Tłumaczenie to uchwalił Klemens VIII papież, za powszechne (Vulgata) uznał, a synod narodowy, zebrany w r. 1607 w Piotrkowie, do użytku w całém królestwie polskiém zalecił. Oprócz przypisków i krótkich objaśnień na brzegach obszerne znajdują się tu wyłuszczenia po każdym rozdziale, mianowicie zaś w Nowym testamencie, z wytknięciem innego tłumaczenia przez różnowierców, i zbijaniem onegoż. Przypiski te w późniejszych wydaniach nie są zamie

szczone.

Uważając pisma Wu,ka we względzie mowy polskiéj, wyznać potrzeba, że jemu wyrobienie jej, okrzesanie i ukształcenie na podobieństwo składni łacińskiej winni jesteśmy. Porównajmy mowę polską Marcina Bielskiego z mową Wujka, a różnica dająca się postrzegać, wskaże ją udoskonaloną w pismach drugiego. Tymże śladem szedł Skarga, ale Wujkowi chwała należy, iż go wyprzedził.

Wyznanie Augsburgskie czyli Luterańskie.

JAN SEKLUCYAN Czyli Sieklucki urodzony w Bygdoszczy, nauki odbywał w Lipsku i tu otrzymał stopień bakalarza w teologii, został kaznodzieją niemieckim przy kollegiacie i parafialnym kościele św. Maryi Magdaleny w Poznaniu. Z powodu rozszerzenia na ambonie zdań Marcina Lutra, usunięty został od kaznodziejstwa rozkazem Zygmunta I do magistratu poznańskiego r. 1525. Otrzymuje urząd pisarza królewskiego przy cle poznańskiém, który atoli porzuca i na wezwanie księcia Albeita przenosi się r. 1540 do Królewca, zostaje kaznodzieją przy tumie i farze na starém mieście w Królewcu. Mając lat około 80 um. r. 1578.

Testamentu nowego część pierwsza. Czterei Evangelistowie święci, Mateusz, Marek, Łukasz i Jan. Z greckiego języka na polski przełożeni i wykładem krótkim objaśnieni etc. w Królewcu Pruskim 1551 mense octobr. in 4to. Przypis Zygmuntowi Augustowi.

Testamentu nowego część wtóra a ostateczna. Dzieje i pisma Apostolskie z greckiego języka na polski prze

lożone w Królewcu Pruskiem miesiąca września Drukowane w Krolewcu Pruskim przez Alexandra Impresora, nakładem i praca Jana Seklucyana R. p. 1552. 4ce. Przypisane Zygmuntowi Augustowi.

Gdy wyznawcy Luternanizmu byli po większej części Niemcy i mogli czytać w oryginale biblią przełożoną przez Lutra, luteranie polscy nie mieli w tej epoce całkowitego przekładu biblii na język polski. Przekład Paliura jest wydany w roku 1632.

Wyznanie Kalwina albo helweckie, czyli ewingielicko reformowane i Braci czeskich.

Gdy Biblia Leopolity (pierwszego wydania) nie mogła zaspokoić umysłów ciągłą miotanych wątpliwością, wśród wrzawy i kłótni rozszczepiających się na różne sekty dyssydentów w Polsce, poczęto najprzód zarzucać, że jest tłumaczoną z Wulgaty, t. j. tłumaczenia lacińskiego św. Hieronima. Niektórzy więc z dyssydentów na jego powadze i świadectwie poprzestać nie chcieli; namówili MIKOŁAJĄ RADZIWILLA CZARNEGO, który tym sposobem wzbogacił. literaturę polską. Czyniąc zadosyć domaganiom się swoich współwyznawców pragnących mieć całkowity przekład Pisma świętego, Mikolaj Radziwiłł i Mikołaj Oleśnicki zebrali do Pinczowa co najuczeńszych swojego wyznania teologów, tak krajowców jako i cudzoziemców biegłych w języku hebrejskim, greckim, łacińskim i polskim, z poruczeniem im przełożenia Pisma św. o ile można z hebrejskich i greckich pierwotworów, o ile można znosząc z sobą rozmaite biblijne przekłady. Ci tłumacze mieli ukazać w języku polskim tekst czystej biblii, stworzyć dzieło wiekowe. Gdyby pracą ludzką, gdyby kosztem złota można było udoskonalić dzieło Ducha świętego, zaiste tłumacze w Pińczowie toby dokonali, bo praca ich dawała wielką rękojmię powodzenia, tak doborem głów uczonych i światłych, jak bogactwem materyałów i zasobnym funduszem. Oto imiona tłumaczów:

JAN ŁASKI, synowiec arcyb., były proboszcz gnieźnień. superintendent kościołów.

SZYMON ZACIUSz, kaznod, brzeski, superintendent wileński i senior krakowski.

GRZEGORZ ORSACIUSZ, rektor szkoły w Pińczowie.

Franciszek StanKAR, nauczyciel języka hebr. w akad. krak. później przełożony szkoły pińczowskiej.

PIOTR STATORYUSZ, profes. a potém rektor w Pińczowie. JĘDRZÉJ TRZECIECKI, nie teolog, ale znakomity gruntowną znajomością języków starożytnych.

Jakób Lubelczyk, kaznodzieja w Małéjpolsce.

FRANCISZEK LISMANIN Franciszkan, naprzód spowiednik Bony, potém sekretarz król. rzuca habit i pojął żonę.

BERNARD OCHINUS Włoch, jenerał zakonu Kapucyńskiego, był w Szwajcaryi później w Pińczowie.

MARCIN KROWICKI, proboszcz w mieście Wiśni pod Lwowem, porzucił kościół katolicki r. 1550, Aryanin w Piaskach pod Lublinem.

Jerzy Blandrata, Jan Paweł Alciatus, Thenandus, Vitrelinus, Brelius, apostaci włoscy.

Grzegórz Pauli z Brześcia, Hutemovides, Jerzy Scho

mannus.

Żyd jakiś portugalski pilnował dobrego zrozumienia hebrejszczyzny.

Zdaje się, iż z pomiędzy tych mężów Polacy z pióra swego znani, a w szczególności Trzeciecki, Lubelczyk, Krowicki i inni nad dokładnością i czystością polszczyzny czuwali. Mikołaj Oleśnicki pozwolił mężom tym w Pińczowie mieście swojém dziedziczném mieszkać i pracą się tą zatrudniać. (Pińczów mała mieścina niedaleko Krakowa, którą odtąd Atenami polskiemi nazywać poczęto). W przeciągu lat sześciu zrobili pierwsze swoje tłumaczenie biblii. Któregoby roku tę pracę rozpoczęli i jak ją między sobą rozdzielili, dobrze niewiadomo. Książe Radziwill łożył na ich utrzymanie i druk, sprowadził do Brześcia litewskiego osobną na ten cel drukarnią, do której przybył z Krakowa umyślnie we

zwany, uczony typograf Bernard Wojewodka, a cały nakład kosztował go więcej trzech tysięcy czerwonych złotych. Wyszła nakoniec ta biblia i nosi zwykle w literaturze naszéj nazwisko biblii brzeskiej albo Radziwillowskiej *), pod tytułem:

Biblia Swięta Tho jest księgi starego i nowego zakonu właśnie z żydowskiego, greckiego i łacińskiego nowo na polski język z pilnością i wiernie wyłożone: Ty najprzedniejsze i najzacniejsze księgi dla ćwiczenia w zakoniech bożych, które zową po grecku i połacinie biblia, drukowano w Brzesciu Litewskim z rozkazania a nakładem oświeconego pana, pana Mikolaja Radziwilla książęcia na Olyce i na Nieświeżu. wojewody wileńskiego w Wielkiem Xięstwie Litewskim najwyższego marszałka i kanclerza etc. Roku pańskiego 1563 miesiąca września dnia czwartego. in fol. Praca tłumaczów pińczowskich z upragnieniem oczekiwana, wróżyła najpiękniejsze nadzieje. Ale wyznajmy: niefortuna jakaś gwiazda świeciła w powiciu biblii brzeskiej. Przedsięwzięta na rozkaz gorliwego Kalwina Mikołaja Czarnego, redagowana przez światłych mężów, nie ustrzegła się przecie dodatków i wykładów zdradzających aryański sposób wierzenia wszystkich a przynajmniej kilku redaktorów, to ją podało w podejrzenie u czystych kalwinów. Aryanie znowu nie znajdowali w niej dosyć tego, co się stało u nich zasadafczym punktem wierzenia; Szymon Budny w lat kilk wystąpił z ostremi na nią zarzuty, katolicy naturalnie poglądali na tę biblią jako na owoc i nasiennik herezyi i takową uchylali. Od chwili wyjścia biblii brzeskiej, wyszedł wybitnie na jaw socynianizm w Polsce.

Biblia Socyniańska Nieswieżska c. Budnego.

Wzorem Mikołaja księcia Radziwiłła który wspierał kal

*) Radziwiłłowska bo się kosztem tego księcia tłumaczyła i drukowała. Brzeska, bo była drukowaua w Brześciu litewskim; nakoniec Pińczowska, bo ją tam tłumaczono.

winizm, poszedł sługa jego Maciej Kawieczyński starosta nieświeżski, wyznawca Aryanizmu, wspólnie ze swymi braćmi Hektorem i Albrychtem założył papiernię, wsparł officynę drukarską Daniela Łęczycanina i wezwał pastorów nieświeżskiego i kleckiego do przekładu bib ii według wierzenia Socyaninów; tłumaczenie bowiem brzeskie uważało się za niedosyć odpowiadające celowi. Pastorem nieświeżskim był Wawrzyniec Krzyżkowski, a kleckim Szymon Buday. Ten najwięcej przyłożył rękę do tłumaczenia, przeto biblia ta drukowana w Nieświeżu r. 1572 nosi nazwę Biblii Nieświeżskiej albo Budnego. Oto jéj tytuł:

Biblia to jest księgi starego i nowego przymierza znowu z języka hebrajskiego, greckiego i łacińskiego na polski przełożone, drukowano w drukurni i nakladem pana Macieja Kawieczyńskiego starosty nieświeskiego. A skończono za pilnym staraniem (po śmierci jego) y nakładów dołożeniem braciey jego Pana Hektora ipana Albrychta Kawieczyńskich, przez Daniela drukarza z Łęczyce. Roku od narodzenia Syna Bożego 1572 miesiąca czerwca 15 dnia w 4ce.

BUDNY był rodem z Rusi litewskiej, jak między innemi jego biegłość w języku ruskim dowodzi. Porzuciwszy cerkiew wschodnią, przejął się zdaniami Blandrata. Był ministrem księcia Radziwiłła w Kłecku i Cholchelskim, bawił też w Łosku. Między socynianami najzuchwalszy, w pismach swoich często na Lutra powstaje i najwięcej do czystego deizmu, dzisiejszych racyonalistów w Niemczech się zbliża. W pismach śmiały, nie chciał jednakże zostać wyznawcą i męczennikiem swego przekonania.

Tłumaczenie nowego testamentu w powyższej biblii znajdujęce się, Budny za swoje nie uznając wydał r. 1574 nowe, w którém, jak powiada, niemasz przysad i omyłek.

Nowy Testament znowu przełożony a na wielu mieyscach za pewnemi dowodami od przesad przez Simona Budnego oczysciony, y krótkiemi przypiskami pokroiach obiaśniony. Przydane též sa na końcu tegoż