U. C. 85. A. C. 667.

Bellum

nis.

igitur civitatem otio ratus, undique materiam excitandi
belli quærebat. Forte evenit, ut agrestes Romani ex Alba-
no agro, Albani ex Romano prædas in vicem agerent. Im-
peritabat tum C. Cluilius Albæ. utrimque legati fere sub
idem tempus ad res repetendas missi. Tullus præceperat
suis, ne quid prius, quam mandata, agerent. satis sciebat,
negaturum Albanum; ita pie bellum indici posse. Ab Al-
banis socordius res acta: excepti hospitio ab Tullo blande
ac benigne, comiter regis convivium celebrant. tantisper
Romani et res repetiverant priores, et neganti Albano bel-
lum in trigesimum diem indixerant. hæc renuntiant Tullo.
Tum legatis Tullus dicendi potestatem, quid petentes vene-
rint, facit. illi, omnium ignari, primum purgando terunt
tempus: 'Se invitos quidquam, quod minus placeat Tullo, di-
cturos; sed imperio subigi: res repetitum se venisse. Ni red-
'dantur, bellum indicere jussos.' Ad hæc Tullus: 'Nunciate,'
inquit,regi vestro, regem Romanum Deos facere testes, uter
'prius populus res repetentes legatos adspernatus dimiserit,
653 ut in eum omnes expetant hujusce clades belli.'

XXIII. Hæc nunciant domum Albani. Et bellum utrimque summa ope parabatur, civili simillimum bello, prope cum Alba- inter parentes natosque; Trojanam utramque prolem, quum Lavinium ab Troja, ab Lavinio Alba, ab Albanorum stirpe regum oriundi Romani essent. Eventus tamen belli minus miserabilem dimicationem fecit: quod nec acie certatum est; et, tectis modo dirutis alterius urbis, duo populi in unum confusi sunt. Albani priores ingenti exercitu in agrum Romanum inpetum fecere. castra ab urbe haud plus quinque millia passuum locant, fossa circumdant: fossa Cluilia ab nomine ducis per aliquot secula adpellata est, donec cum re nomen quoque vetustate abolevit. In his castris Cluilius Albanus rex moritur; dictatorem Albani Mettum Fuffetium creant. Interim Tullus ferox, præcipue morte regis, magnumque Deorum numen, ab ipso capite orsum, 54 in omne nomen Albanum expetiturum poenas ob bellum inpium dictitans, nocte, præteritis hostium castris, infesto exercitu in agrum Albanum pergit. Ea res ab stativis excivit Mettum. ducit 55 quam proxime ad hostem potest; inde legatum præmissum nunciare Tullo jubet, priusquam dimi

53 Ut in eum omnes expetant hujusce clades belli] Ut in eum recidant omnes hujusce belli clades. Sic Plaut. Amphitr. Act. 1. sc. 2. v. 32: Delictum suum suamque culpam expetere in mortalem ut sinat. Et rursus Act. II. sc. 1. v. 42. Cujus ego hodie in tergo faxo ista expetant mendacia.

54 In omne nomen Albanum expeti

turum pœnas] Merito suspicatur Sanctius vocem pœnas non esse a Livio : et deorum numen, id est, supremum ac justum arbitrium, hic dici expetiturum in Albanos, quemadmodum c. super. ut in eum omnes expetant hujusce clades belli.

55 Quam proxime] Magis placeret qua proxime. GRONOVIUS.

cent, opus esse conloquio: si secum congressus sit, satis
scire, ea se adlaturum, qui nihilo minus ad rem Romanam,
quam ad Albanam, pertineant. Haud adspernatus Tullus,
tametsi 56
vana adferebantur, 57 in aciem & educit. Exeunt
contra et Albani. Postquam instructi utrimque stabant,
cum paucis procerum in medium duces procedunt. Ibi infit
Albanus: Injurias et non redditas res ex foedere, quæ repetitæ
sint, et ego regem nostrum 58 Cluilium, caussam hujusce esse
'belli, audisse videor: nec te dubito, Tulle, eadem præ te ferre.
'sed, si vera potius, quam dictu speciosa, dicenda sunt, cupido
'imperii duos cognatos vicinosque populos ad arma stimulat.
Neque, recte an perperam, interpretor: fuerit ista ejus delibe-
ratio, qui bellum suscepit. me Albani gerendo bello ducem cre-
avere. Illud te, Tulle, monitum velim: Etrusca res quanta cir-
ca nos teque maxime sit, quo propiores vos, hoc magis scis1.
' multum illi terra, plurimum mari pollent. Memor esto, jam,
quum signum pugnæ dabis, has duas acies spectaculo fore; ut
fessos confectosque, simul victorem ac victum adgrediantur.
Itaque si nos Dii amant, quoniam, non contenti libertate certa,
' in dubiam imperii servitiique aleam imus, ineamus aliquam
viam, qua utri utris imperent, sine magna clade, sine multo
sanguine utriusque populi, decerni possit.' Haud displicet res
Tullo, quamquam, tum indole animi, tum spe victoriæ, fe-
rocior erat. Quærentibus utrimque ratio initur, cui et for-
tuna ipsa præbuit materiam.

riatiorum

XXIV. Forte in duobos tum exercitibus erant 59 trige- Horatiomini fratres, nec ætate, nec viribus dispares. 60 Horatios rum et CuCuriatiosque fuisse satis constat ; nec ferme res antiqua certamen alia est nobilior. tamen in re tam clara nominum error ma- proponitur net; utrius populi Horatii, utrius Curiatii fuerint. Auctores utroque trahunt: plures tamen invenio, qui Romanos Horatios vocent. hos ut sequar, inclinat animus. Cum

8 suos in aciem Gron.

h quo proprior es Etruscis h. m. scis. Doer. quo propior es, h. m. scis. Rup.

56 Vana] Ad Tulli mentem. Feroci enim regi, quidquid moram dimicationi allaturum erat, vanum videbatur. Tan. Faber suspicatur legendum afferri rebatur.

57 In aciem educit] Sic Andreas, et multi vett. editi: sic MSS. Gronovio et Hearnio inspecti, quibus favent tres e nostris. Omnes ignorant rò suos, quod sine ulla necessitate hic addiderant male seduli emendatores.

trum Cluilium audisse videor, quum
diceret injurias et non redditas res ex
fœdere causam hujusce esse belli.

59 Trigemini] Terni eodem partu
editi. Sic accipiendam esse hanc vo
cem patet ex Dion. 111. et Plin. VII.
3. Porro trigemini et tergemini fratres
dicuntur; at tergemina tantum spolia,
non trigemina.

60 Horatios Curiatosque] Eos con. sobrinos fuisse Dion. tradit 1. 111. natos ex duabus sororibus, filiabus Secienii Albani; quarum altera Curiatio Alba, altera Horatio Romæ nuptum data fuerat.

D

trigeminis agunt reges, ut pro sua quisque patria dimicent ferro. ibi imperium fore, unde victoria fuerit. nihil recusatur: tempus et locus convenit. Priusquam dimicarent, foedus ictum inter Romanos et Albanos est his legibus, ut, 61 cujusque populi cives eo certamine vicissent, is alteri populo cum bona pace imperitaret. Foedera alia aliis legibus, Foederis fe- ceterum eodem modo omnia, fiunt. Tum ita factum acriendi ritus. cepimus, nec ullius vetustior foederis memoria est. 62 Fecialis i regem Tullum ita rogavit: Jubesne me, Rex, cum patre pa'trato populi Albani foedus ferire?' jubente rege, 63 Sagmina,' inquit,te, Rex, posco.' Rex ait, 64 Puram tollito.' Fecialis ex arce graminis herbam puram adtulit. postea regem ita rogavit: Rex, facisne me tu regium nuncium populi Romani Quiritium? 65 vasa, comitesque meos?' Rex respondit: 66 Quod 'sine fraude mea populique Romani Quiritium fiat, facio.' Fecialis erat 67 M. Valerius. patrem patratum Sp. Fusium fecit, verbena caput capillosque tangens. 68 Pater patratus ad jusjurandum patrandum, id est, sanciendum fit foedus; 69 multisque id verbis, quæ longo effata carmine 70 non operæ est referre, peragit. Legibus deinde recitatis: Audi,' inquit, ‘Ju'piter; audi, pater patrate populi Albani; audi tu, populus 6 Albanus; 71 ut illa palam prima postrema ex illis 72 tabulis i Fetialis Doer. Rup.

6

61 Cujusque] Antique dictum pro cujus.

62 Fecialis] Feciales sacerdotes fuere à Numa instituti, quorum scitis jus omne belli pacisque subjectum erat. Quo ritu indicerent bella, vid. infra, c. 32. De omni eorum officio ac mu. nere consule Dion. 11.

63 Sagmina Sagmina, inquit Festus, vocantur verbena, hoc est, herba pura, quia ex loco sancto secabantur: et, teste Plin. XXII. 2. idem sunt, quod gramen ex arce cum sua terra evulsum. Ex arce verbena sume. bantur dandæ fecialibus, teste Livio infra xxx. 43.

64 Puram] Supple herbam.

65 Vasa] Suppellectilem. Vasa autem et comites fecialis non utique erant regii nuncii; sed illius tamen muneris sanctitatem ac dignitatem, suo quæque modo et ratione, participabant.

66 Quod sine fraude mea..fiat] Ita ut id fiat sine damno meo; ita ut nihil inde in me damni aut incommodi derivetur. Cautio usitata in ejusmodi formulis.

67 M. Valerius] M. Veturius e nummo legendum esse monet Begerus ad Florum, p. 44. HEARNIUS.

68 Pater patratus] Pater patratus fit ad jusjurandum patrandum, atque inde illi nomen est: jusjurandum autem patrare hic idem est ac fœdus sansire.

69 Multisque id verbis] Nimirum, antequam fœderis leges recitarentur, aliquod carmen erat verbosius, quod pater patratus pronuntiare deberet. Illud omittit Livius, satisque habet si alterum carmen afferat, quo, post leges recitatas, omnis fœderis sanciendi ritus concludebatur. Porro carmen hic nihil aliud est, quam certa solennisque verborum formula.

70 Non opera est] Opera pretium non est. Idem loquendi modus occur rit 1. IV. c. 8. et alibi sæpius.

71 Ut illa palam] Ut illa recitata sunt palam et omnibus audientibus, tum prima, tum postrema, a capite ad calcem.

72 Tabulis cerave] Sive tabulis nudis, in quibus insculptæ fuissent fœderis leges; sive tabulis cera illitis. In ceratis tabulis vulgo scribere solebant antiqui. At fœdera, leges, et alia id genus insculpere in nudo ligno, aut ære mos erat. Exempla passim suppetunt.

'cerave recitata sunt sine dolo malo, utique ea hic hodie rectis'sime intellecta sunt, illis legibus populus Romanus prior not 'deficiet. Si prior defexit publico consilio, dolo malo; 7 tu illo 'die, Jupiter, populum Romanum sic ferito, ut ego hunc porcum hic hodie feriam: tantoque magis ferito, quanto magis potes pollesque.' Id ubi dixit, porcum 74 saxo silice percussit. Sua item carmina Albani suumque jusjurandum per suum dictatorem suosque sacerdotes peregerunt.

XXV. Fœdere icto, trigemini, sicut convenerat, alma capiunt. Quum sui utrosque adhortarentur, Deos patrios, 'patriam ac parentes, quidquid civium domi, quidquid in exer citu sit, illorum tunc arma, illorum intueri manus:' 75 feroces et suopte ingenio, et pleni adhortantium vocibus, in medium inter duas acies procedunt. Consederant utrimque Certaminis pro castris duo exercitus, periculi magis præsentis, quam descriptio. curæ expertes. quippe imperium agebatur, in tam pauco rum virtute atque fortuna positum. 76 itaque ergo erecti suspensique in 77 minime gratum spectaculum animo intenduntur. Datur signum. infestisque armis, velut acies, terni juvenes, magnorum exercituum animos gerentes, concurrunt: nec his, nec illis periculum suum; publicum imperium servitiumque obversatur animo, futuraque ea deinde patriæ fortuna, quam ipsi fecissent. Ut primo statim concursu increpuere arma, micantesque fulsere gladii, horror ingens spectantes perstringit: et, neutro inclinata spe, torpebat vox spiritusque. Consertis deinde manibus, quum jam non motus tantum corporum, agitatioque anceps 78 te

73 Tu illo die Jupiter] Sigonius jamdiu observavit scriptos habere tum ille dies Jupiter. Consentiunt unus e Gronovianis, et unus e nostris. inde manifestum ́est legi debere Diespiter, ut Sigonius, et Turnebus 1. XI. Ad vers. c. 17. voluere. Turbat rò ille: quod facile crediderimus natum esse a mala cura eorum, qui quum legerent dies Jupiter, voluerunt fulcire nomen dies addito pronomine. Ut ut sit, emendare videmur debere, tum Diespiter, vel tum tu Diespiter. Omnem dubitationem eximit Festus a Sigonio allegatus, qui in voce lapidem affert hanc jurandi formulam: si sciens fallo, tum me Diespiter... bonis ejiciat. Diespiter autem Jupiter dictus est, quasi diei pater.

74 Saxo silice] Saxum generis nomen est siler speciem lapidis indicat, quem dicimus caillou. Sic infra xxx. 43. lapides silices.

75 Feroces et] Vid, not. 5. ad præfat.

supra.

*6* Itaque ergo] Similiter hæ duæ voculæ junguntur infra III. 31. et

IX. 31.

77* Minime gratum spectaculum] Hoc ideo videtur observare Livius, quod apud Romanos non absimilia sæpe pugnantium inter se virorum spectacula ad populi voluptatem edebantur. At vero hoc Horatiorum Curiatiorum. que pugnantium spectaculum, non voluptati spectantibus, sed magnæ sollicitudini erat.

78 Telorum armorumque] Arma commune vocabulum est, quo continentur et ea arma quibus feritur hostis, et ea quibus corpus protegitur.

Sed et arctiore significatione arma proprie sunt ea quæ ad tuendum corpus valent, et opponuntur telis quibus hostis impetitur: ut hic, et c. 43. infra. Eadem ratio est complurium vocabulorum, quæ et genus, et alteram e speciebus denotant. Sic in jure cognati sunt et ii quicunque sanguine juncti sunt, et ii speciatim

lorum armorumque, sed vulnera quoque et sanguis spectaculo essent; duo Romani, super alium alius, vulneratis tribus Albanis, exspirantes conruerunt. ad quorum casum quum conclamasset gaudio Albanus exercitus, Romanas legiones jam spes tota, nondum tamen cura, deseruerat, exanimes vice unius, quem tres Curiatii circumsteterant. Forte is integer fuit, ut universis solus nequaquam par, sic adversus singulos ferox. ergo, ut segregaret pugnam eorum, capessit fugam, ita ratus secuturos, ut quemque vulnere adfectum corpus sineret. Jam aliquantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, quum respiciens videt magnis intervallis sequentes: unum haud procul ab sese abesse. in eum magno inpetu rediit *. Et, dum Albanus exercitus inclamat Curiatiis, uti opem ferant fratri, jam Horatius, cæso hoste victor, secundam pugnam petebat. tum 79 clamore, qualis ex insperato faventium solet, Romani adjuvant militem suum: et ille defungi proelio festinat. Prius itaque quam alter, qui nec procul aberat, consequi posset, et alterum Curiatium conficit. Jamque, æquato Marte, singuli sepererant; sed nec spe, nec viribus pares. alterum, intactum ferro corpus et geminata victoria, ferocem in certamen tertium dabant: alter, fessum vulnere, fessum cursu trahens corpus, victusque fratrum ante se strage, victori objicitur hosti. nec illud proelium fuit. manus exsultans, Duos,' inquit, fratrum Manibus dedi: ter'tium caussæ belli hujusce, ut Romanus Albano imperet, 'dabo.' Male sustinenti arma gladium superne jugulo defigit: jacentem spoliat. Romani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt; eo majore cum gaudio, quo prope metum res fuerat. Ad sepulturam inde suorum nequaquam paribus animis vertuntur; quippe imperio alteri aucti, alteri ditionis alienæ facti. Sepulcra exstant, quo quisque loco cecidit. duo Romana uno loco propius Albam, tria Albana Romam versus; sed distantia locis, 81 et ut m pugnatum est.

80

kredit Gron. Crev.

1 ut Eæd.

qui per fœminei sexus personas conjunguntur, quo sensu opponuntur agnatis. Sic adoptio et de omni adoptionis genere dicitur, et peculiariter de adoptione eorum qui sunt in potestate patris, tuncque opponitur arrogationi. Eadem ratio est gregis et armenti: grex enim est quorumlibet animalium congregatio, et speciatim de minoribus pecudibus dicitur, ut ovibus, capris: quo sensu opponitur ar mento, quod majoris est pecoris, ut boum, equorum.

mut et Gron.

Ro

79 Clamore, qualis er insperato faventium solet] Clamore, qualem edere solent ii, qui eum, quem victum jam crediderant, ex insperato resurgere videntes, ejus spei renascenti favent. Intuetur Livius ea quæ in pugnis gladiatorum, in spectaculis Circensibus, accidere solebant.

60 Causæ belli hujusce] Emendatio Gronovii: quam firmant duo ex MSS. Hearnii. Antea causam: insulse.

81 Et ut pugnatum est] Hic ordo magis placuit, quam qui vulgo habe