Obrazy na stronie
PDF
ePub

księdza Wacława z Tęczyna, który wzniósł zamek włodzimirski na Wołyniu.

Malarstwo i rzeźba usługiwały zamkom i świątyniom. O malarstwie za Piastów głuche tylko mamy wzmianki. Ze snycerstwa wiemy, że stały w katedrze krakowskiej, posągi Bolesława Kędzierzawego, Kazimierza Sprawiedliwego, Leszka Białego i Łokietka. Robota tych pomników była gruba, choć czasem nie bez wyrazu. Niegodzi się naostatek przemilczeć o zatraconym kunszcie średniowiecznym malowania w przezroczu szkła.

OKRES III.

JAGIELLOŃSKI.

Od założenia akademii w Krakowie aż do założenia pierwszej drukarni polskiej; czyli od 1347-64 do 1521.

§ 34. Znamię ogólne. Jak przez pracę ostatnich dwu Piastów Polska skupiła się z rozłamów i stężała w ladzie, aby pod Jagiellonami rozpostrzeć się daleko poza swe granice północne, wschodnie i południowe i pod dwoma ostatnimi stanąć w całym blasku, tak też i we względzie oświaty po urośnieniu w okresie piastowskim na członka spółeczności europejskiej dojrzała w Jagiellońskim i stanęła z innymi członkami na równi, i odtąd wszelki europejski ruch umysłowy odbijał się w Polsce. Włosi właśnie teraz byli się zabrali, od Petrarki począwszy, wglądać w zamarły świat ducha starożytnego, i dążenie to, tak zwane humanitarne, po ciężkiej robocie przez ciąg XV stulecia doszło w XVI u wszystkich do swego szczytu; zdawało się że to wiek Augusta, tak w całej Europie zajmowano się łaciną. Jednak nie wskrzeszono trupa, natomiast zmartwychwstały nowożytnych narodów piśmiennictwa.

§ 35. Język. Z pierwszych pokuszeń się Polaków w sztuce pisania nie mając żadnego dowodu w ręku, nie możemy wiedzieć, ile język w okresie Piastowskim ucierpiał lub postąpił; że zaś pierwsze pomniki z końca Piastowskiego

i z ciągu Jagiellońskiego okresu pochodzące noszą na sobie znaki Czeszczyzny, nawet w użyciu i zastosowaniu abecadła, więc musimy przyjąć, że się nasi przodkowie długo zaprawiali na tlumaczeniach z czeskiego, nim się wzięli do własnotwórstwa, co w tym okresie dość szybko wyrobiło się w takim stopniu, że pisarze z następującego już na doskonałości stopniu stanęli, a język w lad wprawion dźwiękiem i giętkością jaśnieje.

§ 36. Zakłady naukowe i oświata. Założenie akademii przez Kazimirza W. 1364 i i następnie (po przeniesieniu 1400 roku do Krakowa ze wsi Bawolu) dodanie jéj ręką Jagielly nowego życia, przyniosło naukowości ogromną pomoc i podstawę, aczkolwiek to byla scholastyczność to przecież z myśleniem oswajała. Z lona tej matki nauk zakładającej po całym kraju swoje osady, wyszło wielu ludzi uczonych, zwykle jeszcze za granicą doskonalących się, którzy i krajowi znamienite oddać podołali usługi i na powszechną oświatę wpływali. Od tego czasu i prawodawstwo, od Wiślicy począwszy, nie tylko przez uporządkowanie ale i przez upowszechnienie pisemne nabrało mocy i powagi. Pod takiem zaś prawem przemysł i wyższe uobyczajenie, w powszechności oświata, na znacznym stopniu stanąć mogly. Z lesistéj, drewnianej Polski zaczęła się wychylać Polska murowana.

§ 37. Podział. Nad rozróżnienie wiersza od prozy nie można jeszcze przyjąć innego.

1. Poezya.

§ 38. Jak w ogóle okres jagielloński dźwiganiem się i rozrostem narodu odznacza, tak i poezya w tym czasie wydatniejszą przybiera postać. Już nie na domysłach i wnioskach ale się na pomnikach opieramy. Religijna od psalmów kilkakrotnie przerabianych i od pieśni nabożnych z Czeskiego tłumaczonych, przyszła do pierwotwornych: światową zaś mamy uważać za dalszy ciąg wspomnianej w okresie Piastowskim i szersze koło sobie zakreślającą.

§ 39. Pomniki.

a) Psalterz Małgorzaty. Wydał go 1834 r. w Wiedniu Stan. Borkowski, i tak nazwał, mniemając, że był przeznaczony dla księżniczki morawskiej tego imienia, pierwszej żony Ludwika króla węgierskiego i polskiego; Kopitar zaś przyjmuje, że dla Maryi, starszej siostry naszej Jadwigi, którą ojciec początkowo na królowę polską przeznaczał, a potém z Zygmuntem berło węgierskie dzierzyła i koronę cesarstwa rzymsko-niemieckiego. Powodem do tych domysłów głoska M z herbem Andegawskim w rękopisie malowana. Rękopis znajduje się w klasztorze ś. Floryana w wyższej Austryi pod miastem Lińcem, gdzie zwłoki Katarzyny żony Zygmunta Augusta złożone. Kopitara zdaniem rękopis ten składa się z dwu ułamków, z których początkowy był świeższego, a końcowy dawniejszego pochodzenia, może nawet z XIII stulecia.

b) Psalterz królowej Jadwigi. Tak go nazwał CZACKI. Dwa początkowe psalmy z niego wydał Rakowiecki w Prawdzie Ruskiej według ręk. puławskiego. Maciejowski odnosi jego język do XV stulecia drugiej połowy. c) Zoltarz Dawidu proroka, dotąd nie wydany, w kurnickiej książnicy znajdujący się. Na końcu stoi „Amen Tu juss yest dokonanye zoltarza pysal Jeronym kaplan spoznanya Lat panskych 1528.“

d) Dziesięcioro przykazań wierszem z r. 1399. e) Pieśń o s. krzyżu.

f) Pieśń o ś. Stanislawie.

g) Piosnka cudna.

h) Pieśń na Boże narodzenie.

i) Pieśń o naj. Pannie z roku 1400 (w pamięt. Maciejowskiego).

k) Pieśń na kwietnią niedzielę z r. 1400.

1) Zdrowaś królewno (Salve regina) z r. 1406.

1) Bogarodzica dziewica podług rękopisu z roku 1408 w Kwartalniku naukowym t. III. Inne jej różniące

się od siebie wydania są te: Maciejowskiego podług rękopisu z r. 1456 w Pamiętnikach jego; Jana Łaskiego przy statutach 1506; Stanislawa Lwowczyka 1543 r. M. Bielskiego 1597: Piotra Skargi 1601. Bartl. Nowodworskiego 1620. J. U. Niemcewicza 1819 i w Przyjacielu ludu (1. 46 r. IV) podług osnowy dotąd używanéj w Gnieźnie.

m) Śpiew na Boże ciało.

n) Pieśń o é. Duchu

0) Pieśń o Jezusie Chrystusie z r. 1428.

P) JANA PRZEWORSZCZYKA kancyonał z napisem: Cuncionale labore et ingenio honesti Joannis olim ludi magistri in Przeworsk anno 1435 (w 4ce wielkiej), posiadał w rękopisie Juszyński. Gdzie się podział ten jedyny zbiór, nie wiadomo. Tylko tyle z niego znać możemy, ile Juszyński w swojem Dykcyonarzu poetów umieścił. A są to i pierwotworne i tlómaczone pieśni z łacińskiego, niektóre widocznie z czeskiego.

r) JĘDRZEJ ze SLUPIA, Benedyktyn lysogórski, który okolo r. 1481 był przeorem, 1493 żył jeszcze. Prawdopodobnem jest, że to jego utworu posiadamy kilka pieśni, którym należy przyznać wyższość nad wszystkiemi poprzedniemi. Uczucia żałosne Matki Boskiej w wielki piątek; Pieśń o królowej niebios; O nawiedzeniu p. Maryi; Hymn do n. Panny, Hymn do Jezusa Chrystusa. s) Dwie pieśni z r. 1510, jednę nazwawszy pieśnią moralną, wtórą zaś rozmową grzesznika z Bogiem, wydał Maciejowski.

Prawie wszystkie te zabytki znajdują się w Pamiętnikach i w Pism. Pols. A. W. Maciejowskiego.

Treści światowej są następujące:

[ocr errors]

་་

a) Pieśn o Witoldzie, której tylko początek: Witold idzie po ulicy Za nim niosą dwie szablicy," przechował Sarnicki w swoich Księgach hetmańskich. b) Dwie pieśni milosne z r. 1408 i 1472. Umieścił je w Pism. Pol. Maciejowski.

« PoprzedniaDalej »