A. C. 322.

dictum.

dictator.

expetitæ metu propinquo atque ira concirent finitimos po- U. C. 430. pulos. Et erat genus omne abunde bello Samnitibus par, Marsi Pelignique et Marrucini: quos, si Vestinus adtingeretur, omnes habendos hostes. Vicit tamen pars, quæ in præsentia videri potuit majoris animi, quam consilii: sed eventus docuit, fortes fortunam juvare. Bellum ex auctoritate Patrum populus adversus Vestinos jussit. Provincia Vestinis ea Bruto, Samnium Camillo sorte evenit. Exercitus utro- bellum inque ducti, et cura tuendorum finium hostes prohibiti conjungere arma. Ceterum alterum consulem L. Furium, cui major moles rerum inposita erat, morbo gravi inplicitum fortuna bello subtraxit: jussusque dictatorem dicere rei gerendæ caussa, longe clarissimum bello ea tempestate dixit L. Papirium Cursorem; a quo Q. Fabius Maximus Rullia- L. Papirius nus magister equitum est dictus: par nobile rebus in eo magistratu gestis, discordia tamen, qua prope ad ultimum dimicationis ventum est, nobilius. Ab altero consule in Vestinis multiplex bellum, nec usquam vario eventu, gestum est. nam et pervastavit agros, et, populando atque urendo tecta hostium sataque, in aciem invitos extraxit: et ita prœlio uno adcidit Vestinorum res, haudquaquam tamen incruento milite suo, ut non in castra solum refugerent hostes, sed, jam ne vallo quidem ac fossis freti, dilaberentur in oppida, situ urbium moenibusque se defensuri. Postremo oppida quoque 68 vi expugnare e adortus, primo Cutinam ingenti ardore militum 69 aut vulnerum ira, quod haud fere quisquam integer proelio excesserat, scalis cepit: deinde Cingiliam. utriusque urbis prædam militibus, quod eos neque portæ, neque muri hostium arcuerant, concessit.

XXX. In Samnium incertis itum auspiciis est: cujus rei vitium non in belli eventum, quod prospere gestum est, sed in rabiem atque iras imperatorum vertit. namque Papirius dictator, a pullario monitus, quum ad auspicium repetendum Romam proficisceretur, magistro equitum denunciavit, ut sese loco teneret, neu, absente se, cum hoste manum consereret. Fabius quum post profectionem dictato- Fabius M. ris per exploratores comperisset, perinde omnia soluta apud E. absente hostes, ac si nemo Romanus in Samnio esset; seu ferox ado- dictatore, lescens indignitate accensus, quod omnia in dictatore vide- gerit. rentur reposita esse; seu occasione: bene gerendæ rei induc

e obpugnare Grɔn.

68 Vi expugnare est adortus] Grono- qua auctoritate niteretur. Non rara vius edidit vi oppugnare: nulla tamen enim ejus exempla occurrunt apud Liratione allata, cur recesserit a reliquis vium, sicut 1. x. c. 46. et alibi sæeditionibus; quæ, ut et omnes MSS. pius. nostri, habent expugnare. Ceterum eam lectionem, quam ille expressit, non improbaremus, si satis firma ali.

69 4ut vulnerum ira] Lege omnino ac va lnerum ira, auctoribus duobus Hearn i MSS. et Campano.

rem bene

U. C. 430. tus; exercitu instructo paratoque profectus ad Imbrinium, A. C. 322. (ita vocant locum) acie cum Samnitibus conflixit. ea fortuna pugnæ fuit, ut nihil relictum sit, quo, si adfuisset dictator, res melius geri potuerit: non dux militi, non miles duci defuit. Eques etiam, auctore L. Cominio tribuno militum, qui aliquoties inpetu capto perrumpere non poterat hostium agmen, detraxit frenos equis; atque ita concitatos calcaribus permisit, ut sustinere eos nulla vis posset. per arma, per viros late stragem dedere. Secutus pedes inpetum equitum, turbatis hostibus intulit signa. Viginti millia hostium cæsa eo die traduntur. Auctores habeo, bis cum hoste signa conlata, dictatore absente, bis rem egregie gestam. Apud antiquissimos scriptores una hæc pugna invenitur : in quibusdam annalibus tota res prætermissa est. Magister equitum, ut ex tanta cæde, multis potitus spoliis, congesta in ingentem acervum hostilia arma subdito igne concremavit: seu votum id Deorum cuipiam fuit; seu credere libet 70 Fabio auctori, eo factum, ne suæ gloriæ fructum dictator caperet, nomenque ibi scriberet, aut spolia in triumpho ferret. Literæ quoque de re prospere gesta ad senatum, non ad dictatorem, missæ, argumentum fuere minime cum eo comDictator in- municantis laudes. Ita certe dictator id factum accepit, ut, lætis aliis victoria parta, præ se ferret iram tristitiamque. Misso itaque repente senatu, se ex curia proripuit : tum vero, non Samnitium magis legiones, quam majestatem dictatoriam et disciplinam militarem, a magistro equitum victam et eversam dictitans, si illi inpune spretum imperium fuisset. Itaque plenus minarum iræque, profectus in castra, quum maximis itineribus isset, non tamen prævenire famam adventus sui potuit. Præcucurrerant enim ab urbe, qui nunciarent, dictatorem avidum pœnæ venire, alternis pene verbis T. Manlii factum laudantem.

dignatur.

Fabii oratio

XXXI. Fabius, concione extemplo advocata, obtestatus ad milites. milites est, ut, qua virtute rempublicam ab infestissimis hos'tibus defendissent, eadem se, 71 cujus ductu auspicioque vicissent, ab inpotenti crudelitate dictatoris tutarentur. Venire amentem invidia, iratum virtuti alienæ felicitatique, furere, 'quod, se absente, res publica egregie gesta esset: malle, si mutare fortunam posset, apud Samnites, quam Romanos, victo'riam esse. Imperium dictitare spretum, tamquam non eadem 6 mente pugnari vetuerit, qua pugnatum doleat: et tunc invidia

f laudem Gron. Crev.

70 Fabio] Intellige Fabium Pictorem, scriptorem rerum Romanarum.

71 Cujus ductu auspicioque vicissent] Hic non omnino accurate loquentem facit Fabium Livius. Ductu quidem magistri equitum vicerajat Ro

mani, sed auspicio dictatoris. Siquidem magister equitum ipse non habebat auspicia, sed imperio dictatoris et auspiciis suberat. Vid. Perizon. Animadv. Histor. c. 7.

A. C. 322.

inpedire virtutem alienam voluisse, cupidissimisque arma U. C. 430. ' ablaturum fuisse militibus, ne, se absente, moveri possent: et nunc id furere, id ægre pati, quod sine L. Papirio, non inermes, non manci milites fuerint, quod se Q. Fabius magistrum equitum duxerit, ac non accensum dictatoris. Quid 'illum facturum fuisse, si, quod belli casus ferunt, Marsque communis, adversa pugna evenisset; qui sibi, devictis hostibus, republica bene gesta, ita ut non ab illo unico duce 'melius geri potuerit, supplicium magistro equitum minetur ? Neque illum magistro equitum infestiorem, quam tribunis militum, quam centurionibus, quam militibus esse. si possit, 6 in omnes sæviturum fuisse: quia id nequeat, in unum sævire. 'Etiam invidiam, tamquam ignem, summa petere; in caput consilii, in ducem incurrere. si se simul cum gloria rei gestæ exstinxisset, tunc victorem, velut in capto exercitu dominantem, quidquid licuerit in magistro equitum, in militibus ausurum. Proinde adessent in sua caussa omnium libertati. Si consensum exercitus eumdem, qui in prœlio fuerit, in tuenda victoria videat, et salutem unius omnibus curæ esse; inclinaturum ad clementiorem sententiam animum. Postremo se vitam fortunasque suas illorum fidei virtutique per'mittere.'

6

:

XXXII. Clamor e tota concione ortus, uti bonum animum haberet neminem illi vim adlaturum, salvis legionibus Romanis. Haud multo post dictator advenit: classicoque extemplo ad concionem advocavit. Tum, silentio facto, præco Q. Fabium magistrum equitum citavit. qui simul ex inferiore loco ad tribunal accessit, tum dictator, Quæro,' inquit, de Dictatoris te, Q. Fabi, quum summum imperium dictatoris sit, pare- oratio ad antque ei 72 consules, regia potestas, prætores iisdem auspi- M. E. 'ciis, quibus consules, creati; æquum censeas, necne, magis'trum equitum dicto audientem esse? Itemque illud interrogo, quum me incertis auspiciis profectum ab domo scirem, ' utrum mihi turbatis religionibus res publica in discrimen 'committenda fuerit, an auspicia repetenda, ne quid dubiis 'Diis agerem? Simul illud, quæ dictatori religio inpedimento ' ad rem gerendam fuerit, num ea magister equitum solutus ' ac liber potuerit esse? 73 Sed quid ego hæc interrogo? quum, 'si ego tacitus abissem, tamen tibi ad voluntatis interpreta'tionem meæ dirigenda tua sententia fuerit. Quin tu respondes, vetuerimne, te quidquam rei, me absente, agere?

72 Consules, regia potestas] Vid. not. 9. ad Iv. 2. supra.

73 Sed quid ego] Quasi diceret: sed quid ego te ad disceptationem ipsius rei voco, quum quae partes non alia sint, quam ut pareas; quum ita tibi voluntas mea pro lege esse debuerit,

ut, etiamsi ego tacitus abissem, ea ti-
bi conjectura investiganda, et ad eam
dirigenda sententia tua fuerit; nec
proinde quidquam ad te pertineat dis-
quisitio earum rationum, propter quas
a pugna abstinendum fuerat.

U. C. 430. A. C. 322.

Virgas et

secures ex

Fabius se recipit ad triarios.

vetuerimne, signa cum hostibus conferre? quo tu imperio meo spreto, incertis auspiciis, turbatis religionibus, adversus morem militarem disciplinamque majorum et numen Deorum, ausus es cum hoste confligere. Ad hæc, quæ interrogatus es, responde. extra ea, cave, vocem mittas, Accede, lictor.' Adversus quæ singulas quum respondere haud facile esset, et nunc quereretur, eumdem accusatorem capitis sui ac judicem esse; modo, vitam sibi eripi citius, quam gloriam rerum gestarum, posse, vociferaretur; purgaretque se invicem, atque ultro accusaret: tunc Papirius, redintegrata ira, spoliari mapediri jubet. gistrum equitum, ac virgas et secures expediri jussit. Fabius, fidem militum inplorans, lacerantibus vestem lictoribus, ad triarios, tumultum jam 74 in concione miscentes, sese recepit. Inde clamor in totam concionem est perlatus: alibi preces, alibi minæ audiebantur. qui proximi forte tribunal steterant, quia subjecti oculis imperatoris noscitari poterant, orabant, ut parceret magistro equitum, neu cum eo exercitum damnaExtrema concio et circa Fabium globus increpabant inclementem dictatorem: nec procul seditione aberant. ne tribunal quidem satis quietum erat. Legati circumstantes sellam orabant, ut rem in posterum diem differret, et iræ suæ spatium, et consilio tempus daret: Satis castigatam adolescentiam Fabii esse: satis deformatam victoriam: ne ad 'extremum finem supplicii tenderet: neu 75 unico juveni, neu 'patri ejus, clarissimo viro, neu Fabiæ genti eam injungeret 'ignominiam.' Quum parum precibus, parum caussa proficerent, intueri sævientem concionem' jubebant. ita irrita'tis militum animis subdere ignem ac materiam seditioni, non esse ætatis, non prudentiæ ejus. neminem id Q. Fabio, 76 pœnam deprecanti suam, vitio versurum, sed dictatori, si obcæcatus ira infestam multitudinem in se pravo certamine 'movisset. Postremo, 77 ne id se gratiæ dare Q. Fabii cre'deret, se jusjurandum dare paratos esse; non videri e re'publica, in Q. Fabium eo tempore animadverti.'

XXXIII. His vocibus quum in se magis incitarent dictatorem, quam in magistrum equitum placarent, jussi de tribunali descendere legati: et, silentio nequidquam per præconem tentato, quum, præ strepitu ac tumultu, nec ipsius dictatoris,

add. Q. Fabio Gron. Crev.

74 In concione] Otiosæ voces, ac fortasse huc retractæ ex sequenti versu, ubi legitur in totam concionem. Eas tamen delere si cui durum videbitur, mitius licet huic loco consulere, et emendare cum Tan. Fabro: tumultu jam concionem miscentes.

75 Unico juveni] Juveni, cujus virtus singularis et unica esset.

76* Pœnam deprecanti suam] Supplicium effugere conanti. Is depreca tur, qui precatur ne quid contingat.

77 Ne id se gratiæ dare Q. Fabii crederet] Ne crederet se ideo sic loqui, quia gratiam Fabii demereri vellent; se in iis quæ dicerent spectare Fabii gratiam et amicitiam

6

pellat.

nec adparitorum ejus vox audiretur; nox, velut in prœlio, U. C. 430. certamini finem fecit. Magister equitum, jussus postero die A. C. 322. adesse, quum omnes adfirmarent, infestius Papirium exarsurum, agitatum contentione ipsa exacerbatumque, clam ex castris Romam profugit: et, patre auctore M. Fabio, qui ter Romam fu jam consul dictatorque fuerat, vocato extemplo senatu, quum git. maxime conquereretur apud Patres vim atque injuriam dictatoris, repente strepitus ante curiam lictorum submoventium. auditur: et ipse infensus aderat, postquam comperit pro- Sequitur fectum ex castris, cum expedito equitatu secutus. Iterata dictator. deinde contentio : et prendi Fabium Papirius jussit. Ubi quum, deprecantibus primoribus Patrum atque universo senatu, perstaret in incepto inmitis animus; tum pater M. Fabius, Quandoquidem,' inquit, apud te nec auctoritas sena- Fabii pater tus, nec ætas mea, cui orbitatem paras, nec virtus nobilitasque Tr. Pl. ap'magistri equitum, a te ipso nominati, valet, nec preces, quæ sæpe hostem mitigavere, quæ Deorum iras placant; 'tribunos plebis adpello, et provoco ad populum. 78 eumque tibi, fugienti exercitus tui, fugienti senatus judicium, judicem fero, qui certe unus plus, quam tua dictatura, potest pollet'que. Videro, cessurusne provocationi sis, 79 cui Rex Roma6 nus Tullus Hostilius cessit.' Ex curia in concionem itur. quo cum paucis dictator, cum omni agmine principum magister equitum quum escendisset; deduci eum de rostris Papirius in partem inferiorem jussit. Secutus pater, Bene agis,' inquit, quum eo nos deduci jussisti, unde et privati vocem 'mittere possemus.' Ibik primo non tam perpetuæ orationes, quam altercatio, exaudiebantur. Vicit deinde strepitum vox et indignatio Fabii senis, increpantis superbiam crudelita- Fabii senis temque Papirii: 'Se quoque dictatorem Romæ fuissa, nec a 6 se quemquam, ne plebis quidem hominem, non centurionem, non militem, violatum; Papirium, tamquam ex hostium 'ducibus, sic ex Romano imperatore victoriam et triumphum petere. 80 Quantum interesset inter moderationem antiquorum, et novam superbiam crudelitatemque. Dictatorem Quinctium Cincinnatum in L. Minucium consulem, ex ob'sidione a se ereptum, non ultra sævisse, quam ut legatum eum ad exercitum pro consule relinqueret. M. Furium Ca'millum in L. Furio, qui, contemta sua senectute et auctoritate, fœdissimo cum eventu pugnasset, non solum in præh add. est Gron. Crev. i Papirius Fabium Eæd. 78 Eum.... tibi. • judicem fero] Ei, tanquam judici, ut té sistas postulo. Vid. not. 4. ad 111. 24.

6

79 * Cui.... Tullus Hostilius cessit] Tum cessit provocationi Tullus Hostilius, quum Horatii causam a duum viris damnati retractari a populo sivit, ad quem reus provocarat.

k In Eæd.

80 Quantum interesset] Magis Livianum videretur: Quantum interesse: quod monet Gronovius. Et vero antiquissimus e nostris MSS. habet quantum esse inter, a prima manu: recentior scriptura allevit rê esse litte ram t.

oratio.