f) Rękopism historyczny dworzanina i wychowańca Augusta: wydał A. E. KoŹMIAN Wrocław 1841. g) JAN CHOININ (Szuanę) należał do poselstwa francuzkiego od króla Karóla IX pod przewodnictwem Montluca, biskupa Walencyi, dla forytowania na tron polski brata Karola księcia Henryka angedawskiego po śmierci Zygmunta Aug. który też istotnie na sejmie elekcyjném królem obwołany został. Tę bytność biskupa Montluca w Polsce, jego stosunki ze świeckiemi i duchownymi pany, i stan nakoniec kraju Choinin w języku francuzkim opisał i wydał w Paryżu r. 1574. Pamiętniki te książe Adam Czartoryski, generał ziem podolskich pod imieniem Wojciecha Turskiego w pol. tłumaczeniu z przyprzypisami wydał w Wilnie r. 1818 pod tytulem: Pqmiętniki Jana Choisin.

b) Pamiętnik do historyi Stefana króla polskiego czyli korrespondencya tego monarchy, oraz zbiór wydanych przez niego urządzeń, z rękopismów zebrane przez Edwarda hr. Raczyńskiego. Warsz. 1830.

i) Pamiętniki Millerowe (radzca nadworny księcia kurlandskiego) do panowania Stefana Batorego przełożył z języka niemieckiego J. J. S. Poznań i Trzemeszno 1840. k) MARCIN MURZYNKI (Murynius) rodem ze Lwowa, początkowo zakonnik w klasztorze toruńskim S. Mikołaja potém przeszedł na wyznanie ewangelickie i był kaznodzieją przy kościele S. Jakóba w Toruniu roku 1573. Znalazłszy bezimienny rękopis niemiecki, wprost go przełożywszy i pomnożywszy dodatkami z kroniki Stryjkokowskiego takowy wydrukował pod tytułem: Kronika albo opisanie ziemi i mistrzów pruskich na polskie z niemieckiego przełożona, z przydaniem rzeczy pamięci godnych przez Marcina Muryniusza w Toruniu. Braun ma za złe Muriniuszowi że lepsze kroniki Schutza i Mikreliusza opuścił, a tę lichę przetłumaczył i wydał; lecz zarzut ten jest niesłuszny, gniewa on się raczej o to, że Muriniusz utrzymuje i dowodzi co nie zaprzeczoną jest

prawdą, że całego Pomorza Baltyckiego Polacy niegdyś byli panami. 1) Listy Annibala z Kapui arcyb, neapol. nunciusza w Polsce, o bezkrólewiu o Stefanie Bat. i pierwszych latach panowania Zygmunta III. Z ręk. bibliot. Brancacciana w Neapolu, wybrał przetłumaczył z języka włoskiego i wydał Alexander hrabia Przezdziecki. Warszawa 1852.

1) Pamiętniki o Samuelu Zborowskim zebrane z współczesnych dzieł i rękopismów biblioteki Kurnickiej przez Lucyana Siemieńskiego. Poznań 1844.

m) MUCANTE PAWEŁ napisał: Dziennik podróży i pobytu kardynala Henryka Gaetano r. 1596. Wyjątki ciekawsze znajdują się w Tom II. Pamięt. Niemcewicza. n) SAMUEL MASZKIEWICZ rotmistrz koronny napisał Dyaryusz wydarzeń, których był świadkiem. Jan Zakrzewski wydał z rękopismu biblioteki szczorsowskiej hrabiego Chreptowicza, pod tytułem: Pamiętniki Samuela Maszkiewicza, początek swój biorą od. r. 1594 w lata po sobie idące. Wilno 1838.

o) MIKOŁAJ MARCHOCKI, rotmistrz w czasie wojny moskiewskiej, odpasawszy óręż, obwinąwszy rany, zapisywał sobie co na własne oczy widział, skreślił Dyariusz wojny moskiewskiej do r. 1612 idący. Wyszedł pierwszy raz w Poznaniu r. 1841 pod niewłaściwém nazwiskiem Historya wojny moskiewskiej, zawiera wiele ciekawych szczegółów w innych spółczesnych dziejopisach nie znajdujących się.

P) STANISŁAW ŻÓŁKIEWSKI hetman i w. kanclerz koronny, który poległ pod Cecorą, napisał Kommentarz wojny z Moskwą. Rękopis ten ważny dla historyi wyszedł na przód we Lwowie r. 1832, potém w Moskwie r. 1835, wraz z tłumaczeniem rossyjskiem pod tytułem: Żółkiewskiego hetmana początek i progres wojny moskiewskiej wydany przez Pawła Muchanów. Ten ostatni

wydał także: Autentyczne świadectwa o wzajemnych stosunkach pomiędzy Rosyą a Polską szczególniéj za czasów Samozwańców. Moskwa 1835. August Bielowski drukuje Pisma Stanis. Żółkiewskiego dołączając z bogatego archiwum zasławskiego księcia Romana Sanguszki różne listy i dokumenta. Szanowny wydawca bez wątpienia zebrał wszystko co tylko kiedykolwiek wyszło z pod pióra znakomitego hetmana.

q) Rokosz Zebrzydowskiego opisał według źródeł głównie rękopismiennych, HENRYK SCHMITT Lwów 1859. § 72. Pisma czasowe.

Od czasu gdy dzienniki nabrały w literaturze znaczenia, nie jednokrotnie pisano uczone o ich pochodzeniu wywody. Znajdowano początek w starożytnym Rzymie, dopatrywano go nawet w napisach spartańskich i ateńskich. Pomimo jednak tak poważnych badań, nie myślimy wcale przyznawać szłuszności tym, którzy widzieli początek pism peryodycznych w Acta diurna u Rzymian lub u Wenecyan, dla tego tylko, że etymologia wyrazu gazeta niezaprzeczenie jest wenecka. Wiadomo bowiem, że za czasów wojen rzeplitéj z Turcyą, rząd tameczny, aby zaspokoić ciekawość swoich obywateli, kazał czytać na placach publicznych bulletyny wojenne, za słuchanie których płacono drobną monetę zwaną gazette. To ostatnie pochodzenie byłoby może najpodobniejsze do prawdy, cóż kiedy dotąd w całych Włochach nieznaleziono żadnego śladu, aby wspomniane pisma rozdawano publiczności. Czytano je tylko jak zwykle ogłoszenia rządowe na placach i rynkach, niekiedy nawet przy odgłosie bębna; były to więc officyalne publikacye, ale nie gazety w teraźniejszém ich znaczeniu. Nie mogły one zatém prędzej powstać jak dopiero po wynalezieniu druku, a raczej po udoskonaleniu sztuki drukarskiej, za pomocą której tak jak wszelka wiedza rozpowszechnioną, tak i ciekawość prędzej i łatwiej zaspokojoną być mogła. Na początku więc XVI wieku, niebyło jeszcze w Polsce równie jak w caléj Europie gazet, pism peryodycznych w pewnych oznaczonych czasach wychodzących,

wieści tylko niepewne i zfałszowane z ust do ust, albo w listach po kraju chodziły. Dopiero w drugiej połowie XVI wieku w Krakowie i obozach, gdzie królowie i hetmani mieli przenośne drukarnie, wychodziły w czasach nieoznaczonych gazety pod nazwiskiem nowin, relacyi, opisań i t. d. Takowe krótkie w locie chwytane współczesnych wypadków opisy, dopiero w następnej epoce zamieniły się na gazety. Takie nowiny wymieniamy:

1. Nowiny które się między cesarzem a między papieżem przy zamku wezwanym Bellino we Włoszech temi czasy staly. R. P. 1557. w 8ce kart 8.

2. Nowiny trwozne strasliwe y załosliwe kterak W. knijze Moskewske w Litwie uczynił. 1563.

3. Nowiny Lubelskie r. 1567 w Lublinie pisane przez ziemianina z Korony, w których dowodzi iż to połączenie Litwa za szczęście sobie poczytać winna.

4. Relacya spraw gdańskich 1570.

5. Edykta Stefana Batorego drukowano w obozowej drukarni przez Wal. Łapczyńskiego. Edykt z zamku połockiego ostatniego Sierpnia 1579. Edykt z obozu pod zamkiem naszym Wielkiemi Łukami d. 6 Września 1580. Przedruk. w Krakowie. Takich edyktów było więcej. 6. O bitwie byczyńskiej 1588. Warszawa.

7. Nowiny 2 Rakuz o mostrancyey tureckiey. Krak. 1590. 8. Krótkie opisanie ziazdu Kolskiego Urod. Jana Izdbińskiego z Ruszcza, marszałka ziem Wielkopolskich pod Kołem na dzień Śgo. Wawrzyńca r. p. 1590 zgromadzonych. Kraków r. 1590. Rzadkie bardzo i do historyi wzmagającej się wówczas anarchii bardzo potrzebne pismo.

9. Nowiny 2 Francyi o wybawieniu miasta Paryża od oblężenia krola nawarskiego. Krak. 1590.

10. O dobywaniu Agru i porażce po jego wzięciu, z łac. Krak. 1596.

11. Otfinowski (Jarosz) Powodzenia niebezpiecznego ale

szczęśliwego powodzenia JKM. wojska przy JW. Sta

roście kamienieckim w Multanach opisanie prawdziwe. 1600. Krak. 1601.

12. Nova ex Livonia są to nowiny o zwycięztwach Karola Chodkiewicza w Jnflantach. 1602.

13. Nowiny z Ukrainy, Węgier, Turek w 4ce półtora ark usza.

14. Nowiny 2 Jnflant o szczęśliwej porażce d. 26 Septem. 1605. Te nowiny król po kościołach czytać kazał. 15. Nowiny z Moskwy o wjeździe cara Dymitra na państwo Krak. 1608.

16. Nowiny pewne z Nowego świata, mianowicie Japonii r. 1608.

17. Nowiny z Moskwy r. p. 1609.

18. Wyprawa wojenna JKMci do Moskwy. Wilno 1609. 19. Opisanie wzięcia Smoleńska. Krak. 1611.

20. Nowiny z Torunia o gwałtowném zabronieniu przez heretyki katolikom nabożeństwa. 1614.

21. Nowina o szczęśliwym postępowaniu na Carstwo mosk. Naj. Wladyslawa królew. pol. 117. 22. Nowiny z Rakuz. 1 Stycz. 1620.

C. PROZA DYDAKTYCZNA.

73. Używanie w uczelniach i akademii jedynie języka łacińskiego przeszkadzało rozwinięciu się polszczyzny ścisło-naukowej i umiejętnéj. Ale duch wielkich i przezornych mężów, chcących nauki dla ogółu narodu przystępnemi uczynić, pokonywał i tę trudność; kto się nie mógł zdobyć na pierwotwór, przyswajał narodowi obce dzieła.

§ 74. Filozofii teoretycznie wcale po polsku nie wykładano, praktyczna zaś nie objawia się wprawdzie w sysstemach, ale w stroju pospolitym, w przepisach i przykładach; takie tłumaczenia mają wagę.

a) MIKOŁAJA REJA z Nagłowic głównem dziełem jest: Zwierciadło albo kształt, w którém każdy stan snadnie się może swym sprawom jak we zwierciedle przypatrzyć. Krak. 1568, powtórnie p. n. Żywot poczciwego czlo