U. C. 415. A. C. 337. Qui numerus copiarum in exercitibus. 52 53 51 49 centum octoginta sex homines erant. Primum vexillum 50 triarios ducebat, veteranum militem spectatæ virtutis : secundum rorarios, minus roboris ætate factisque : tertium accensos, minimæ fiduciæ manum. eo et in postremam aciem rejiciebantur. Ubi his ordinibus exercitus instructus esset, hastati omnium primi pugnam inibant. si hastati profligare hostem non possent, pede presso eos retrocedentes 63 in intervalla ordinum principes recipiebant. tum principum pugna erat; 54 hastati sequebantur. triarii sub vexillis considebant, 55 sinistro crure porrecto, 56 scuta innisa humeris, hastas 57 subrecta cuspide 58 in terra fixas, 59 haud secus quam vallo septa inhorreret acies, tenentes. Si apud principes quoque haud satis prospere esset pugnatum, a prima acie ad triarios sensim referebantur. inderem ad triarios redisse,' quum laboratur, proverbio increbruit. Triarii consurgentes, ubi in intervalla ordinum suorum principes et hastatos recepissent, extemplo compressis ordinibus velut claudebant vias: unoque continenti agmine, jam nulla spe post relicta, in hostem incidebant: id erat formidolosissimum hosti, quum, velut victos insecuti, novam repente aciem exsurgentem auctam numero cernebant. Scribebantur autem quatuor fere legiones 60 quinis millibus peditum, equitibus in singulas * Creverius totum hunc locum inde a verbis ordo sexagenos ex emendatione Lipsii textui inseruit, ita tamen, ut textum vulgatum una retineret. y continente Gron. Crev. quisque manipulus, quum tres habe- Centum octoginta sex homines erant] 50 Triarios] Sic dictos, teste Varrone, quod in acie tertio ordine locabantur. 51 Rorarios] Rorarii milites inde dicti videntur, quod quum leviter armati essent, quemdam tantummodo missilium velut rorem spargerent. 52 Accensos] Accensos interpretatur Festus, qui ad censum legionum adjiciebantur: i. e. qui extra numerum extraque ordinem legioni jam completæ adscribebantur, ut in locum demortuorum militum subrogarentur, interim jaculis missilibusque telis pugnaturi. Vid. not. 24. ad 1. 43. 53 In intervalla ordinum] Quæ quidem ita disposita erant, ut responderent manipulis Hastatorum. Itaque Hastati retrocedentes, in illas vias recta incidebant. Similiter Principum manipuli opposita habebant a tergo Triariorum intervalla. 54 Hastati sequebantur] In secundam aciem post Principes recepti. 55 Sinistro crure porrecto] Et genu dextero innixi, ut habetur in c. seq. 56 Scuta innixa humeris] A situ ipso sic subsidentium Triariorum scuta in humeros inclinabantur. 57 Surrecta cuspide] Plerique libri sub erecta: quod plane vitiosum erat. Correxit Gronovius ex uno e suis MSS. cui assentiuntur duo codd. unus Hearnio, alter nobis inspectus. 58 In terra fixas] Magis placeret cum Jac. Gronovio legere in terram: quomodo edidit Campanus, et servat Victor. codex. 59 Haud secus quam] Bene Gronovius, ut haud secus quam. Et sic unus e nostris MSS. 60 Quinis millibus peditum] Si admittantur Lipsianæ emendationes, quas supra attulimus, unaquæque legio habebit in prima acie Hastatos 1240. in secunda, Principes 1240. in ter U. C. 415. A. C. 337. 61 legiones trecenis. 62 alterum tantum ex Latino delectu adjiciebatur, qui ea tempestate hostes erant Romanis, eodemque ordine instruxerant aciem : nec vexilla cum vexillis tantum, universi hastati cum hastatis, principes cum principibus; sed centurio quoque cum centurione, si ordines turbati non essent, concurrendum sibi esse sciebant. Duo primipili ex utraque acie inter triarios erant: Romanus corpore haudquaquam satis validus, ceterum strenuus vir peritusque militiæ: Latinus viribus ingens bellatorque primus; notissimi inter se, quia pares semper ordines duxerant. Romano, haud satis fidenti viribus, jam Romæ permissum erat ab consulibus, ut subcenturionem sibi, quem vellet, legeret, qui tutaretur eum ab uno destinato hoste. isque juvenis, in acie oblatus, ex centurione Latino victoriam tulit. Pugnatum Pugna cum est haud procul radicibus Vesuvii montis, qua via ad Veserim Latinis. ferebat. 64 IX. Romani consules prius, quam educerent in aciem, inmolaverunt. Decio 63 caput jocinoris a 6 familiari parte 65 cæsum aruspex dicitur ostendisse; alioqui acceptam Diis hostiam esse: Manlium egregie litasse. Atqui bene habet,' inquit Decius,si ab collega litatum est.' Instructis, sicut ante dictum est, ordinibus, processere in aciem. Manlius dextro, Decius lævo cornu præerat. primo utrimque æquis viribus, eodem ardore animorum gerebatur res : deinde ab lævo cornu hastati Romani, non ferentes inpressionem Lajecinoris Eæd. Y semper pares Gron. Crev. tia, Triarios 620. Rorarios totidem, totidemque Accensos. In universum omnis legio erit peditum 4340. Itaque legendum hic quaternis millibus, non quinis. Et sane his temporibus, ac diu etiam postea, legio nunquam non fere quaternis millibus peditum censetur. Exempla passim suppetunt. 61 Legiones] Parum hic necessaria videtur vox legiones, ut quæ in superiore versu reperiatur. 62 Alterum tantum] Alterum tantum est, ex ipsa verborum vi, secunda quædam summa priori æqualis, adeoque modo intelligi debet tantumdem, modo duplum, quemadmodum hæc apud nos locutio une fois autant. Si v. g. ad quatuor alterum tantum adjicere velis, addes alia quatuor. At si datis uni homini, v. g. quatuor assibus, alii alterum tantum dare cupis, octo asses dabis. Priore modo hic usurpatur alterum tantum. Ut plurienim, teste Polybio, 1. vi. quaRomanis par numerus tuor legionibus' peditum e Latinis, duplex equitum ་་་ m.. 2 adjiciebatur. Si ergo in quatuor le- 63 Caput jecinoris] Quid in jecinore 64 Familiari parte] In jecinore familiarem partem, et hostilem, sive partem inimici distinguebant. Ex illa eventus suos, ex hac hostium fata colligebant. 65 Casum] Vel incisum, sectum; vel decisum, ita ut omnino abesset. Harduinus in notis ad Plin. XI. 37. interpretatur, victimarii cultro per imprudentiam læsum. U. C. 415. Decius se tinorum, se ad principes recepere. In hac trepidatione Decius consul M. Valerium magna voce inclamat: 'Deorum,' inquit, ope, Valeri, opus est. agedum, pontifex publicus populi Romani, 66 præi verba, quibus me pro legionibus devo'veam.' Pontifex eum togam prætextam sumere jussit, et, velato capite, manu subter togam ad mentum exserta, super telum subjectum pedibus stantem sic dicere. 'Jane, Jupiter, 'Mars pater, Quirine, Bellona, Lares, 67 Divi Novensiles, Dii Indigetes, Divi, quorum est potestas nostrorum hostiumque, 'Diique Manes, vos precor, veneror, 68 veniam peto feroque, ❝uti populo Romano Quiritium vim victoriamque prosperetis ; 'hostesque populi Romani Quiritium terrore, formidine, 'morteque adficiatis. Sicut verbis nuncupavi, ita pro 69 re'publica Quiritium, exercitu, legionibus, auxiliis populi 'Romani Quiritium, legiones auxiliaque hostium mecum Diis 'Manibus Tellurique devoveo.' Hæc ita precatus, lictores ire ad T. Manlium jubet, matureque collega se devotum pro exercitu nunciare. Ipse, incinctus 70 cinctu Gabino, armatus in equum insiluit, ac se in medios hostes inmisit. Conspectus ab utraque acie 7 aliquanto augustior humano visu, sicut colo missus piaculum omnis Deorum iræ, qui pestem ab suis aversam in hostes ferret ; ita omnis terror pavorque cum illo latus signa primo Latinorum turbavit; deinde in totam penitus aciem pervasit. Evidentissimum id fuit, quod, quacumque equo invectus est, ibi, haud secus quam pestifero sidere icti, pavebant: ubi vero conruit obrutus telis, inde jam haud dubie consternatæ cohortes Latinorum 72 fugam ac vastitatem late fecerunt. Simul et Romani, exsolutis religione animis, velut tum primum signo dato coorti. pugnam integram ediderunt. nam et rorarii procurrebant inter antepilanos, addiderantque vires hastatis ac principibus: et triarii, genu dextro innisi, nutum consulis ad consurgendum exspectabant. X. Procedente deinde certamine, quum aliis partibus multitudo superaret Latinorum, Manlius consul, audito Romani. eventu collegæ, quum, ut jus fasque erat, lacrimis non mi- U. C. 415. nus quam laudibus debitis prosecutus tam memorabilem A. C. 337. mortem esset; paullisper addubitavit, an consurgendi jam triariis tempus esset: deinde, melius ratus integros eos ad ultimum discrimen servari, adcensos ab novissima acie ante signa procedere jubet. Qui ubi subiere, extemplo Latini, tamquam idem adversarii fecissent, triarios suos excitaverunt: qui aliquamdiu pugna atroci quum et semet ipsi fatigassent, et hastas aut præfregissent, aut hebetassent, pellerent vi tamen hostem, debellatum jam rati, perventumque ad extremam aciem; tum consul triariis, Consurgite nunc,' inquit, integri adversus fessos, memores patriæ parentumque et conjugum ac liberorum; memores consulis pro vestra victoria morte occumbentis.' Ubi triarii consurrexerunt integri, Vincunt refulgentibus armis, nova ex inproviso exorta acies, receptis in intervalla ordinum antepilanis, clamore sublato 73 principia Latinorum perturbant. hastisque ora fodientes, primo robore virorum caso, per alios manipulos, velut inermes, prope intacti evasere; tantaque cæde perrupere cuneos, ut vix quartam partem relinquerent hostium. Samnites quoque, sub radicibus montis procul instructi, præbuere terrorem Latinis. Ceterum inter omnes cives 74 sociosque præcipua laus ejus belli penes consules fuit: quorum alter omnes minas periculaque ab Diis superis inferisque in se unum vertit: alter ea virtute eoque consilio in proelio fuit, ut facile convenerit inter Romanos Latinosque, qui ejus pugnæ memoriam posteris tradiderunt, utrius partis T. Manlius dux fuisset, ejus futuram haud dubie fuisse victoriam. Latini ex fuga se Minturnas contulerunt. castra secundum prœlium capta, multique mortales ibi vivi obpressi, maxime Campani. Decii corpus ne eo die inveniretur, nox quærentes obpressit. postero die inventum inter maximam hostium stragem, coopertum telis; funusque ei par morti, celebrante collega, factum est. Illud adjiciendum, videtur, licere consuli dictatorique et prætori, quum legiones hostium devo- Devotioveat, non utique se, sed 75 velit ex quem legione Romana num leges. scripta civem, devovere: si is homo, qui devotus est, moritur, probe factum videri: ni moritur, tum signum septem pedes altum, aut majus, in terram defodi, et 76 piaculum hostia cædi. Ubi illud signum defossum erit, eo magistratum Romanum escendere fas non esse. Sin autem sese devovere a hostiam Crev. Doer. Rup. 73 Principia Latinorum] Primam aciem. 74 Socios] Samnites, de quibus modo dictum est, intellige. 75 Legione Romana scripta] Fortasse adjicitur scripta, ut excludantur subi tarii et tumultuarii milites. 76 Piaculum hostium cædi] Sic complures scriptos habere affirmat Gronovius. Cadi hostiam, quæ sit piaculum. Hactenus edebatur hostia. A. C. 337. U. C. 415. volet, sicuti Decius devovit; ni moritur, 77 neque suum, neque publicum divinum pure faciet, qui sese devoverit. Vulcano arma sive cui alii Divo vovere volet, 78 sive hostia sive quo alio volet, jus est. Telo, super quod stans consul precatus est, hostem potiri, fas non est: si potiatur, Marti 79 suovetaurilibus piaculum fieri. XI. Hæc, (etsi omnis divini humanique moris memoria so abolevit, nova peregrinaque omnia priscis ac patriis præferendo) haud ab re duxi, verbis quoque ipsis, ut tradita nuncupataque sunt, referre. Romanis post prælium demum factum Samnites venisse subsidio, exspectato eventu pugnæ, apud quosdam auctores invenio. Latinis quoque ab Lavinio auxilium, dum deliberando terunt tempus, victis demum ferri cœptum. et, quum jam portis prima signa et pars agminis esset egressa, nuncio adlato de clade Latinorum, quum conversis signis retro in urbem rediretur, prætorem eorum nomine Milionium dixisse ferunt, pro paullula via 'magnam mercedem Romanis esse solvendam.' Qui Latinorum pugnæ superfuerant, multis itineribus dissipati, quum se in unum conglobassent, Vescia urbs eis receptaculum fuit. Ibi in conciliis 81 Numisius imperator eorum, adfirmando communem vere Martem belli utramque aciem pari cæde prostra‘visse, victoriæque nomen tantum penes Romanos esse, 82 cete❝ram pro victis fortunam et illos gerere: funesta duo consulum prætoria, alterum parricidio filii, alterum consulis devoti 'cæde; trucidatum exercitum omnem ; casos hastatos principesque; stragem 83 et ante signa et post signa factam ; triarios postremo rem restituisse. Latinorum etsi pariter adcisæ 'copiæ sint, tamen supplemento vel Latium propius esse, vel Volscos, quam Romam. Itaque, si videatur eis, se, ex Latinis 'et ex Volscis populis juventute propere excita, rediturum infesto exercitu Capuam esse; Romanosque, nihil tum minus quam prælium exspectantes, necopinato adventu perculsubdevovere Gron. Crev. cesto Crev. d Millionium Gron. Crev. 77 Neque suum, neque publicum divinum] Neque sua privata sacra, neque, publica. 78 Sive hostia, sive quo alio volet] Seu velit hostia cæsa devotionem hanc armorum suorum peragi, sive alio aliquo ritu sacro. 79 Suovetaurilibus] Vid. not. 35. ad 80 Abolevit] Exolevit, periit. plane exemplum rursus occurrit 1. XXVI. c. 12. 82 Ceteram pro victis fortunam et illos gerere] Ceteram illorum fortunam talem esse, ut et ipsi pro victis haberi debeant. 63 Et ante signa, et_post_signa] Et Antesignanorum, et Postsignanorum. De Antesignanis vid. not. 17. ad c. 20. 1. 11. supra. Postsignani vero, de quibus hic sermo est, fortasse intelligendi sunt Accensi, quos ab novissima acie consul Manlius excitaverat. Præcipua enim legionis signa penes Triarios fuisse videntur, ut observavimus supra. |