Obrazy na stronie
PDF
ePub

A. PROZA KRASOMOWCZA.

§ 88. Sposobniejszych okoliczności do popisywania się wymową nie było, jak w pierwszej połowie tego okresu. Mowcy ci publiczni będą na zawsze stanowić epokę w Polskiem krasomowstwie; liczba ich bardzo wielka, o czém przekonywa dzieło pod nazwą: Zbiór mów i pism niektórych w czasie sejmu stanów skonfederowanych 1788 90 Wilno tomów 12, lecz ich wartości jeszcze dotąd nikt należycie nie wskazał. Kaznodzieje nie dali się wyprzedzić. Przypominamy tu tylko kilku.

§ 89. Mowcy.

[ocr errors]

a) JACEK PRZYBYLSKI (akademik Krakowski, † 1819). Jeden tylko posiadamy jego płód krasomowczy, a ten jest: Mowa na setny obchód zwycięstwa Jana III nad Turkami pod Wiédniem, z wiadomościami historycznemi, War. 1783, w której okazał wymowę spokojną, gdy rosprawia o naukach, a bujną i niepowstrzymaną, wystawiając oręż z nagłością piorunu Osmanów gromiący. Wspominamy tu jeszcze o jedném Przybylskiego dziele; Wieki uczone starożytnych Greków i Rzymian, w celniejszych zabytkach ich pism uważane, Krak. 1809 w którém pragnął wystawić dla nas historyą piśmiennictwa starożytnego. Tłumaczył bardzo wiele poematów, bo wiele obcych języków umiał. b) GRZEGORZ PIRAMOWICZ (ur. 1735 we Lwowie, uczył się tu u Jezuitów, a wstąpiwszy sam do tego grona, był nauczycielem poetyki, retoryki i filozofii. Po podróżach do Francyi i Włoch, i po zniesieniu Jezuitów, został pleb. w Kurowie, a potém sekret. komisyi edukacyjnej i Towarzystwa do ksiąg elementarnych; po 1795 roku proboszczem w Międzyrzeczu; † 29 grud.

1801). Pracowity i cnotliwy Piramowicz, zajęty pomyślnością spółeczności, był dobrym kaznodzieją i dobrym mowcą. Jako sekretarz Tow. do elementar. książek, zostawił po sobie: Mowy w dzień rocznicy otwarcia Tow. do ksiąg elemen. miane, zdając sprawę przed królem z czynności towarzystwa. w latach 1779, 81, 82 i 83. Przemowa pod Gołębiem r. 1791. Te mowy zjednały mu sławę krasomowcy i komisya edukacyjna wezwała go do napisania książ- \ ki elementarnej w tym rodzaju, w skutek czego wyszła jego: Wymowa i poezya dla szkół narodowych, cz. I w Krak. 1792 Przypominamy też wyborne dziełko jego: Powinności nauczyciela mianowicie w szkołach parafialnych. War. 1787 i Krak. 1850.

c) STANISŁAW POTOCKI (uczył się u Pijarów w Warszawie; za Stan. Augusta bywał posłem na kilka sejmów i członkiem Rady Nieustającéj; 1800 należał do tworzących Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, i nieco później, ale jeszcze za rządu Pruskiego, był nadzorcą liceum Warszawskiego, wtedy powstałego. Z utworzeniem się Księstwa War. (1806) został członkiem komisyi rządowej, następnie naczelnikiem rady stanu i rady ministrów, oraz dyrektorem izby edukacyjnej; po utworzeniu Królestwa Polskiego 1815 r. ministrem w komisyi rządowej oświecenia i spraw duchownych; † 14 wrześ. 1821). Mowy jego to pochwalne, to sejmowę, to sądowe, wychodziły i pojedynczo i w Rocznikach T. P. N. Niektóre są zebrane i wytłoczone pod nazwą: Mowy i rozprawy t. 2, War. 1816. Spółcześni zwali go książęciem mowców Polskich; wielka szkoda, że pisał z Francuzka (z czego się nawet chlubił) wyjątkowi ulegają mowy dawniejsze. Tu także

należy jego dzieło: O wymowie i stylu, t. 4, War. 1815. Acz rzecz dobra, język skażony. d) LUDWIK OSIŃSKI (ur, -r. 1775 w Podlaskiem; pierwsze nauki pobierał w Łomży u Pijarów; za Ks. War. był sekr. jen. w minist. spr., potém pisarzem w sądzie kasacyjnym, 1818 został profes. literatury w uniwer. War., a pod koniec życia rządzcą teatru War.; † 27 lutego 1838). W Pam. Warszaw. przez niego wydawanym 1809 í 10, jest umieszczona jego; Obrona pułkownika Siemianowskiego, obwinionego o zabójstwo, w której dał dowody wielkiej zdatności krasomowcy. Jako profesor słynął z daru wygłaszania, czego i uczył też w szkole dramatycznej.

§ 90. Kaznodzieje.

a) IGNACY WITOSZYŃSKI (kaznodzieja Stan. Augusta, kanonik Kamieniecki i koadjutor Warszawski). Są znajome: Kazanie na pogrzebie Ad. Cieciszewskiego pisarza w k.; Warsz. 1783. Kazanie na pogrzebie Jana Krasickiego, rotmistrza kawal. narodowej i posła, Warsz. 1790. Kazanie na uroczystość ś. Stanisława 1790 i jedno z r. 1794. Był to śmiały pogromca niechrześcijańskich postępków i wszelkich nieprawości.

b) MICHAL KARPOWICZ (ur. 25 wrześ. 1744 w Brześciu Litewskim. Skończywszy nauki pod Jezuitami w Brześciu, został 1761 misyonarzem w Warszawie; 1766 rozpoczyna tamże zawód kaznodziejski i zaraz weławia się; następnie w Krakowie i Wilnie uczy teologii; z probostwa w Grazyskach dostał się do Pren, à 1793 przeszedłszy pod panowanie Pruskie, mianowano go niespodziewanie biskupem Wigierskim, co było nagrodą za mowę, którą miał w Gąbinie bez przygotowania w przytomności ministra wy

znaczonego do odebrania przysięgi na wierność od zgromadzonych mieszkańców; † 5 list 1805). Kazania w różnych okolicznościach t. 3 Krak. 1806. Zbiór zaś: Kazań postnych, niedzielnych, świętalnych, jubileuszowych, trybunalskich, pogrzebowych i przygodnych t. 8, War. 1807 i następnych; w tomach IX, X, XI są inne jego pisma. Wymowa płynna, mocna, ognista, lubo czasem rozwlekły i powtarza się. c) JAN PAWEŁ WORONICZ (ur. 1757 na Wołyniu, syn Jana i Maryi z Kmitów. Uczył sią w Qstrogu u Jezuitów, sam do nich wkrótce wstąpił i w témże samém miejscu pełnił obowiązki nauczycielskie. Po ich zniesieniu wszedł do Warszaw. Misyonarzy, i podczas czteroletniego sejmu pracował w sprawach duchowieństwa przy biskupach urzędujących; Stan. August mianował go inful. proboszczem Liwskim, 1795 został probos. w Kazimirzu a potem w Powsinie, 1808 dziek. kapituly Warszawskiej i radzcą stanu, 1815 bisk. Krak. a 1827 arcybisk. Warszawskim, metropolitą i prymasem Król. Polskiego; † 4 grud. 1829). Stoi między pierwszymi Polskimi mowcami i kaznodziejami i spór zachodzi, komu oddać pierwszeństwo, jemu czy Skardze. Wszystkie jego mowy i kazania wydane wraz z innemi tworami prozą pod napisem: Pisma Woronicza, t. 6, Krak. 1832 same Kazania i Nauki l'arafialne wyszly w lat. 1845 i 1857. Homilie zaś w r. 1852 a wszystko w Krakowie. Co do piękności pisania po Polsku jeden H. Kołłątaj może stoi wyżej.

B PROZA DZIEJOPISARSKA.

§ 91. Teraz dopiero zaczęto krytycznie nad dziejami się zastanawiać. Wprawdzie nie wielu istniało w tym krótkim okresie dziejopisarzy, lecz

za to mają niezaprzeczoną zasługę, iż zrąb postawili.

§ 92. Żywoty.

a) MICH. DYM. KRAJEWSKI (ur. 1746, Pijar, od 1793 proboszczem w Końskich i kan. Kiel.): Życie Stefana Czarneckiego het. w. kor. War. 1787, 1805. b) FRANCISZKA BOHOMOLCA (zob. § 86): Życie Jana Zamojskiego kanc. i het. w. k. War. 1775, 1805. tudzież życie Jerzego Ossolińskiego kanc. w. k. War. 1777, 1805.

c) ADAMA NARUSZEWICZA (zob, § 94) Historya Jana Chodkiewicza woj. Wil. het. w. Lit. t. 2, War. 1781, 1805. Jest jeszcze jego pióra: Dyaryusz podróży Stan. Augusta króla na Ukrainę 1787 r., War. 1788, 1805.

[ocr errors]

d) KAZIMIRZ KOGNOWICKI (ksiądz) napisał Życie Sapichów i t. d. t. 2 Wilno 1790-91 i 1805; niedość krytycznie.

e) ALOJZY OSIŃSKI. Nauki odbył w Podolińcu jako Pijar. Z nauczycielstwa prywatnego powołał go Czacki na profesora literatury Łacińskiej w Krzemieńcu; 1818 sekularyzował się, 1821 kanonikiem Wil. a 1833 rządzcą akademii duchownej w Wilnie i oficyałem; nadto był kawalerem orderu ostrogi, † 1842 r.). Pracując nad Polskim słownikiem i nad dziejami literatury Polskiej, zebrał bardzo wiele wiadomości biograficznych. Dotąd wydane tylko: Żywot Skargi, Krzem. 1812. O życiu i pismach T. Czackiego, tamże 1813 i w Kr. 1851, Pochwała Kopczyńskiego, Warsz. 1817. Pozostałe rękopisy jego zapewne będą pastwą molów. § 93. Podróże i ziemiopisy.

a) KAROL WYRWICZ (ur. na Żmudzi r. 1717; w r. 17 wstąpił do grona Jezuitów i w różnych miejscach uczył publicznie, podróżował po Francyi, Belgii, Niemczech i Włoszech; po

« PoprzedniaDalej »