później posłem do Saksonii, Niemiec i Szwecyi, tudzież komisarzem w sprawie Gdańskiej i w układach Będzyńskich, oraz pełnomocnikiem do Brunszwiku o spadek po Zofii córce Zygmuata I; r. 1580 uzyskał probostwo Płockie i kanonią Krakowską, r. 1586 bisk. Kamiec, i opac. Mogilskie, r. 1589 przeszedł na biskupstwo Chełm. 1591 Przem. a 1601 na Poznańskie, Układał pakta konwenta dla Zyg. III. i stawał w obronie akad. Krakow. przeciw Jezuitom, † 1607). Ten zacny mąż posiadał wielkie przymioty mowcy publicznego; najobszerniejsze wywody umiał porządnie w treść szykować, roztrząsać, zręcznie wyłuszczać, i wszystko wesołym dowcipem okrasić. Wzór tej wymowy posiadamy w Mowie duchowieństwa koronnego na sejmie Warszaws. do króla J. M. oraz Powitaniu imieniem rad i stanów koron. króla III wjeżdżającego do Krakowa, Krak. r. 1587. § 45. Kaznodzieje.

w

a) SAMUEL MACIEJOWSKI (ur. r. 1498; po powrocie z akademii Padewskiej wszedł w obowiązek sekretarza królewskiego: z dziekana Krak. postąpił na biskupstwo Chełm. i podkanclérstwo koron. a z biskups. Płoc. na Krak. i został kancl. koronnym wielkim; † 1550). Na pogrzebie Zyg. I. miał Polską mowę, lecz ta nas nie doszła, wszakże na żądanie przyjaciół wydał ją po Lacinie: Sermo in funere dni Sigism. I. etc. W zbiorze Pamięt. J. U. N. t. I. znajduje się jego mowa na otwarcie sejmu r. 1538. b) MARCIN BIAŁOBRZESKI (ur. z Jana i Anny Janikowskiej, kształcił się w akad. Krak. w prawie i teologii, poczém został Cystersem, z opata Mogilskiego sufra. Krak., na ostatek za Szczepana, od którego kilka razy do Siedmiogrodu i Wiednia posłował, obrany biskup. Ka

mienieckim † 1586). Miał mowę na pogrzebie Zyg. Augusta. W homiliach swoich, ktore synod Kujawski pochwalił i do użytku wszystkim plebanom polecił, pełen ewanielicznej słodyczy a polszczyzna czysta i dobita. Postilla orthodoxa, to jest wykład ss. ewanielij niedziel nych i świąt, uroczystych, Krak. 1581.

c) GRZEGORZ Z ZARNOWCA (rodem z Podgórza, syn organisty; przeszedłszy do kalwinów, został ich kaznodzieją a później starszym zborów ewanielickich w Litwie; podobno zwał się właściwie Konutskim; † około 1597). Niespracowany ten zapaśnik w walce o wiarę z Jezuitami zostawił po sobie wielkie dzieło: Postylla, 1566, 1580, 1597, do którego napisania i inni mistrze należeli; składa się z ark. 386. Na apologią Jezuitów przeciw tej postylli wyszła jego: Obrona postylli ewanielickiej; wyd. powtórne Wilno 1591.

d) JAKÓB WUJEK Z WĄGROWCA (ur. 1540 w Mazówszu z różnowierców. Z akad. Krak. udał się na filozofią do Wiednia; 1565 zostawszy w Rzymie Jezuitą, ćwiczył się w Łacińskim, Grecekim i Hebrajskim, i uczył tu matematyki, w kraju filozofii, teologii i Grecczyzny. Przez króla Szczepana posyłany z Wilna do Siedmiogrodu na rządcę Jezuitów w Koloswarze; rządził także całém zgromadzeniem w Polsce i Litwie. Walczył o wiarę z Socynem, Stankarem i Jak. Niemojewskim, † 1597 w Krakowie). Tén tłumacz biblii katolickiej, zwany polskim Hieronimem, napisal: Postyle katoliczną, Krak. 1573 i 84 i Postylę katoliczną mniejszą, Poznań 1582.

e) PIOTR SKARGA PAWĘSKI. Ur. 1536 w miast. Grojcu Mazowieckim, gdzie i początkowe nauki powziął; 1552 uczył się w akad. Krak. i po

dwu latach został bakalarzem 1555 objął zarząd uczelni Warszawskiej a od 1557 prowadzenie w Wiedniu na naukach bawiącego Jana Tęczyńskiego, syna Jędrzeja kaszt. Krakowskiego, który Skardze potém, gdy ten 1563 do stanu duchownego wszedł i kaznodziejstwo zaraz objął przy katedrze Lwowskiej, dał probostwo w Rohatynie, które jednak w krótce złożył zatrzymując kanonią do 1568, w którym udał się do Rzymu i tam 1569 wszedł do Jezuitów, w tém zgromadzeniu pełnił różne obowiązki wyższe: prorektora, rektora kolegiów w Wilnie, Połocku Rydze, i zastępcy prowincyała; 1584 mianowano go superiorem u s. Barbary w Krakowie a w styczniu 1588 Zygmunt III powołał go na kaznodzieję nadwornego, i był nim ad do śmierci; † 27 wrześ. 1612). Z gorącego zapaśnictwa swojego z ró żnowiercami i szczęśliwego nawracania ich do kościoła powszechnego nie mniej sławny jak i z kaznodziejstwa.

Piérezeństwa mu dotąd nikt nie odebrał w tym zawodzie; również ze względu na piękność języka pierwsze zajmuje miejsce w polskiém piśmiennictwie. Wzniosły, głęboki, jasny i nieograniczoną moc rozczulenia słuchaczów posiadający. Kazania na niedziele i święta całego roku. Krak. 1595-97, -1602-9-10-18, Warsza. 1737, Wil. 1793 w 6 tomach i w Lipsku 1743. Kazania o siedmiu sakramentach...do których są przydane przygodne, Krak.. 1600. Jedne i drugie jeszcze kilkakroć osobno i w połączeniu były wydawane, także z innemi jego dziełami. Kazania sejmowe wyszły pierwszy raz w Krak. 1600; i w tym samym pogrzebowe, między któremi na pogrzebie Anny Jagiellonki i Anny Austryaczki celują. Także są pojedyńczo wy

dane kazania, jak Dziękowanie kościelne za zwycięstwo Multańskie... 1600. Wsiadanie na wojnę (Szwedzką 1601) Krak. 1602. Także są wcielone do przygodnych. Przydano mu chlubne imię PIOTRA ZŁOTOUSTEGO.

f) FABIAN BIRKOWSKI (ur. 1566 Lwowianin; uczył się i nauczał w akad. Krak. wymowy i filozofii w młodości, 1592 został Dominikanem i pzez 14 lat kazał w kościele Krak. dominikańskim, sprawując i rektorstwo; po powrocie z Włoch był kaznodzieją u Dominikanów w Warszawie, potém kaznodzieją obozowym, nakoniec nadwornym królewicza Władysława, z którym był w Moskwie i we Włoszech; 1634 przeorem Krak. klasztoru; † 9 grudnia 1636). Po Skardze w następstwie czasu aż do drugiej połowy XVIII wieku nie było lepszego od niego kaznodziei; jednak wzorowym nazwać go nie można, choć piękna w nim polszczyzna z uczonością, za często przywodzi Łacinę i dowcipkuje. Ztąd ckliwy. Odznacza się nadto zamiłowaniem porównań, podobieństw i̟ przystosowań; słowem goni za kwiatkami. Żywot obozowy także wpływ nań wywarł. Kazania pogrzebowe, których 7 wyszło w Krakowie 1612-1633, a dwa w Warsz. 1625-1632, między temi na cześć Jana Zamojskiego, Skargi, Chodkiewicza, Krz. Zbaraskiego, itd. Kazań z okoliczności zaś 10 w Krak. 1624 do 1635, a jedno Warsz. 1623. Kazania na niedziele i święta doroczne. Na każdą niedzielę po dwojgu kazań i na święta przedniejsze Krak. 1620. Tom II ma napis: Kaz. na święta doroczne. Na święta przedniejsze po dwojgu kazań. Wydania drugiego tom I wyszedł 1623 a tom II (właściwie trzeci, bo II przy Iszym jest niewymieniony), w którym środy i piątki przez

post wielki i wiele świętych... wspomniano, r. 1628.

B. PROZA DZIEJOPISARSKA.

§ 46. Aż do Chwalczewskiego czasów sami duchowni zajmowali się u nas dziejopisarstwem; on pierwszy ze świeckich zerwał się do tego, a po nim M. Bielski, nadto pisząc po Polsku. Wprawdzie krytyka nic nieznacząca, ale coraz ważniejsze odzywają się głosy wykładające pojęcie i wyłuszczające pożytek pisanych dziejów i ich czytania. Ku końcowi tego okresu zaprzątano się już opisywaniem spraw spółczesnych,, (jak Stan. Zółkiewski, Sam. Maśkiewicz, Mik. Scibor Marchocki) co jest najważniejszém. Jednak po Lacinie jeszcze piszących prawie więcej i celniejsi, jak Kromer, Orzechowski, Hajdensztajn, Solikowski, Sobiewski i t. d.

§ 47 Żywoty, podróże i jeografia.

a) BALTAZAR OPEĆ. (Doktor i profesor akademii Krakowskiej). Wytłumaczył dla Elżbiety córki Zygmunta I: Zywot pana i Boga naszego Jezusa Chrystusa i t. d., Krak. u Jeronima Wietora, 1522; wyd. wtóre jeszcze nieodszukane, 1538; 1687, 88, 1692, 1701, 31, przez BONAWENTURE napisany. Jestto wtóra książka polska wytłoczona.

b) JĘDRZEJ TRZYCIESKI (nauczywszy się od ojca jęz. star. doskonalił się w akad. Krakowskiej. Tu zaprzyjaźnił się ze Stankarem, Przyłuskim, Orzechowskim, Rojzyuszem, i przed niuni czytywał swoje Łacińskie wiersze, a napisany na śmierć Zyg. I dał go poznać i dworowi; wysłany przez Decyusza zwiedził zachodnie kraje i Turcyą. Z podróży wrócił znakomicie udoskonalonym i napojonym zdaniami różnowierców, z którymi odtąd (jak