wszego przybycia na Litwę oddał się cały z duszą i cialem pisaniu dziejów litewskich. Dla tego nauczył się po litewsku i po rusku, słuchał pieśni i zbierał podania, zwiedzał pograniczne ziemie, oglądał pola bitew, dawne mogiły, wyorywane oręże, ważniejsze uroczyszcza czyli grodziska, zamki, cerkwie, grobowe kamienie, obrazy książąt, i t. d. Owocem tego zapału i ciężkiej pracy, nie wspominając już bynajmniej o rozlicznych źródłach pisanych: Która przedtem nigdy świata nie widziała Kronika polska, Litewska, Zmudzka i wszystkiej Rusi Kijowskiej, Moskiewskiej, Siewierskiej, Wołyńskiej, Podolskiej, Podgórskiej, Podlaskiej i 1. d. I ro:maite przypadki wojenne... W Królewca 1582 2gie wyd. War. 1766 i 3cie tamże 1845. Cokolwiek sędziowie dzisiejsi temu dziełu zarzucają, mniej więcej może być sprawiedliwém; jednak jestto dzieło olbrzymie i sława jego nie zaginie. Aby przynęcić czytelników podał wiele opisów, mianowicie bitew, wierszami. Zaraz po powrocie z podróży wydał: O wolności Korony polskiej i w. k. Litewskiego a o srogiem zniewoleniu inszych królestw pod tyrańskiém jarzmem tureckiem; o rokoszu niniejszego tyrana... Amurata i wszystkich królów domu Otomańskiego... wywód; tudzież którymby sposobem tu moc ukrócona być mogła... przestroga w Konstantynopolu według czasu istotnie gwoli ojczyznie napisana. Krak. 1575. Miał do tego czerpać ze źródeł wschodnich. Inne pisma jego są: Goniec cnoty. Krakow 1574. 2 wyd. Warsz. 1846. Przeslawnego wjazdu do Krakowa i pamięci godnej koronacyi Henryka i t. d. Kraków 1574 2gie wyd. Warsz 1843. 3cie Warsz. 1846. Wywód narodów sarmackich. Krak. 1575. Zwierciadło kroniki litew. Tablica 1577 drukowana,

f) MARCIN PASZKOWSKI, także rymotwórstwem się bawiący, przełożył Alexandra Gwagnina dzieło p. n.: Kronika Sarmacyi europejskiej, Krak. r. 1611 i War. r. 1768.

Stryjkowski głosił, że Gwagnin go w Witebsku okradł i cudze za swoje wydał; dzisiejsi znawcy tego nie przyznają: bo aczkolwiek Gwagnin mógł korzystać z jego dzieła, toć przecież język i układ, porządek i sposób pisania wcale go od Stryjkowskiego różnią i nad tegoż przekładają. g) MARCIN BŁAŻOWSKI, jest tłumaczem Kromera; O sprawach, dziejach i wszystkich innych potocznościach Koronnych polskich, ksiąg XXX. Krak. 1611, Warszawa 1767.

h) CYPRYAN BAZYLIK rodem z Sieradza. Ojciec jego był w służbie u Greka Heraklidesa, którego Łascy na Hospodarstwo wołoskie wprowadzili. Syn wychowany od Łaskich chwycił się wyznania reformowanego, miał drukarnią własną w Brześciu litewskim, wspierany od Olbrachta Łaskiego wojewody sieradz.; żył w przyjaźni z Trzycieskim, Przyłuskim). Zajmuje tu miejsce jako najwyborniejszy tłumacz: Historya o srogim prześlado waniu kościoła bożego, w której są wypisane sprawy onych męczenników, którzy począwszy od Wiklefai Hussa aż do tego naszego wieku prawdę... ewanielii krwią zapieczętowali. Brześć lit. 1567. Historya o żywocie i zacnych sprawach Jerzego Kastryota, którego pospolicie Skanderbergiem zowią. Brześć lit. 1569 (pierwsze trzy księgi przetłumaczył Wolan). J. F. Modrzewski o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięcioro, w Łosku r. 1577 i Wil. r. 1770, lecz w tém opuszczono księgę o kościele. Przed Bib. pols. Turowskiego. Sanok 1855. Nakoniec Historya Atyli, dotąd nieznana bliżej i żywot Skanderberga.

i) PIOTR SKARGA PAWĘSKI. Roczne dzieje kościelne od narodzenia... wybrane z rocznych dziejów kościelnych Cesara Baroniusza, Krak. r. 1603 i dopełnione w Krak. 1607. Zywoty świętych starego i nowego zakonu na każdy dzień przez cały rok. Pierwsze wydanie w Wilnie r. 1579, 2ie w 4ce w Wiedniu u Mechitarystów 1859. 3cie w Petersburgu u Wolfa 1861.

1

j) BARTOSZ PAPROCKI (ur. koło 1543); nauki pobierał w Krakowie, i w młodości przesiadywał u Modliszewskiego i Piotra Gorajskiego. Dla poprawienia sobie doli ożenił się z Jadwigą Kosobudzką, kasztelanką sierpską, wdową po Wiszniewskim staroście mławskim i po jakimś Zyczku; lecz tyle doznawał od niej przykrości, że już do Włoch wymykał się, od czego wiadomość dopiero a jej śmierci (1572) wstrzymała go. Miał majątek dziedziczny w Płockiém: Głogole i Paprocką-Wolą, gdzie czasami przebywał; wiele przesiedział za granicą, mianowicie w Czechach, na Morawie i Szląsku, tudzież lubił gościć przy opatach; († 1614 i pochowany u Franciszkanów we Lwowie). Byłto niespracowany pisarz wierszem i prozą; zalot nie ma żadnych wprawdzie, lecz tego mu nikt nie odmówi, że pierwszy wystąpił na polu heraldyki i niejedno wynalazł i pamięci przekazał, co za wążne poczytać należy. Tu wyliczamy tylko dzieła heraldyczne, wszystkie inne polskie i czeskie odstawiając na stronę, choć w niektórych możnaby znaleźć jakie ziarnko. Panosza to jest wysławienie panów i paniąt ziem ruskich i podolskich... Krak. r. 1575. Wierszem. Gniazdo cnoty zkąd herby rycerstwa... polskiego. Krak. 1578. Lecz najważniejsze są: Herby rycerstwa polskiego, Krak. 1584. Bib. Turow. 1859 i Ogród królewski, w Pradze czeskiej 1599, Dzieło to nader rzadkie, podaję A treść jego dokładną. Zawiera ono historyę powszechną, czyli raczej krótką powieść o monarchiach różnych naro-- dów, począwszy od historyi rzymskiej za czasów Rzpltéj, przechodzi autor do cesarzów na zachodzie (których wizerunki równie jak i innych monarchów, na drzewie rznięte obok są przyłączone). Potém następują cesarze niemieccy od Karóla w. począwszy. Następnie potém historya Siedmiogrodzanów, Wołoszanów, książąt rakuskich, królów polskich, czeskich, książąt szląskich, ruskich, litewskich i pruskich. Dzieje swoich czasów opowiada Paprocki niekiedy w nader drobnych szczegółach, dla

1

tego też niejednostajność dzieła. Nie mając dość na robocie około herbów polskich. opisywał je także u obcych. Należą tu: Zrdcadlo... Margrabstwij Morawskeho, w Ołomuúcu r. 1593. Diadochos id est successio ginak postaupnost knijżat a kraluw Czeskych w Pradze 1602. Sztambuch szlesky, w Bernie 1609. Zwierciadło najlepiej wykonaném. Co po polsku sam napisał, to kazał innym na czeskie przekładać. Pisał dużo dla pieniędzy! k) KLEMENS POL wydał po łacinie: Historyą konfederacyi polskiej. Debreczyn 1596.

§ 71. Pamiętniki, dyaryusze, listy. Zdanie sprawy o Polsce i czasowych okolicznościach, składane swoim monarchom przez posłów cudzoziemskich, są zajmującą częścią historyi polskiej, i do objaśnienia wielu miejsc w historyi bardzo ciekawego dostarczają wątku; bo naród równie jak człowiek, zwykle wad swoich, a czasem i przymiotów niewidzi obyczaje narodu dla swoich drugą naturą, mocą nałogu i przyzwyczajenia będące, tylko cudzoziemców rażą i zwracają uwagę.

a) Parte d'una Relazione del Regno di Polonia d'un ambasciadore Venete dell' anno 1560. Znajduje się w Ciampi Flosculi historiae Polonae. Typis Bibliothecæ Pulaviensis 1830.

b) JAN FRANCISZEK COMMENDONI. (Urodzony 1524 † 25 Grud. 1584). Kardynał i legat papiezki, wysłany był po dwa razy od Stolicy św. do Polski dla zapobieżenia szerzącemu się między Polakami różno wierstwu. Przysłany naprzód r. 1563 od Piusa IV pap. drugi raz na początku r. 1572 od Piusa V. Wlasne listy Commendoniego pisane w czasie nuncyatury od r. 1563 do końca 1565 r. w Rzymie, przepisal X. Jan Albertrandi dla króla Stanisława Augusta. Z tego egzemplarza P. Malinowski polecił Józefowi. Krzeczkowskiemu aby się ich przekładem zajął, co też większą część tłumaczenia usku, tecznil; potém wyjechawszy z Wilna zatrudnienia innego rodzaju nie dozwoliły mu dokończyć; uzupełnił więc re

sztę P. Malinowski, przekonany, że wydanie ich na widok publiczny w tłumaczeniu polskiem rzuci wielkie światło na ostatnie lata rządów Zygmunta Augusta i nie jedne odsłoni tajemnicę, ma tytuł: Pamiętniki o daunej Polsce z czasów. Zygmunta Augusta obejmujące listy Jana Franc. Commendoni do Karola Boromeusza zebrał Jan Albertrandi biskup Zenopolitański. Z rękopismów włoskich i łacińskich wytłumaczył Józef Krzeczkowski. Wiadomość o życiu Commendoniego, tudzież potrzebne sprostowania i objaśnienia dodał Mikołaj Malinowski. Wilno tom I. 1847. Tom II. 1851. Dzieło to nader ważne i daleko lepiej maluje wiek, jak wszystkie źródła, badania, prace i pomniki.

c) GRATIANI biskup ameryński towarzyszył po dwakroć kardyn. Commendoni w legacyi do Polski. Opisał żywot tego Kardynała w którym się wiele o sprawach polskich znajduje. W obszernym opisie bezkrólewia, znajdujemy wiele ciekawych szczegółów których zkądinąd nieznamy. Dzieło Gracyana w większej połowie sprawy polskie obejmuje. X. Opat Flechier wyłożył na język franc. i wydał w Paryżu r. 1680. 2gie wyd. 1695. Ważniejsze wyciągi są umieszczone w zbiorze Pamiętników Niemcewicza, Sąd Gracyana o wszystkim co w Polsce widział jest światły i uczonego wykazuje człowieka.

d) Listy oryginalne Zygm. Augusta do Mikołaja Radziwiłła Czarnego wojew. wileńsk. etc. z autentyków spisane i wydane przez STANISŁAWA LACHOWICZA. Wilno 1842 zawierają wiele ciekawych szczegółów i objaśnień do historyi jego panowania.

e) Pamiętniki o królowej Barbarze żonie Zygm. Augusta z ryc. 2 tomy 1837, 40. Dopełnienie tychże pamiętników w studiach hist. wydał MICHAL BALIŃSKI Wilno 1856.