U. C. 457. in hostium exercitu 14 peditum quadraginta millia trecentos A. C. 295. triginta, equitum sex millia, mille carpentorum scripsere fuisse: scilicet cum Umbris Tuscisque, quos et ipsos pugnæ adfuisse. et, ut Romanorum quoque augerent copias, L. Volumnium pro consule ducem consulibus, exercitumque ejus legionibus consulum adjiciunt. In pluribus annalibus duorum ea consulum propria victoria est. Volumnius in Samnio interim res gerit, Samnitiumque exercitum, in Tifernum montem compulsum, non deterritus iniquitate loci, fundit fugatque. Q. Fabius, Deciano exercitu relicto in Etruria, suis legionibus deductis ad urbem, de Gallis Etruscisque ac Samnitibus triumphavit. milites triumphantem secuti sunt. Celebrata inconditis carminibus militaribus non magis victoria Q. Fabii, quam mors præclara P. Decii est : 15 excitataque memoria parentis, æquata eventu publico privatoque filii laudibus. Data ex præda militibus æris octogeni bini, sagaque et tunicæ; præmia illa tempestate militiæ haudquaquam spernenda.

Etrusci et Samnites bellum reparant.

XXXI. His ita rebus gestis, nec in Samnitibus adhuc, nec in Etruria pax erat. nam et, Perusinis auctoribus, post deductum ab consule exercitum rebellatum fuerat: et Samnites prædatum 17in agrum Vescinum Formianumque, et parte alia in Æserninum, quæ Vulturno adjacent flumini, descendere. Adversus eos Ap. Claudius prætor cum exercitu Deciano missus. Fabius in Etruria rebellante denuo quatuor millia et quingentos Perusinorum occidit: cepit ad

h

quæque Crev. Doer. Rup.

Quidam superjecere fidem, sive rem
ultra fidein, ultra quam credi possit,
protulere augendo.

14 Peditum XL. millia CCCXXX.
equitum VI. millia] Hic olim legeba-
tur equitum VI. et XL. millia. Emen-
davit Sigonius, quomodo nunc habe-
tur. Dubitamus tamen, an locum
persanaverit. Omnino aliquis in his
numeris error esse videtur. Neque
enim satis apparet, cur hic, quem
nunc libri præferunt, numerus fidem
excedere Livio videretur, quum et c.
præc. dixerit
XXV. millia hostium
cuesa, octo capta; et ex c. 26. supra
colligi possit Romanos ipsos non pau-
ciores fuisse quadraginta hominum mil-
libus.

15 Excitataque memoria] Renovata
est memoria patris, quam filii laudes
equaverant et eventu publico, præ-
clara nempe populi Romani victoria;
et eventu privato, gloriosa scilicet

morte.

16 Eris octogeni bini] Supple, nummi librales, sive asses. Porro 82. asses excedunt aliquanto pretium unius unciæ argenti.

17 In agrum Vescinum Formianumque, et parte alia in Æserninum, quæque Vulturno adjacent Alumini] Sic edebatur ante Sigonium. Sic et suos habere scriptos testatur Gronovius. Ea quæ vulgo nunc libros occupat lectio, quæ Vulturno adjacent flumini, procul dubio vitiosa est. Neque enim aut Vescinus ager, aut Formianus, Vulturno, sed Liri adjacent. Præterquam quod rò quæ non satis commode referretur ad agrum. Quum tamen scripti omnes nostri præferant adjacet, et unus ex iis, quemadmodum et Sigoniani, ignoret rò que, probabilis videtur Gronovii conjectura, qua Vulturno adjacet flumini: Æserninus nempe ager, qui ultimo nominatus est.

Sam

A. C. 295.

mille septingentos quadraginta: qui redemti singuli 18 æris U. C. 457. trecentis decem. præda alia omnis militibus concessa. nitium legiones, quum partim Ap. Claudius prætor, partim L. Volumnius pro consule sequeretur, in agrum Stellatem convenerunt. ibi et 19 Samnitium legiones omnes considunt, et Appius Volumniusque castra conjungunt. Pugnatum infestissimis animis, hinc ira stimulante adversus rebellantes toties, illinc ab ultima jam dimicantibus spe. Cæsa ergo Samnitium sexdecim millia trecenti, capta duo millia septingenti. ex Romano exercitu cecidere duo millia septingenti. Felix annus bellicis rebus, pestilentia gravis, prodigiisque sollicitus. nam, et terram multifariam pluisse, et in exercitu Ap. Claudii plerosque fulminibus ictos, nunciatum est: librique ob hæc aditi. Eo anno Q. Fabius Gurges, consulis filius, aliquot matronas ad populum stupri damnatas pecunia multavit. ex quo multaticio ære Veneris ædem, quæ prope circum est, faciendam curavit. Supersunt etiam nunc Samnitium bella, quæ continua per quartum jam volumen Belli Samannumque sextum et quadragesimum, a M. Valerio, A. nitici diuCornelio consulibus, qui primi Samnio arma intulerunt, agi- atrocitas. mus et ne tot annorum clades utriusque gentis laboresque actos nunc referam, quibus nequiverint tamen dura illa pectora vinci; proximo anno Samnites in Sentinati agro, Pelignis, ad Tifernum, Stellatibus campis, suis ipsi legionibus, mixti alienis, ab quatuor exercitibus, quatuor ducibus Romanis cæsi fuerant, imperatorem clarissimum gentis suæ amiserant; socios belli, Etruscos, Umbros, Gallos, in eadem fortuna videbant, qua ipsi erant: nec suis, nec externis viribus jam stare poterant; tamen bello non abstinebant. adeo ne infeliciter quidem defensa libertatis tædebat: et vinci, quam non tentare victoriam, malebant. Quinam sit ille,

20

18 Eris trecentis decem] Assibus 310. qui æstimari possunt circiter quatuor unciis argenti Parisiensibus.

19 Samnitium legiones omnes] Vox legiones abest a libris Gronovio inspectis et a nostris. Campanus illam ha bet, sed omittit omnes. Atque hæc expeditissima lectio videtur. Tamen quum unus e codd. nostris habeat Samniti, alius ad Samnitium, suspicamur in illa voce latere posse nomen alicujus loci: Liviumque dedisse, ibi ad (loci nomen supplere non possumus) considunt: recisis duabus vocibus legiones omnes, quas ambas prætermittit Victorinus liber.

20 Annumque sextum et quadragesimum] Intelligit Livius annum eum,

quo L. Postumius et M. Atilius con-
sules fuerunt, ut patet ex eo quod an-
num quo Samnites in Sentinati....
casi fuerant, id est, eum quo Fabius
V. Decius IV. consulatum gessere,
vocet paulo infra proximum, sive
proxime præcedentem annum. Annus
autem quo L. Postumius, M. Atilius
Coss. fuere, est quidem ex calculo
quem sequimur, septimus et quadra-
gesimus Samnitici belli, ob unum ni-
mirum annum, quem Livius non vide-
tur agnoscere, adjectum, de quo vid.
not. 20. ad viii. 19. Sed Livius, qui
ejus rationem non habuit, debuit an-
num de quo hic agimus, numerare sex-
tum et quadragesimum.

turnitas, et

U. C. 458.

L. Postu

i

quem non pigeat longinquitatis bellorum scribendo legendoque, quæ gerentes non fatigaverunt ?

XXXII. Q. Fabium, P. Decium, L. Postumius MegelA. C. 294. lus et M. Atilius Regulus consules secuti sunt. Samnium mio II. M. ambobus decreta provincia est; quia tres scriptos hostium Atilio Coss. exercitus, uno Etruriam, altero populationes Campaniæ repeti, tertium tuendis parari finibus, fama erat. Postumium valetudo adversa Romæ tenuit: Atilius extemplo profectus, ut in Samnio hostes (ita enim placuerat Patribus) nondum egressos obprimeret. Velut ex composito 21 ibi obvium habuere hostem; ubi et intrare, nedum vastare, ipsi Samnitium agrum prohiberentur: et egredi inde in pacata sociorumque populi Romani fines Samnitem prohiberent. Quum castra castris conlata essent, quod vix Romanus toties victor auderet, ausi Samnites sunt (tantum desperatio ultima temeritatis facit) castra Romana obpugnare. castra Ro- quamquam non venit ad finem tam audax inceptum, tamen haud omnino vanum fuit. Nebula erat ad multum diei densa adeo, ut lucis usum eriperet, non prospectu modo extra vallum ademto, sed propinquo etiam congredientium inter se conspectu. Hac velut latebra insidiarum freti Samnites, vixdum satis certa luce, et eam ipsam premente caligine, ad stationem Romanam in porta segniter agentem vigilias perveniunt. Inproviso obpressis nec animi satis ad resistendum, nec virium fuit. Ab tergo castrorum 22 decumana porta inpetus factus. itaque captum 23 quæstorium: quæstorque ibi L. Opimius Pansa occisus. conclamatum inde ad arma.

Samnites

mana adgre

diuntur.

et

XXXIII. Consul, tumultu excitus, cohortes duas sociorum, Lucanam Suessanamque, quæ proximæ forte erat, tueri prætorium jubet: manipulos legionum 24 principali via inducit. Vixdum satis aptatis armis, in ordines eunt et clamore magis, quam oculis, hostem noscunt: nec, quantus numerus sit, æstimari potest. Cedunt primo incerti fortunon del. Doer. Rup.

i

21 Ibi obvium habuere hostem] Consul et exercitus Romanus.

22 Decumana porto] Vid. not. 15. ad e. 5. 1. III.

23 Quæstorium] Quæstoris taberna culum, et ejus apparatibus copiisque destinata sedes, Polybius lib. vi. Quæstorium locat juxta Prætorium in fronte castrorum. At ex hoc loco et quibus dam aliis Lipsius colligit 1. v. de Milit. Rom. Dial. 3. Quæstorium primis temporibus fuisse in inferiore castrorum parte, haud procul a Decumana porta.

24 Principali via] Lipsio 1. iv. de

Milit. Rom. Dial. 1. Principalis via eadem est quæ via Principiorum, quæ nempe per totam castrorum latitudinem ab una Principali porta ad alteram pertingebat. Sed hic locus repugnat. Siquidem, quum hostes sint in inferiore castrorum parte, non eundum est consuli ad portas Principales in lateribus castrorum sitas, sed per longitudinem castrorum descendendum ad inferiorem partem. Itaque via Principalis de qua hic agitur, debuit a fronte castrorum porrigi versus portam Decumanam.

næ suæ, et hostem introrsum in media castra accipiunt. inde U. C. 458. quum consul vociferaretur,' expulsine extra vallum, castra A. C. 294. deinde sua obpugnaturi essent,' rogitans; clamore sublato connisi primo resistunt : deinde inferunt pedem urguentque, et inpulsos semel terrore eodem agunt, quo cœperunt. Expellunt extra portam vallumque. inde pergere ac persequi (quia turbida lux metum circa insidiarum faciebat) non ausi, liberatis castris contenti, receperunt se intra vallum trecentis ferme hostium occisis. Romanorum stationis primæ vigilumque et eorum, qui circa quæstorium obpressi, periere ad ducentos triginta. Animos inde Samnitibus non infelix audacia auxit; et non modo proferre inde castra Romanum, sed ne pabulari quidem per agros suos, patiebantur. retro in pacatum Soranum agrum pabulatores ibant. Quarum rerum fama, tumultuosior etiam, quam res erant, perlata Romam, coegit L. Postumium consulem, vixdum validum, 25 proficisci ex urbe. Prius. tamen, quam exiret, militibus edicto Soram jussis convenire, ipse ædem Victoriæ, quam ædilis curulis ex multaticia pecunia faciendam curaverat, dedicavit. Ita ad exercitum profectus, ab Sora in Samnium ad castra collegæ perrexit. inde postquam Samnites, diffisi duobus exercitibus resisti posse, recesserunt; diversi consules ad vastandos agros urbesque obpugnandas discedunt. XXXIV. Postumius Milioniam obpugnare adortus, vi Urbes Samprimo atque inpetu, dein, postquam ea parum procedebant, opere ac 26 vineis demum injunctis muro cepit. Ibi, capta jam urbe, ab hora quarta usque ad octavam fere horam omnibus partibus urbis diu incerto eventu pugnatum est. postremo potitur oppido Romanus. Samnitium cæsi tria millia ducenti: capti quatuor millia ducenti, præter prædam aliam. Inde 27 Ferentinum ductæ legiones: unde oppidani cum omnibus rebus suis, quæ ferri agique potuerunt, nocte per aversam portam silentio excesserunt. Igitur, simul advenit consul, primo ita compositus instructusque moenibus successit, tamquam idem, quod ad Milioniam fuerat, certaminis foret deinde, ut silentium vastum in urbe, nec arma, nec viros in turribus ac muris vidit, avidum invadendi de

k deinde Gron. Crev.

25 Proficisci ex urbe. Prius tamen vocem Gronovius.
quam exiret] Hujus loci interpunctio-
nem mutavimus: quod monemus, ne
quis id sine consilio factum putet.
Ratio hujus interpunctionis quam se-
quimur, sponte occurret cuivis paulo
attentius legenti.

26 Vineis] Vid. not. 94. ad 11. 17.
27 Ferentinum] Mendi arguit hanc

nitium cap

Ferentinum enim alterum in Latio est, alterum in Etruria, procul utrumque ab his regionibus in quibus nunc bellum geritur : nec ulla urbs ejus nominis in Samnio reperitur. Mirum in modum variant scripti. Gronovius suspicatur Treventinum, Dujatius Forentum.

tæ.

A. C. 294.

30

U. C. 458. serta monia militem detinet, ne quam occultam in fraudem incautus rueret. Duas turmas sociorum Latini nominis circumequitare moenia, atque explorare omnia jubet. equites portam unam alteramque 28 eadem regione in propinquo patentes conspiciunt, itineribusque iis vestigia nocturna hostium fuga. Adequitant deinde sensim portis, urbemque ex tuto rectis itineribus perviam conspiciunt: ad consulem referunt, excessum urbe; solitudine haud dubia id 29 perspicuum esse, et recentibus vestigiis fugæ, ac strage rerum in trepidatione nocturna passim relictarum. His auditis, consul ad eam partem urbis, qua adierant equites, circumducit agmen constitutisque haud procul porta signis, quinque equites jubet intrare urbem, et, modicum spatium progressos, tres manere eodem loco, si tuta videantur; duos explorata ad se referre. Qui ubi redierunt, retuleruntque, eo se progressos, unde in omnes partes circumspectus esset, longe lateque silentium ac solitudinem vidisse; extemplo consul cohortes expeditas in urbem induxit; ceteros interim castra communire jussit. ingressi milites, refractis foribus, paucos graves ætate aut invalidos inveniunt, relictaque, quæ migratu difficilia essent. Ea direpta; et cognitum ex captivis est, communi consilio aliquot circa urbes conscisse fugam; suos prima vigilia profectos. credere, eamdem in aliis urbibus solitudinem inventuros. Dictis captivorum fides exstitit desertis oppidis consul potitur.

Bellum Atilio non facile.

XXXV. Alteri consuli M. Atilio nequaquam tam facile bellum fuit. Quum ad Luceriam duceret legiones, quam obpugnari ad Samnitibus audierat, ad finem Lucerinum ei hostis obvius fuit. ibi ira vires æquavit. Proelium varium et anceps fuit: tristius tamen eventu Romanis; et quia insueti erant vinci, et quia digredientes magis, quam in ipso certamine, senserunt, quantum in sua parte plus vulnerum ac cædis fuisset. Itaque is terror in castris ortus, qui si pugnantes cepisset, insignis accepta clades foret. 31Tum quoque sollicita nox fuit jam invasurum castra Samnitem credentibus, aut prima luce cum victoribus conserendas manus. Minus cladis, ceterum non plus animorum, ad hostes erat. ubi primum inluxit, abire sine certamine cupiunt. Sed via una, et ea ipsa præter hostes, erat: 32 qua1 ingressi, præbu

1 quam Crev.

28* Eadem regione in propinquo] cessum urbe: solitudine haud dubia id Vicinas sibi invicem in eadem urbis perspicuum esse. regione.

Perspicuum esse] Quatuor nostri codices, tres Gronoviani, et omnes vetustiores editi habent id perspicuum: ut sic interpungendus ac legendus esse hic locus videatur: ex

30 Strage rerum] Stratis passim per vias rebus.

31 Tum quoque] Etiamsi minus periculi tum fuerit, quam si is terror pugnantes cepisset.

32 Quam ingressi] Hanc lectionem