28 с A. C. 360. Cla vus an norum in ex qua parte Minervæ templum est. Eum clavum, quia U. C. 392. raræ per ea tempora literæ erant, notam numeri annorum fuisse ferunt: eoque Minervæ templo 29 dicatam legem, quia numerus Minervæ inventum sit. Volsiniis quoque dex. clavos, indices numeri annorum, fixos in templo Nortiæ, Etrusca Deæ, comparere, diligens talium monimentorum auctor 30 Cincius adfirmat. M. Horatius consul 31 ex lege templum Jovis optimi maximi dedicavit anno post reges exactos: a consulibus postea ad dictatores, quia majus imperium erat, sollemne clavi figendi translatum est. Intermisso deinde more, digna etiam per se visa res, propter quam dictator crearetur. qua de caussa creatus L. Manlius, Manlius deperinde ac reipublicæ gerendæ, ac non solvendæ religione, lectum hagratia creatus esset, bellum Hernicum adfectans, delectu acerbo juventutem agitavit; tandemque, omnibus in eum tribunis plebis coortis, seu vi, seu verecundia victus, dictatura abiit. bere cona tur, frustra.. Q. Servilio Manlio dies dicta. IV. Neque eo minus principio insequentis anni, Q. Ser- U. C. 393. vilio Ahala, L. Genucio consulibus, dies Manlio dicitur a A. C. 359. M. Pomponio tribuno plebis. 32 Acerbitas in delectu, non II. L. Gedamno modo civium, sed etiam laceratione corporum lata, nucio II. partim virgis cæsis, qui ad nomina non respondissent, Coss. partim in vincula ductis, invisa erat: et ante omnia invisum ipsum ingenium atrox, cognomenque Imperiosi grave liberæ civitati, ab ostentatione sævitiæ adscitum ; quam non magis in alienis, quam in proximis, ac sanguine ipse suo exerceret, criminique ei tribunus inter cetera dabat, quod filium juvenem, nullius probri compertum, extorrem Acerbitas ' urbe, domo, penatibus, foro, luce, congressu æqualium pro- ejus in fili'hibitum, in opus servile, prope in carcerem atque in ergastulum, dederit: ubi summo loco natus dictatorius juea ex parte, qua Gron. Crev. d est res Eæd. • secundum consulibus Eæd. quæ hoc loco dicitur fixa fuisse dextro lateri ædis Jovis optimi maximi, infra dicitur Minervæ templo dicata. 28 Ea ex parte qua] Scripti omnes nestri, ut et aliquot a Gronovio allegati, ea qua parte: unde proclive est efficere ex qua parte. 29 * Dicatam] Assignatam, et quasi consecratam. 50 Cincius] L. Cincius Alimentus, sic enim integre expressum nomen ejus est a Livio, XXI. 38. æqualis Fabii Pictoris, bello Punico secundo captus ab Annibale, teste Livio ibidem. Hunc scriptorem historiarum valde probabiliter judicat Vossius, 1. 1. de Histor. Lat. c. 4. non diversum esse ab illo L. Cincio Alimento qui præturam gessisse memoratur a Livio, xxvI. 23. anno ejusdem belli nono, Græca lingua 31 Ex lege templum] Videtur hic 32 Acerbitas in delectu] Manlii acerbitas in delectu, quam senserant cives non mulctis modo irrogatis sibi, quæ proinde damnum, sive jacturam rei familiaris importarent, sed et laceratione corporum. um. U. C. 393. A. C. 359.6 Filii ejus pietas. 6 ' venis quotidiana miseria disceret, vere imperioso patre se natum esse. At quam ob noxam? quia infacundior sit, et lingua inpromtus. Quod naturæ damnum utrum 33 nu'triendum patri, (si quidquam in eo humani esset) an casti'gandum ac vexatione insigne faciendum fuisse? ne mutas quidem bestias minus alere ac fovere, si quid ex progenie sua parum prosperum sit. At, Hercule, L. Manlium, malum malo augere filii, et tarditatem ingenii insuper premere; et, si quid in eo exiguum naturalis vigoris sit, id exstinguere 'vita agresti et rustico cultu, inter pecudes habendo.' V. Omnium potius his criminationibus, quam ipsius juvenis, irritatus est animus: quin contra, se quoque parenti caussam invidiæ atque criminum esse, ægre passus, (ut omnes Dii hominesque scirent, se parenti opem latam, quam inimicis ejus, malle) capit consilium, rudis quidem atque agrestis animi, et quamquam 31 non civilis exempli, tamen pietate laudabile. Inscientibus cunctis, cultro subcinctus, mane in urbem, atque a porta domum confestim ad M. Pomponium tribunum pergit: janitori, opus esse sibi domino ejus convento extemplo,' ait. nunciaret, T. Manlium L. filium esse.' Mox introductus, (etenim percitum ira in patrem spes erat aut criminis aliquid novi, aut consilii ad rem agendam, deferre) salute accepta redditaque, esse' ait, quæ cum eo agere arbitris remotis ' velit.' Procul inde omnibus abire jussis, cultrum stringit: et, super lectum stans ferro intento, nisi, in quæ ipse concepisset verba, juraret, se patris ejus accusandi caussa concilium plebis numquam habiturum,' se eum extemplo transfixurum minatur. Pavidus tribunus (quippe qui ferrum ante oculos micare, se solum, inermem; illum prævalidum juvenem, et, quod haud minus timendum erat, stolide ferocem viribus suis cerneret) adjurat, in quæ adactus est verba; et præ se deinde tulit, ea vi subactum se incepto destitisse. Nec perinde, ut maluisset plebes, sibi suffragii ferendi de tam crudeli et superbo reo potestatem fieri; ita ægre habuit, filium id pro parente ausum. eoque id laudabilius erat, quod animum ejus tanta acerbitas patria nihil a pietate avertisset. Itaque non patri modo remissa caussæ dictio est, sed ipsi etiam adolescenti ea res honori fuit. et quum eo anno primum placuisset, 35 tribunos militum ad legiones suffragio fieri, (36 nam et antea, sicut nunc, f semicolon post fieri sustulit Doer. 37 quos Rufulos vocant, imperatores ipsi faciebant) 38 secun- U. C. 393. dum in sex locis tenuit, nullis domi militiæque ad concili- A. C. 359. andam gratiam meritis; ut qui rure et procul cœtu hominum juventam egisset. VI. Eodem anno, seu motu terræ, seu qua vi alia, inmittit. forum medium ferme specu vasto conlapsum in inmensam altitudinem dicitur: neque eam voraginem conjectu Vorago in terræ, quum pro se quisque gereret, expleri potuisse prius, foro. quam Deum monitu quæri coeptum, quo plurimum populus Romanus posset? Id enim illi loco dicandum, vates canebant, si rempublicam Romanam perpetuam esse vellent. Tum M. Curtium, juvenem bello egregium, casti- In cam se gasse ferunt dubitantes, an ullum magis Romanum bonum, M. Curtius quam arma virtusque, esset. Silentio facto, templa Deorum inmortalium, quæ foro inminent, Capitoliumque intuentem, et manus nunc in cœlum, nunc in patentes terræ hiatus ad Deos Manes porrigentem, se devovisse: equo deinde quam poterat maxime exornato insidentem, armatum se in specum inmisisse, donaque ac fruges super eum a multitudine virorum ac mulierum congestas; lacumque Curtium, non ab antiquo illo T. Tatii milite Curtio Metto, sed ab hoc adpellatum. Cura non deesset, si qua ad verum via inquirentem ferret: nune 39 fama rerum standum est, ubi certam derogat vetustas fidem. et lacus nomen ab hac recentoire insignitius fabula est. Post tanti prodigii Bellum cum procurationem, eodem anno de Hernicis consultus se- Hernicis. natus, quum feciales ad res repetendas nequidquam misisset, primo quoque die ferendum ad populum de bello indicendo Hernicis censuit; populusque id bellum frequens jussit. L. Genucio consuli ea provincia sorte evenit. In exspectatione civitas erat, quod primus ille de plebe consul bellum suis auspiciis gesturus esset; perinde ut eveniret res, ita communicatos honores pro bene aut secus consulto habitura. Forte ita tulit casus, ut Genucius, Genucius ad hostes magno conatu profectus, in insidias præcipita- male rem ret; legionibus necopinato pavore fusis, consul circum- gerit. præcipitaretur Gron. Crev. 37 Quos Ruffulos vocant] Ruffuli, sive Rufuli appellabantur, inquit Festus, tribuni militum a consule facti, non a populo de quorum jure quod Rutilius Rufus legem tulerit, Rufuli, ac post Rutuli, sive potius Rutili, appellati sunt. Alii sunt comitiati, inquit Asc. in Divin. qui Romæ comitiis desig nantur. 38 Secundum in sex locis] Si legiones quatuor, ut moris erat, hoc anno scriptæ sunt, quatuor et viginti tribunis militum opus erat. Sed per hæc tem- 39 Fama rerum standum est] Olim Quod U.C. 393. ventus ab insciis, quem interfecissent, occideretur. A. C. 359. ubi est Romam nunciatum, nequaquam tantum publica calamitate moesti Patres, quantum feroces infelici consulis plebeii ductu, fremunt omnibus locis: Irent, crearent consules ex plebe, transferrent auspicia, quo nefas esset. Potuisse 'Patres plebiscito pelli honoribus suis: num etiam in Deos inmortales inauspicatam legem valuisse? Vindicasse ipsos suum numen, sua auspicia. quæ ut primum 10 contacta sint ab eo, a quo nec jus nec fas fuerit, deletum cum duce exercitum 'documento fuisse, ne deinde, turbato " gentium jure, comitia haberentur.' His vocibus curia et forum personat. Ap. Claudium, quia dissuaserat legem, majore nunc auctoritate eventum reprehensi ab se consilii incusantem, dictatorem consensu patriciorum Servilius consul dicit, delectusque et justitium indictum. Appius Claudius dictator. 41 VII. Priusquam dictator legionesque novæ in Hernicos venirent, ductu C. Sulpicii legati res per occasionem gesta egregie est. In Hernicos, morte consulis contemtim ad castra Romana cum haud dubia expugnandi spe succedentes, hortante legato, et plenis iræ atque indignitatis militum animis, eruptio est facta. Multum ab spe adeundi valli res Hernicis afuit; adeo turbatis inde ordinibus abscessere. Dictatoris deinde adventu novus veteri exercitus jungitur, et copiæ duplicantur: et pro concione dictator laudibus legati militumque, quorum virtute castra defensa erant, simul audientibus laudes meritas, tollit animos; simul ceteros ad æmulandas virtutes acuit. Neque segnius 42 ad hostes bellum adparatur, qui, et parti ante decoris memores, neque ignari auctarum virium hostis, suas quoque vires augent. Omne Hernicum nomen, omnis militaris ætas excitur. quadringenaria octo cohortes, lecta robora virorum, scribuntur. Hunc eximium florem juventutis eo etiam, quod, ut duplex acciperent stipendium, decreverant, spei animorumque inplevere. Inmunes quoque operum militarium erant, ut, in unum pugnæ laborem reservati, 43 plus sibi, quam pro virili parte, adnitendum scirent. Extra ordinem etiam in acie locati, quo conspectior virtus esset. Duûm millium planicies castra Romana ab Hernicis h est del Gron. 40 Contacta] Polluta. Supra IV. recte dicitur pro apud: at non con16. bona contacta pretiis regni mer- tra. candi. Et XXIX. 18. milites contactos sacrilegio. 41 Gentium jure] Jure ac discri. mine generis et familiarum. Vid. not. 2. ad iv. 1. 43 Plus sibi quam pro virili parte annitendum] Plus sibi annitendum quam quantum in singula virorum capita satis esset; unum quemlibet ex sese instar duorum pluriumve esse de 42 * Ad hostes] Apud hostes. Ad bere. dirimebat: ibi pari ferme utrimque spatio in medio pugna- U. C. 393. tum est. Primo stetit ambigua spe pugna; nequidquam A. C. 359. Atrox pugsæpe conatis equitibus Romanis inpetu turbare hostium aciem. na. Postquam equestris pugna "effectu, quam conatibus, vanior erat; consulto prius dictatore equites, permissu deinde ejus, relictis equis, 45 clamore ingenti provolant ante signa, et novam integrant pugnam. neque sustineri poterant, ni extraordinariæ cohortes pari corporum animorumque robore se objecissent. VIII. Tunc inter primores duorum populorum res geritur. quidquid hinc aut illinc 46 communis Mars belli aufert, multiplex, quam pro numero, damnum est: vulgus aliud armatorum, velut delegata primoribus pugna, eventum suum in virtute aliena ponit. multi utrimque cadunt, plures vulnera accipiunt Tandem equites alius alium increpantes, 'quid deinde restaret,' quærendo, si neque ex equis pepulissent hostem, neque pedites quidquam momenti facerent? 6 quam tertiam exspectarent pugnam? quid ante signa feroces prosiluissent, et alieno pugnarent loco?' His inter se vocibus concitati, clamore renovato, inferunt pedem: et primum gradu moverunt hostem, deinde pepulerunt; postremo jam haud dubie avertunt: 47 neque, tam vires pares quæ superaverit res, Vincuntur facile dictu est, nisi quod perpetua fortuna utriusque populi et Hernici. extollere animos, et minuere potuit. Usque ad castra fugientes Hernicos Romanus sequitur: castrorum obpugnatione, quia serum erat diei, abstinuere. 48 Diu non perlitatum tenuerat dictatorem, ne ante meridiem signum dare posset: eo in noctem tractum erat certamen. Postero die deserta fuga castra Hernicorum, et saucii relicti quidam inventi; agmenque fugientium 49 ab signis, quum præter moenia eorum infrequentia conspecta signal essent, fusum, ac per agros trepida fuga palatum est. Nec Romanis incruenta victoria fuit. quarta pars militum amissa; et, ubi haud minus jacturæ fuit, aliquot equites Romani cecidere. i ingenti del Gron. k Postera Gron. Crev. signu conspecta Eæd. 44 Effectu quam conatibus vanior] Conatu haud levis, effectu propemodum irrita. 45 Clamore ingenti] Ultimam vocem, insertam a Sigonio, exturbatam postea a Gronovio, revocavimus ex auctoritate septem nostrorum codd. 46 Communis Mars belli] Sigonius affirmat libros habere bello; sed mendose. Nihil usitatius ea forma loquendi, quam ille in contextum immisit. 47 Neque tam vires pares] Placeret magis tam pares vires; qui ordo serva- 48 Diu non perlitutum tenuerat 49 Ab signis] Legendum videtur, ab Signinis. Agmen fugientium Hernicorum fusum est ab Signinis, quum præter mænia eorum, id est, Signino rum infrequentia Hernicorum signa conspecta essent. Signia erat colonia Ro mana, non longe ab Hernicorum terris. |