impersonale“ und sagt: si sententiae persona adjiciatur. fit chria: si detrahatur, fit sententia. Ebenso Theon (Sp. Vol. II, p. 96), der unter der Rubrik der

sie jedoch als Figur; auch Quintilian ist über diese ihre gedankliche Allgemeinheit, auf welcher allein ihre gewichtige innere Steigerung beruht, nicht im klaren (wie seine Beispiele zeigen VIII, 5, 7; 15-24; und die Hinweisung auf diejenigen, „,qui haec catholica vocant❝*)) und will sie, in denen er demnach nur etwa pikante Aussprüche und Redewendungen findet, zu den Figuren nicht gerechnet wissen (IX, 3, 98) (cf. IX, 2, 107), obwohl er sie (VIII, 5, 29) als „lumina" der Rede bezeichnet und von ihnen rühmt (XII, 10, 48): sententiae feriunt animum et uno ictu frequenter impellunt et ipsa brevitate magis haerent et delectatione persuadent. So haben denn auch die Späteren zumeist die sententia als Figur nicht betrachtet, doch nennt sie z. B. Isidorus (or. II, 21, 14) unter den figuris sententiarum; (wie Schol. (Od. ΧV, 74): χρὴ ξεῖνον παρεόντα φιλεῖν, ἐθέλοντα δὲ πέμπειν: ἔστιν Ἡσιόδειος τῆς φράσεως ὁ χαρακτήρ. Τοῦτο τὸ σχῆμα καλεῖται yvæμixóv.) Vossius (Inst. or. 1. V, p. 368) unter den „,schematibus aeque dicentibus"; Adelung (Uber den Dtsch. Styl Bd. I, p. 489) unter den „Figuren für den Witz und Scharfsinn".

Den Charakter des Rhetorischen zeigt die Sentenz am meisten, wenn sie als Epiphonema verwandt wird, **) welches Demetrius (л. ¿qu. Sp. Vol. III, p. 285 sq.) nennt: to uɛyɣahonqenéoratov ev Tots λóyois, sofern es zu dem notwendigen, dienenden Teil der Rede eine schmuckvolle Schlufssentenz füge, wie im Hause eines Reichen Simse, Triglyphen, Purpurplatten den Reichtum bezeugten. So diene z. B. bei Homer (,,vлηgeteĩ μèv ý λéžiç Toiάδες) Od. 19, 7 die Rede: ἐκ κάπνου κατέθηκ', ἐπεὶ οὐκ ἔτι τοῖσιν ἐῴκει, οἷς τὸ πάρος Τροίηνδε κιων κατέλειπεν Οδυσσεύς. πρὸς δ' ἔτι καὶ τόδε μεῖζον ἐπὶ φρεσὶν ἔμβαλε δαίμων, μήπως οἰνωθέντες, ἔριν στήσαντες ἐν ὑμῖν, ἀλλήλους τρώσητε. dann aber kommt als Schmuck

Xoɛta bei Aufstellung der Progymnasmen auch die Gnome behandelt: nãoɑ γὰρ γνώμη σύντομος εἰς πρόσωπον ἀναφερομένη χρείαν ποιεῖ. (cf. Her mog. 1. c. p. 7; Aphthonius 1. c. p. 25.) Julius Rufinianus (H. p. 43) führt auch die xoɛía, sententia necessaria" unter den Figuren auf, und Anogwrnua sententia responsiva" wie: Fac velis, perficies.

*) Die xaoixoì hóyoi bespricht Hermogenes (Sp. Vol. II, p. 429) als namentlich anwendbar „,лo̟ò̟ tò ñiστov“. (cf. Ernesti lex. t. gr. p. 165.) Porphyrion bezeichnet in den Scholien zur Ars Poet. des Horaz Vs. 14; 128; 198 als xudoλızór. (cf. Quint. II, 13, 14.) Als Figur hat Tiberius (Sp. Vol. III, p. 68) Ka9ólov.

[ocr errors]

**) Apollon. Dysc. (de adv. p. 531) nennt wroeg die Zurufe, bei denen ein Verbum zu ergänzen, welche am Schlufs als Beifall ertönen κάλλιστα, ἥδιστα, καλῶς.

hinzu das ἐπιφώνημα: αὐτὸς γὰρ ἐφέλκεται ἄνδρα σίδηρος. Die Gnome unterscheidet Demetrius dadurch von dem Epiphonema (1. c. p. 286): dafs jene eben nicht immer am Schlusse der Rede sich finde. Damit übereinstimmend Quintilian (VIII, 5, 11): Est epiphonema rei narratae vel probatae summa acclamatio (Virg. Aen. I, 33): tantae molis erat Romanam condere gentem; ebenso Jul. Victor (ars rhet. H. p. 437 sq.); Jul. Rufinian. (H. p. 45): ἐπιφώνημα. Hac sententiae in fine expositae rei cum affectu enuntiatur. Cic. Verr. V, 119: Non vitam liberam, sed mortis celeritatem precabantur; das Carm. de figg. (H. p. 66): ЕлiqшvovMεvov. Intersertio, cum inseritur sententia quaedam. Ps. Plut. (Vit. Hom. 65) unterscheidet eine Praeexclamatio: IIgoavagóνησις (ὅταν τις διηγούμενος μεταξύ, τὸ ἐν ἑτέροις τάξιν ἔχον τοῦ ῥηθῆναι προλέγῃ) wie (Od. 21, 98): ἤτοι δϊστοῦ τε πρῶτος γεύσεσθαι ἔμελλεν, von der Ἐπιφώνησις, wie (Ilias 17, 32): ῥεχθὲν δέ τε výдios šv.*) Hermogenes (л. εvę. Sp. Vol. II, p. 252) handelt ausführlich vom Epiphonema, welches ein kraftvoller eigener Zusatz des Redners sei (λόγος ἔξωθεν παρ' ἡμῶν ἐπὶ τῷ πράγματι λεγόμενος — διὰ τοῦτο καὶ ἐπιφώνημα λέγεται, οὐχ ὅτι αὐτὸ τὸ πεπραγμένον λέγεται, ἀλλ' ὅτι τῷ γινομένῳ ἐπιφωνεῖται). Als Beispiel giebt er Od. 5, 294: ỏgager d' ovgavódev vý§ (wie Virg. Aen. 1, 89); ebenso Anon. π. σznμ. (Sp. Vol. III, p. 116).**) - Die allgemeine Natur, das Gnomische des Epiphonem wurde bei dem Gebrauch des terminus nicht immer beachtet, und Demetrius (1. c. p. 287) weist ihn daher ab zur Bezeichnung von Ilias 12, 113: výπIOS,

*) Ähnlich die vorangestellte oder schliefsende Nutzanwendung bei den Fabeln. Aphth. soph. prog. (Sp. Vol. II, p. 21): Tηv dè лagalveσi di' qv ὁ μῦθος τέτακται, προτάττων μὲν ὀνομάσεις προμύθιον, ἐπιμύθιον δὲ τελευταῖον ἐπενεγκών.

**) Zuweilen wird nach Quint. (VIII, 5, 9) eine „sententia ex contrariis“, die im engeren Sinne Enthymema genannt wird, als schmückendes Epiphonema gebraucht, wie Cic. p. Lig. 4, 10: quorum igitur impunitas, Caesar, tuae clementiae laus est, eorum te ipsorum ad crudelitatem acuet oratio? und so definiert Jul. Rufinian. (H. p. 45): Ev9iunua fit, cum periodos orationis ex contrariis sententiis astringitur. Jul. Victor (H. p. 412) nennt ein hierher gehöriges enthymema elencticon, in quo repugnantia colliguntur" (und das enthymema gnomicon, welches darin von der sententia sich unterscheidet, dafs es zu dieser auch die „ratio sententiae" fügt [ef. Fortunatiani ars rhet. H. p. 118], wie Aristoteles [vid. oben] aufstellte) Nach Quintilian (V, 10, 2) ist dies Enthymem die Figur, welche Cornificius (IV, 18) als Contrarium aufführt (cf. Cic. Top. 55) und (id. IX, 2, 106) Rutilius sive Gorgias" als „enthymema xar' vavríwor“, wie Halm nach Kayser ad Cornif. p. 291 liest.

[ocr errors]
« PoprzedniaDalej »