rękopismów. 2. Spis rękopismów biblioteki Pulawskiej. 3. Rejestr biblioteki polskiej. 4. Obrona oddziału biblioteki polskiej od dzieł obcych. 5. Treść lub opisanie rękopismów biblioteki publicznej. 6. Spis biblioteki Alex. Chodkiewicza.

10) WŁADYSŁAW NEHRING nauczyciel gimnazyalny pracuje nad ocenieniem krytyczném historyków polskich XVI wieku i wydał z tego szeregu pożądanych studyów trzy monografie. 1) O życiu i pismach Reinholda Heidensteina, pierwotnie po łacinie jako rozprawę doktorską w Wrocławiu r. 1857, drugi raz po polsku obszernie w Poznaniu r. 1862. 2) Ożyciu i pismach Joachima Bielskiego. Pozn. 1860. 3) O życiu i pismach Solikowskiego. Poznań 1862,

11) ESTREICHER KARÓL, O bibliografii. Warsz. 1865.

C. PROZA DYDAKTYCZNA,

§ 187. Wzrost naukowości z jednéj strony, a z drugiej przekonanie że cokolwiek się zrobi, na wspólny idzie pożytek, zachęciły wielu do pracowania piśmiennie na czém się kto zna. Żeśmy zaś przecie wybrnęli z przesądu jakoby nie o wszystkiem dało się mówić i pisać po polsku, więc mimo kilku dzieł i w obcych językach napisanych przez Polaków, już prawie nie ma przedmiotu, o którymby nie pisano po polsku.

§ 188. Filozofia. Długo dręczyła nas scholastyka, a potém niestety! powątpiewano nawet o potrzebie filozofii, przestraszywszy się tak zwanej niemieckiej. Nakoniec przyszliśmy do przekonania, że jak pływać nikt się nie nauczy na piasku ale we wodę wleść musi, tak do tej umiejętności żaden naród nie przyjdzie póki nie dowie się, co już jest gdzie indziej i póki sam nie zacznie prze-i rozmyślać. Niedawno wzięliśmy się do tego, a już możemy się cieszyć niepospolitém powodzeniem. Można powiedzieć, że tylko mimo uszu brzęczały ojcom naszym nazwiska Kanta, Szelinga i Fichtego; lecz o Heglu już z nas wielu i coś powiedzieć umie, nawet pojawiają się pisma i dzieła wedle zasad nowéj filozofii. Wyżej zaś nad innych stanęli pośród nas:

1) JÓZEF GOŁUCHOWSKI. Ur. we wsi Łączki w Galicyi

d. 11 kwietnia 1797. Odbywał nauki w rycerskiej akademii Terezyańskiej w Wiedniu. W r. 1816 wydrukował tamże w niem. języku rozprawę p. t.: Ansicht des Einflusses der Mathematik auf die Bildung des Menschen. Rozprawę tę o wpływie matematyki na wykształcenie człowieka przełożył na język polski Maurycy Mochnacki w r. 1828 w Dzienniku Warszaw. przez siebie wydawanym, a w kalendarzu Ungra w r. 1854 przedrukowaną jeszcze została. Po koniec r. 1817 przeniósł się z Wiednia do Warszawy, a ukończywszy w uniwersyt. tutejszym cały kurs prawa i administracyi, otrzymał r. 1820 stopień magistra prawa i administracyi. Będąc na uniw. oddawał się najróżnorodniejszym naukom, to się sam ucząc, to nauczając innych. W Liceum warszaw. wykładał matematykę i język grecki; dla kilkunastu przyjaciół i zwolenników filozofii miewał w mieszkaniu swojé:n prelekcye filozoficzne. Jako uczeń wydziału prawnego posuwał swoje zapędy naukowe i w inne wydziały prawnemu zupełnie obce, dało się to widzieć, gdy w r. 1820 uniw. war. podał temata dla ubiegających się o medale złote. Józef Goluchowski konkurował w trzech wydziałach, napisawszy z prawa rzymkiego obszerną rozprawę po łacinie, dla wydziału teologicznego po polsku, dla wydziału filozoficznego po lacinie. W wydziale prawnym otrzymał medal 1 złoty, w wydziale teologicznym medal 2 złoty, a w wydziale filozoficznym gdyby się zawczasu nie postrzeżono, że ktoś obcy po nagrodę sięga, nie wiele brakowało, by i ten medal uzyskał. Za upoważnieniem rządu wykładał z własnej chęci w uniw. prawo natury, lecz podupadłszy przez tyle wysileń naukowych na zdrowiu, zmuszony był w ciągu półroku tego zamiaru zaniechać i 1821 r. częścią dla odpoczynku, częścią dla kształcenia się udał się naprzód do Paryża a potém do Niemiec. W tym czasie uniwers. wileński ogłosił konkurs na katedrę filozofii. Gołuchowski napisał obszerną rozprawę po polsku na zadany temat: Zasady loiki, matematyki i filozofii moralnej i takową przesłał Uniwersytetowi. Rozprawę tę fakultet filozoficzny jednomyślnemi głosami uwieńczył i w sku

tek tego obranym został professorem. Nim potwierdzenie od ministra oświecenia z Petersburga nadesłano, przepędził resztę r. 1821 i 22 w mieście Erlangen pod Norymbergiem, gdzie wówczas Szeling przebywał, z którym go nieprzerwana przyjaźń aż do ostatnich życia tego mędrca łączyła. Przy téj sposobności wszedł w bliższe stosunki z zawołańszymi filozofami niemieckimi. Tu wydał w niem. języku dziełko: Die philosophie in ihrem Vercha eltnisse zum Leben ganzer Völker und einzelner Menschen. Erlangen 1822. Bardzo było ono dobrze przez krytykę niemiecką przyjęte i otworzyło autorowi wstęp do uczonego zawodu w Niemczech. W Polsce dał tę pracę poznać uczony hr. Skarbek przychylnym artykułem „w Pamiętniku Warszawskim." W październiku r. 1823 objął katedrę w uniw. wileń. i rozpoczął kurs wstępną mową, która w Bibl. War. w r. 1842 wydrukowaną została. Kurs ten filozofii nader licznie przez młodzież uniwers. i przez publiczność odwiedzany, wziął jednak swój koniec z r. 1824 i odtąd zniknął zupełnie z horyzontu naukowego. W roku 1826 w skutku stosunków rodzinnych i niemożności odebrania spadku, zmienił Gołuchowski zawód uczonego na ziemianina, i w r. 1830 ożeniwszy się osiadł we wsi dziedzicznej Garbacz w powiecie opatowskim, gdzie potrafil gospodarstwem postępowem uzyskać rozgłos chlubny jako znakomity agronom. Przecież oddany roli nie wypuścił pióra z ręki. Bibliot. Wars. w r. 1842 ogłosiła list jego do Morawskiego, w którym spór między wiarą a wiedzeniem rozbiera. W r. 1846 ogłosił drukiem w języku niemieckim mowę jaką miał w Berlinie z powodu uczty danej przez niego na obchód urodzin Szellinga. W roku 1852 wydał w Krakowie znakomitą rozprawę: Światowość w stosunku do obyczajów uważana. Często czynił wycieczki po Europie, mianowicie do Francyi, Niemiec, Hollandyi w celach naukowych odbywanych. Z każdej podróży przywoził Gołuchowski nowy zapas wiadomości, które do potrzeb kraju umiejętnie zastosować potrafił. Pracował ciągle i napisał dzieło pod tyt.: Dumania nad najwyższemi zagadnieniami

człowieka. Jest to owoc długoletnich rozmyślań, pomnik niepożyty na wieczną dla siebie i kraju chwałę zbudowany. Po śmierci autora wydał to dzieło Adam Zawadzki, 2 tomy Wilno 1861 r. Krytyczny rozbiór tych Dumań zamieściła E. Ziemięcka w swych Studyach. Wilno 1862. Świat ten pożegnał 2 listop. 1858.

2) JÓZEF KREMER ur. się w Krakowie 1806, z gimnazium tamtejszego wyszedł w 1823 r. i w ciągu lat czterech ukończył nauki filozoficzne i prawne w Uniw. Jagiel. i zaszczycony został oboj. pr. i filozofii Drem. Następnie przebywał w Uniwersytetach w Berlinie, Heidelbergu i Paryżu około lat trzech. W Berlinie prócz innych najwięcej go zajmował wykład filozofii Hegla; w Paryżu zaś odczyty historyczne Guizota. Czas wolny spędzał tam Kremer na szperaniu w bibliotece królewskiej rzeczy dotyczących prawodawstwa średniowiekowego. Przed wyjazdem z Francyi odwiedził Londyn i w październiku 1830 roku wrócił do kraju. W r. 1833 został assessorem trybunału w Krakowie, ale ponieważ prawnictwo nie miało pociągu dla niego, rzucił więc ten zawód, oddał się głównie filozofii i zajmował się prywatném nauczycielstwem. Wówczas zapoznał się z Win. Polem i odtąd zespolili się życiem i myślą. W r. 1837 pisał rozprawy do Kwartalnika naukowego; otworzył zakład wychowania młodzieży i ten utrzymywał do r. 1847. W tymże roku został zastępcą prof. filozofii, a w r. 1850 otrzymał katedrę rzeczywistego professora. Wydał: Rozprawy filozoficzne, umieszczone w Kwartalniku naukowym (Kraków 1835–36), jako zasady logiki, filozofii, natury, antropologii, fenomenologii. Prócz artykułów pomniejszych, wspominamy o większego rozmiaru rozprawach, jak: Kilka słów o Szylerze i dziewicy Orleańskiej w r. 1844. O przeczuciach w Wiązance p. Wilkońskiej, Poznań. 1857. O epoce w której rozkwitła sztuka byzantyńska, w piśmie zbiorowém: Dodatek do Czasu, zeszyt listopad r. 1856. Z dzieł; Listy z Krakowa, tom I. Kraków 1843; tutaj objęte są: Ogólne zasady estetyki. Drugie wydanie tego tomu 1go, i tom 2gi i 3ci, wyszły w Wilnie r. 1855.

Dwa ostatnie tomy zajmują: Dueje artystycznej fantazyi. O dziele tém takie zdanie dał Kaźm. Wl. Wojcicki: „Kremer wystąpił w pomienioném piśmie jako pierwszy stronnik filozofii, wydał on w niem treściwy i dostępnie wyłożony rys filozofii Hegla. Według tego stanowiska w Listach z Krakowa obrobil estetykę. Żaden z pisarzy obecnych nie ma tak cudnie pięknego stylu, tak pełnego wdzięku, harmonii i świeżości języka, jakim włada po mistrzowsku Kremer." Wydał także: Wykład systematyczny filozofii obejmujący wszystkie jej części, tom I Krak. 1849, tom II Wilno 1852. Alex. Zdanowicz napisał o tém dziele osobne sprawozdanie w którém wyczytujemy następujące sądy: „Książka Kremera ma jeszcze dla polskich czytelników i tę nie małą wartość, iż pierwsza daje dokładne pojęcie o filozofii tegoczesnej za granicą uprawianej, z tą wszakże dla nas korzyścią, iż jest oczyszczoną z wszelkich plew panteizmu, które tamtą oszpecily. Poznawszy filozofią w zarysie ż dzieła Kremera, łatwiej już będzie dla nas zrozumieć stanowisko i zasługi innych naszych filozefów, dla których również punktem wyjścia była tegoczesna zagraniczna filozofia. Język, jak sama rzecz jest poważny, ale nie suchy i zimny; giętki, posłuszny ruchowi myśli. Dzieło jest przeplatane licznemi ustępami czyli przypisami, które już objaśniają trudniejsze rzeczy w tekscie zawarte, już stosują prawdy filozoficzne do historyi powszechnej, do dziejów rozwijania się ducha ludzkiego, już do sztuk pięknych i t. d. Większa część tych ustępów obleczona jest w przecudną szatę poezyi. Sama treść przedmiotu, z natury swojej najwznioślejsza i najwspanialsza, nadaje takowąż barwę wykładowi. Obecnie wydał Kremer 5cio tomową Podróż do Włoch obejmującą: Historyą sztuk pięknych wedle pomników we Włoszech w Wilnie 1859-1864.

66

3) KARÓL LIBELT ur. w Poznaniu 8 kwiet. 1807; po ukończeniu tamże gimnazyum r. 1826, chodził na uniwersytet berliński, gdzie 1827 napisał rozprawę o Spinozie, uwieńczoną złotym medalem a 1829 otrzymał stopień doktora filozofii. Naprzód dał się poznać z wielu rozpraw w Tygodniku