U. C. 394. IX. Insequenti anno, quum C. Sulpicius et C. Licinius A. C. 358. Calvus consules in Hernicos exercitum duxissent, neque inC. Sulpicio II. C. Lici- ventis in agro hostibus, Ferentinum urbem eorum vi cepisnio II. Coss. sent, revertentibus inde eis Tiburtes portas clausere. Ea Bellum cum ultima fuit caussa, quum multæ antea querimoniæ ultro citroque jactatæ essent, cur, per feciales rebus repetitis, belT. Quinc- lum Tiburti populo indiceretur. Dictatorem T. Quinctium tius Pennus Pennum eo ante fuisse, satis constat, et magistrum equitum dictator. Ser. Cornelium Maluginensem. Macer Licinius comitiorum Tiburtibus. Bellum habendorum caussa, et ab Licinio consule dictum scribit, quia, collega 5o comitia bello præferre festinante, ut continuaret consulatum, obviam eundum pravæ cupiditati fuerit. Quæsita ea propriæ familiæ laus leviorem auctorem Licinium facit. quum mentionem ejus rei in vetustioribus annalibus nullam inveniam, magis, ut belli Gallici caussa dictatorem creatum arbitrer, inclinat animus. eo certe anno Galli ad tertium lapidem 51 Salaria via trans pontem Anienis castra habuere. Dictator, quum 52 tumultus Gallici caussa justitium edixisset, omnes juniores sacramento adegit, ingentique exercitu ab urbe profectus, in citeriore ripa Anienis castra posuit. Pons in medio erat, neutris eum rumpentibus, ne timoris indicium esset. Proelia de occupando ponte crebra erant; nec, qui potirentur, incertis viribus, satis discerni poterat. Tum eximia corporis magnitudine in vacuum pontem Gallus processit; et quantum maxima voce potuit, Quem nunc,' inquit, Roma virum fortissimum m habet, procedat, agedum, ad pugnam, ut noster duorum eventus ostendat, utra gens bello sit melior.' 6 X. Diu inter primores juvenum Romanorum silentium fuit, quum et abnuere certamen vererentur, et præcipuam mfortissimum virum Gron. Crev. 50 * Comitia bello præferre] Comitia habere antequam ad bellum iretur. 51 Salaria via] Salaria via appellata est, auctore Festo, quia Sabini per eam sal a mari deferebant. Incipiebat a porta Collina. 52 Tumultas Gallici] Quid sit proprie tumultus, docet Cic. v. Phil. numeris 2. et 3. his verbis. Potest bellum esse sino tumultu: tumultus esse sine bello non potest. Quid enim est aliud tumultus, nisi perturbatio tanta, ut major timor oriatur? unde etiam nomen ductum est tumultus. (Tumultus nempe videtur Ciceroni dictus esse, quasi timor multus; licet hodie docti deducant potius a tumeo.) Itaque majores nostri tumultum Ítalicum, quod erat domesticus; tumultum Gallicum, quod erat Italiæ finitimus; præterea Gravius nullum tumultum nominabant. 6 certamen sortem periculi petere nollent. tum T. Manlius, L. filius, qui U. C. 394. patrem a vexatione tribunicia vindicaverat, ex statione ad A. C. 358. dictatorem pergit: 'Injussu tuo,' inquit, 'imperator, extra or- Singulare 'dinem numquam pugnaverim, non si certam victoriam vi- T. Manlii deam. Si tu permittis, volo ego illi belluæ ostendere, quando cum Gallo. adeo ferox præsultat hostium signis, me ex ea familia ortum, quæ Gallorum agmen ex rupe Tarpeia dejecit.' Tum dictator, Macte virtute,' inquit, ac pietate in patrem patriamque, T. Manli, esto. Perge, et nomen Romanum, invictum, juvantibus Diis, præsta. Armant inde juvenem æquales. 53 pedestre scutum capit, 54 Hispano cingitur gladio, ad propiorem habili pugnam. Armatum adornatumque adversus Gallum stolide lætum, et (quoniam id quoque memoria dignum antiquis visum est) linguam etiam ab inrisu exserentem, producunt. Recipiunt inde se ad stationem: et duo in medio armati, 55 spectaculi magis more, quam lege belli, destituuntur, nequaquam visu ac specie æstimantibus pares. Corpus alteri magnitudine eximium, versicolori veste pictisque et auro cælatis refulgens armis: media in altero militaris statura, modicaque in armis habilibus magis quam decoris species. non cantus, non exsultatio armorumque agitatio vana, sed pectus, animorum iræque tacitæ plenum, omnem ferociam in discrimen ipsum certaminis distulerat. Ubi constitere inter duas acies, tot circa mortalium animis spe metuque pendentibus, Gallus, velut moles superne inminens, 56 projecto læva scuto, in advenientis arma hostis vanum 57 cæsim cum ingenti sonitu ensem dejecit. Romanus, mucrone subrecto, 58 quum scuto scutum imum perculisset, n scutum scuto Gron. Crev. um pedestrem, qui diversus erat ab 56 Projecto] Ante se prolato. 57 Casim] Gallis gladii prælongi erant, ac sine mucronibus: teste Livio, 1. XXII. c. 46. Itaque cæsim tantum ferire poterant hostem. 58 Quum scutum scuto imum perculisset] Ut de gradu hostem dejiceret, et, occasione data ex incerto et vacillanti ejus motu, sese posset inter corpus ejus armaque insinuare. U. C. 394. Galli in transeunt. U. C. 395. C. Pœtelio, dictator. totoque corpore 59 interior periculo vulneris factus, insinuasset se inter corpus armaque, uno alteroque subinde ictu ventrem atque inguina hausit, et in spatium ingens ruentem porrexit hostem. jacentis inde corpus, ab omni alia vexatione intactum, uno torque spoliavit: quem respersum cruore collo circumdedit suo. Defixerat pavor cum admiratione Gallos. Romani, alacres ab statione obviam militi suo progressi, gratulantes laudantesque ad dictatorem perducunt. 60 Inter carminum prope modum incondita quædam militariter joculantes, Torquati cognomen auditum; celebratum deinde posteris etiam familiæque honori fuit. Dietator coronam auream addidit donum, mirisque pro concione eam pugnam laudibus tulit. XI. Et, Hercule, tanti ea ad universi belli eventum moCampaniam menti dimicatio fuit, ut Gallorum exercitus proxima nocte, relictis trepide castris, in Tiburtem agrum, atque inde, societate belli facta, commeatuque benigne ab Tiburtibus adjutus, mox in Campaniam transierit. Ea fuit caussa, cur proximo anno C. Poetelius Balbus consul, quum collegæ ejus M. Fabio Ambusto Hernici provincia evenisset, adversus Tiburtes jussu populi exercitum duceret. ad quorum auxilium quum Galli ex Campania redissent, foeda populationes in Lavicano, Tusculanoque, et Albano agro, haud dubie Tiburtibus ducibus, sunt factæ. Et, quum adversus Tiburtem hostem duce consule contenta respublica esset, Q. Servilius Gallicus tumultus dictatorem creari coëgit. creatus Q. Servilius Ahala T. Quinctium magistrum equitum dixit; et ex auctoritate Patrum, si prospere id bellum evenisset, 61 ludos magnos vovit. Dictator, ad continendos proprio bello Tiburtes consulari exercitu jusso manere, omnes juniores, Pugna atrox nullo detrectante militiam, sacramento adegit. Pugnatum cum Gallis. haud procul porta Collina est totius viribus urbis, in conspectu parentum conjugumque ac liberorum. quæ magna, etiam absentibus, hortamenta animi, tum subjecta oculis, simul verecundia misericordiaque militem accendebant. Magna utrimque edita cæde, avertitur tandem acies Gallorum. fuga Tibur, 62 sicut arcem belli Gallici, petunt : palati a consule Poetelio haud procul Tibure excepti, egressis ad opem ferendam Tiburtibus, simul cum his intra portas compelluntur. Egregie quum ab dictatore, tum ab consule res 59 Interior periculo vulneris] Intra ictum gladii, i. e. propior hosti, quam ut gladio ejus, qui prælongus erat, ac cæsim tantum feriebat, posset vulnerari. 60 Inter carminum] Inter joculantes militariter incondita quædam prope carminum modum. 61 Ludos magnos] Vid. not. 38. ad c. 27. 1. IV. 62 Sicut arcem belli Gallici, petunt] Melius videtur id quod Campanus edidit, et habet quoque unus e codd. Hearnii: sicut arcem belli, Galli petunt. Hernici gesta est. Et consul alter Fabius proeliis primum parvis, U. C. 395. postremo una insigni pugna, quum hostes totis adorti co- A. C. 357. piis essent, Hernicos devincit. Dictator, consulibus in se- victi. natu et apud populum magnifice conlaudatis, et suarum quoque rerum illis remisso honore, dictatura se abdicavit. Poetelius de Gallis Tiburtibusque geminum triumphum egit. Fabio satis visum, ut ovans urbem iniret. Inridere Poetelii triumphum Tiburtes: 'Ubi enim eum secum acie conflixisse? spectatores paucos fugæ trepidationisque Gallorum, extra portas egressos, postquam in se quoque fieri inpetum viderint, " et sine discrimine obvios cædi, recepisse se intra urbem. Eam rem triumpho dignam visam Romanis? ne nimis mirum 6 magnumque censerent, tumultum exciere in hostium portis, 'majorem ipsos trepidationem ante moenia sua visuros. XII. Itaque insequenti anno, 63 M. Popillio Lænate, Cn. U. C. 396, Manlio consulibus, primo silentio noctis ab Tibure agmine A. C. 356. M. Popillio infesto profecti, ad urbem Romain venerunt. terrorem re- Cn. Manlio pente ex somno excitatis subita res et nocturnus pavor Coss. præbuit ad hoc multorum inscitia, qui, aut unde, hostes advenissent. Conclamatum tamen celeriter ad arma est, et portæ stationibus, murique præsidiis firmati: et ubi prima lux mediocrem multitudinem ante moenia, neque alium, quam Tiburtem, hostem ostendit, duabus portis egressi con- Tiburtes ad sules utrimque aciem subeuntium jam muros adgrediuntur: Romæ moeadparuitque occasione magis, quam virtute, fretos venisse, nia victi. adeo vix primum inpetum Romanorum sustinuere. Quin etiam bono fuisse Romanis adventum eorum constabat, orientemque jam seditionem inter Patres et plebem metu tam propinqui belli compressam. Alius adventus hostium fuit proximo bello, agris, quam urbi, terribilior. Populabundi Tarquinienses fines Romanos, maxime qua ex parte TarquiniEtruriam adjacent, peragravere: rebusque nequidquam re- ense belpetitis, novi consules C. Fabius et C. Plautius jussu populi U. C. 397. bellum indixere; Fabioque ea provincia, Plautio Hernici A. C. 355. evenere. Gallici quoque belli fama increbrescebat. Sed C. Fabio, inter multos terrores solatio fuit pax Latinis petentibus Coss. data, et magna vis militum ab iis ex foedere vetusto, quod multis intermiserant annis, accepta. quo præsidio quum • devicit Gron. Crev. ex 63 M. Popillio Lænate] Hie Popillius Lanatis sibi cognomen in hoc magistratu ceperit, ut discimus Cic. in Bruto, n. 14. Licet aliquid etiam, inquit ille, de M. Popillii ingenio suspicari, qui quum consul esset, eodemqne tempore sacrificium publicum cum læna faceret, quod erat Flamen Carmentalis, plebei contra Patres con- lum. C. Plautio Bellum Dictatoris cunctatio. U. C. 397. fulta res Romana esset, levius fuit, quod Gallos mox PræA. C. 355. neste venisse, atque inde circa Pedum consedisse, auditum Sulpicius est. Dictatorem dici C. Sulpicium placuit. consul ad id dictator. adcitus C. Plautius dixit. magister equitum dictatori additus M. Valerius. Hi robora militum, ex duobus consularibus exercitibus electa, adversus Gallos duxerunt. Lentius id aliquanto bellum, quam parti utrique placebat, fuit. quum primo Galli tantum avidi certaminis fuissent, deinde Romanus miles, ruendo in arma ac dimicationem, aliquantum Gallicam ferociam vinceret; dictatori neutiquam placebat, quando nulla cogeret res, fortunæ se committere adversus hostem, quem tempus deteriorem in dies et locus alienus faceret, sine præparato commeatu, sine firmo munimento morantem. ad hoc iis animis corporibusque, quorum omnis in inpetu vis esset, parva eadem languesceret mora. His consiliis dictator bellum trahebat, gravemque edixerat pœnam, si quis injussu in hostem pugnasset. Milites, ægre id patientes, primo in stationibus vigiliisque inter se dictatorem sermonibus carpere; interdum Patres communiter increpare, quod non jussissent per consules geri bellum. "Electum esse eximium imperatorem, unicum ducem, qui nihil < agenti sibi de cœlo devolaturam in sinum victoriam censeat.' Eadem deinde hæc interdiu propalam, ac ferociora his, jactare; se injussu imperatoris aut dimicaturos, aut agmine Ro'mam ituros.' Inmiscerique militibus centuriones: nec 64 in circulis modo fremere, sed jam 65 in principiis ac ❝ prætorio in unum sermones confundi, atque in concionis magnitudinem crescere turba, et vociferari ex omnibus locis, 'ut extem'plo ad dictatorem iretur: verba pro exercitu faceret Sex. Tullius, ut virtute ejus dignum esset.' Ingrata militibus. 66 XIII. 67 Septimum primum pilum jam Tullius ducebat ; neque erat in exercitu, qui quidem pedestria stipendia fecisset, vir factis nobilior. is, præcedens militum agmen, ad tribunal pergit; mirantique Sulpicio non turbam magis, quam turbæ principem Tullium, imperiis obedientissimum miad dictato- litem, 68 'Scilicet, dictator,' inquit, 'condemnatum se universus Sex. Tullii rem oratio militum nomine. 64 In circulis] In cœtibus militum passim inter se colloquentium. 65 In principiis] Principia locus erant in castris, ubi prætorium, et præcipuorum ducum, puta legatorum, tribunorum tentoria, et signa militaria fixa erant. Ibid consilium militare habebatur, atque etiam interdiu fere potissimi ducum imperia expectabant. 66 Prætorio] Prætorium est tabernaculum imperatoris, qui olim pretor dicebatur. Hic non ipsum taber naculum intelligendum videtur, sed propinqua ei loca. jam septimum primipili centurio erat. 67 Septimum primum pilum] Tunc De primipili centurione vid. not. 45. ad c. 27. I. 11. 68* Scilicet] Reddit rationem sui facti Tullius, et hæc est vis vocis seilicet. Quod me cum hoc militum agmine ad tribunal tuum venisse vides, ejus rei hæc scilicet causa est, quod exercitus &c. |