Potrójny z Plauta, w Zamościu r. 1597, dla wyśmiania Polskiego marnotrawstwa.

k) JAN JURKOWSKI, który i kilka innych wydał płodów swoich, napisal: Trajedyą o polskim Scy< lurusie i trzech synach koronnych ojczyzny Polskiej: o żołnierzu roskoszniku i filozofie, któ rych imię: Herkules, Parys, Dyogenes, Krak. r. 1604, chcąc obrzydzić roskosz a cnotę zalecić, choć wymaga ciężkiej roboty.

2. Proza.

§ 42. Było to nadzwyczajném, że tak znakomici ludzie, jak M. Bielski, Rej i Górnicki wzięli się do pisania z tym zamiarem, aby naród przyszedł do Polskich książek. Im wtedy zawdzię-. czamy szybkie i stopniowe udoskonalenie prozy a której Skarga ku schyłkowi tego okresu już tak swobodnie używał, jakby od niepamiętnych czasów była wszechstronnie urobioną. Prawie wszystkie gałęzie naukowe i wiadomości miały swoich miłośników i uprawiaczy.

A. PROZA KRASOMOWCZA.

§ 43. W poprzednim okresie ledwie ślad mamy pisywanych kazań po Polsku. Teraz, w czasie ścierania się mniemań religijnych i żywych rozpraw w obec narodu różniących się od siebie wyznaniem, gdy w namiętność nawet przechodziło pokonać wymową ustnie lub na piśmie przeciwników, kaznodziejstwo wzrosło i zakwitło. Z drugiej strony krasomostwo świeckie nabierało coraz większego znaczenia w miarę rośnienia przestrzeni (posiedzenia senatu i sejmy), na której z wymową występować było można, i w miarę ważności przedmiotów. Nakoniec także na drodze

naukowej krasomostwo ściąga naszę uwagę na siebie; jak wiadomo między Herbestem i Jak: Górskim toczył się ważny spór względem okre sów, który aż przez wybranych sędziów był zakończony.

§ 44. Mowcy:

a) LUKASZ GORNICKI (zob. § 50). W Dziejach korony Polskiej, malując niektóre sprawy, pokładł różnym osobom w usta mówy, które uważać możemy za przykład ówczesnego krasomostwa, jak mowa Piotra Boratyńskiego do Zyg. Augusta aby się rozwiódł z Barbarą; mowa Stan. Czarnkowskiego przeciw Dymitrowi Sanguszce o księżnę z Ostroga, tudzież Odachowskiego za tymże Dymitrem; i inne. b) STANISŁAW ORZECHOWSKI. (Ur. 11 listop. 1513 w Przemyskiem; ojciec Stanisław pisarz ziem ski, matka Jadwiga Baranecka; początkowo uczył się w Przemyślu, i już w tym czasie wystarał mu się ojciec o plebaniją w Zurawicy i Pobiedniku; r. 1527 w Wiedniu doskonalil się w Łacinie i Grecczyźnie, r. 1529 wywieziony do Wittenberga, gdzie się poznał z Marcinem Lutrem, Fil. Melanchtonem, Karlosztadem i Cwingliuszem; r. 1532 do 1541 uczył się we Włoszech filozofii i krasomostwa; w Rzymie poznał się z kardynałami Konstantynim i Farneżym. Do kraju powracał bogatszym, bo mu papież udzielił dziekanią i archidyakonią katedralną. Zaraz po powrocie spiéra się z biskupem o prebendy i staje w obronie kościoła Ruskiego przez nienawiść do Łacińskiego bezżeństwa, a jednak rzuca się na naukę Lutra 17 czerwca r. 1546 obwinienie o utrzymywanie zasad religijnych kościoła Ruskiego; o gorszące życie i książkę na bezżeństwo kapłańskie, załatwia uroczystą przysięgą: iż błędów nie

broni, że kleryckiej uczciwości ściśle będzie przestrzegał (wtedy go odsądzono od Anny Zaparcianki; dzieci z nią spłodzone chrzcił na swoje nazwisko), a owej książki że nie kazał sam wytłaczać. Zadowolony, tém biskup na synodzie prowincyonalnym mianował go oficyałem, lecz godność tę zaraz 11 kwietnia r. 1548 sam dobrowolnie złożył i r. 1550 oskarza na sejmie biskupów. Złożywszy urzędownie w Przemyślu wszystkie dostojeństwa kościelne, żeni się w same zapusty z Magd. Chełmską 1551 r. Biskup uznaje to malżeństwo 8go kwietnia za nieważne, a jego skazuje na klątwy, utratę czci, wszelkich dóbr świeckich i kościelnych, oraz na wygnanie z dyecezyi. Tego wyroku władza świecka nie wykonywa. Orzechowski pisze w tym czasie ów sławny list do Juliusza III, w którym wszystkich twórców postanowień o bezżeństwie księżem lzy, potwarza, za najgorszych złoczyńców poczytuje. Po sejmie Piotrkowskim ogłoszono mu z kazalnio (17 lutego r. 1552) rozgrzeszenie, lecz Rzym tego nie potwierdził. Odtąd żyjąc w niedostatku rozmaite osoby to wysławiał, to spotwarzał; i walczył z różnowiercami i stanem świeckim; w kwietniu ́ r. 1566 utracił żonę, z którą miał 5cioro dzieci; († przy końcu r. 1566, jak się zdaje, przed listopadem) Znacznyto człowiek w swoim czasie. W pismach jego Łacińskich mieszczą się przedmioty polityczne i polemika teologiczna. Najwyżej się wzniósł jako mowca przeciw Turkom i na pogrzebie Zygmunta I. Z tej strony znała go cała Europa. Obdarzony bystrém pojęciem i pamięcią, zebrał był obfity zapas rozmaitych wiadomości które się we wszystkich pismach jego przebijają. W wymowie zdaje się iść o lepsze z Demostenesem. Chociaż mowy a nawet inne rzeczy pisał po Lacinie, mieścimy go jednak między Polskimi

1

mowcami, bo na to ze wszech względów zasłu gują jego mowy zaraz spolszczone, tj. Książki Stan. Orz... o ruszeniu ziemi Polskiej przeciw Turkowi. Krak. r. 1543, co później powtórnie przełożył JAN JANUSZOWSKI i wydał p. n. Oksza na Turki, Krak. r. 1590. Sąto dwie mowy zachęcające do wojny z Turkami, w pierwszej rycerstwo a w drugiej króla. Prócz Łacińskiej mowy na pogrzebie Zygmunta I ukrywa się jeszcze w rękopisie: Odpowiedź rycérstwa Ruskiego na sejmiku powiatowym w Sądowej Wiszni na poselstwa J. K. M. Jestto mowa z r. 1566, ułożona potém z tego, co kilku prędkich pisarzy spisało, słuchając mówiącego Orzechowskiego. Inne pisma przełożone na Polskie są te: Wyznanie wiary S. O. które czynił w Piotrkowie na synodzie r. 1552. A potém na drugim synodzie War. potwierdzone i wydane r. 1561. Tegoż roku przełożone przez HIERONIMA KRZYŻANOWSKIEGO, Krak. r. 1562. List do Mik. Radziwiłła.. Lit. najwyż. marsz. i kanc. (1562). List do Juliusza III o potwierdzenie małżeństwa, Lipsk 1781. Kroniki (z kilku lat pan. Zyg. Aug.) przełożone przez AL. WŁYŃSKIEGO Krak. 1767 War. 1805. Wrocł. 1826, z opuszczeniem sprawy z biskupem Dziaduskim. Wizerunek utrapionéj rzpltéj i naprawa przekład PIOTRA GRZEGORZKOWICZA W Dobromilu 1612 i ALEKSANDRA WZYŃSKIEGO p. n. Sen na jawie Kraków 1767. Sam napisał po Polsku: Quincunx to jest wzór korony Polskiej na cynku wystawiony... postom koronnym do Warszawy na nowe lato r. 1564 posłany, b. m. i r. (1564). Dyalogi albo rozmowy około exekucyi korony Polskiej. Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego, War. r. 1777 i 1805. W rękopisach znajdują się: Politia rzeczypos. Polskiej na wzór ksiąg Arystotelesowych, tudzież Opowiadanie upadku przyszłego Polskiego dla kacerstwa sakramentarskiego. Teorya we wzglę

dzie spraw spółeczeńskich, acz myślącą głowę znamionuje, jednak dla dziwactw i naciągania niewłaściwie na rzecz kościoła nie znalazła wielbicieli. Polszczyzna piękna. c) KRZYSZTOF WARSZEWICKI (kanonik Krakowski, żyjący w drugiej połowie XVI stulecia) jest pierwszy mowcą, podług Maciejowskiego, świeckim tego imienia godnym. Chrysztopha Warszewickiego po śmierci króla Stephana na piérwszym i głównym zjeździe Mozowieckim mowa Krak. r. 1587. W układzie jej miał naśladować Cyceronową za Archyaszem poetą, jednak mimo tego, że szedł za mowcą Rzymskim, rzecz całą tak trafnie do pojęcia Polskiego zastosował, iż mowa ta za ozdobę ówczesnej wymowy sądowej poczytaną być winna. Prócz tego jest jeszcze jego: Do Stefana króla.., oracya w Tor. r. 1582 w której rzecz o zgodzie zawartej wtedy w Zabłociu 15 stycz, z wielkim kniaziem Moskiewskim, którą przełożył z Łaciń, na Polski język JERZY LEBBELSKI Z WRZESZNIC kaznodzieja katolików u s. Wawrzyńca przy Toruniu, i kazanie jego Łacińskie oddał rzeczą Polską ksiądz JAN BOGUSŁAWSKI p. n. O śmierci Anny Rakuszanki Polskiej i Szwedzkiej królowej oracya, Krak r. 1599. Godném jest także uwagi dziełko p. n. Chrystoph Warszewicki mówiącą w wodzi Wenecyą. Krak. r. 1587 w którém powtórnie, po pierwszy raz jeszcze za Zyg. Augusta odezwawszy się, przestrzega Polskę o grożącem jej niebezpieczeństwie ze strony Turków. Wiérszem.

d) WAWRZYNIEC GOŚLICKI. (Ur. około r. 1530: po uzyskaniu w akad. Krak. stopnia mistrza udał się do Włoch i w Wenecyi r. 1568 wydał dzieło: De optimo senatore. Przy królu Szczepanie był kanclerzem Siedmiogrodzkim,