bus frequenter habitabatur, Sabini exciti, quum prædatoribus occurrissent, ancipiti prælio digressi, postero die retulere castra in tutiora loca. Id satis consuli visum, cur pro victo relinqueret hostem, integro inde decedens bello.

LXIII. Inter hæc bella, manente discordiâ domi, T. Numicius Priscus, A. Virginius consules facti. Non ultrà videbatur latura plebes delationem agrariæ legis, ultimaque vis parabatur, quum, Volscos adesse, fumo ex incendiis villarum fugaque agrestium cognitum est. Ea res maturam jam seditionem ac propè erumpentem repressit. Consules, coacti extemplo ab senatu ad bellum, eductâ ex urbe juventute, tranquilliorem ceteram plebem fecerunt. Et hostes quidem, nihil aliud quàm perfusis vano timore Romanis, citato agmine abeunt. Numicius Antium adversus Volscos, Virginius contra quos profectus: ibi ex insidiis propè magnâ acceptâ clade, virtus militum rem, prolapsam negligentià consulis, restituit. Meliùs in Volscis imperatum est. Fusi primo prœlio hostes, fugâque in urbem Antium, ut tum res erant, opulentissimam acti: quam consul oppugnare non ausus, Cenonem, aliud oppidum, nequaquam tam opulentum, ab Antiatibus cepit. Dum qui Volscique Romanos exercitus tenent, Sabini usque ad portas urbis populantes incessere; deinde ipsi paucis post diebus ab duobus exercitibus, utroque per iram consule ingresso in fines, plus cladium, quam intulerant, acceperunt.

LXIV. Extremo anno pacis aliquid fuit; sed, ut semper alias, sollicitæ certamine Patrum et plebis. Irata plebs interesse consularibus comitiis noluit. Per Patres clientesque Patrum consules creati, T. Quinctius, Q. Servilius; similem annum priori consules habent, seditiosa initia, bello deinde externo tranquilla. Sabini, Crustuminos campos citato agmine transgressi, quum cædes et incendia circum Anienem flumen fecissent, à porta propè Collina manibusque pulsi, ingentes tamen prædas hominum pecorumque egere; quos Servilius consul infesto exercitu insecutus, ipsum quidem agmen adipisci æquis locis non potuit ; populationem adeò effusè fecit, ut nihil bello intactum relinqueret, multiplicique captâ prædâ rediret. Et in Volscis respublica egregiè gesta, quum ducis, tum militum operâ. Primum æquo campo signis collatis pugnatum, ingenti cæde utrinque, plurimo sanguine; et Romani, quia paucitas damno sentiendo propior erat, gradum retulissent; ni salubri mendacio consul, fugere hostes ab cornu altero clamitans, concitâsset aciem : impetu facto, dum se putant vincere, vicere. Consul, metuens ne nimis instando renovaret certamen, signum receptu

K

1

dedit. Intercessere pauci dies, velut tacitis induciis utrinque quiete sumpta: per quos ingens vis hominum ex omnibus Volscis quisque populis in castra venit, haud dubitans, si senserint, Romanos nocte abituros. Itaque tertiâ ferè vi ili ad castra oppugnand veniunt. Quinctius, sedato tumultu, quem terror subitus exciverat, quum manere in tentoriis quietum militem jussisset, Hernicorum cohortem in stationem educit; cornicines tubicinesque, in equos impositos, canere ante vallum jubet, sollicitumque hostem ad lucem tenere; reliquum noctis adeò tranquilla omnia in castris fuere, ut somni quoque Romanis copia esset. Volscos species armatorum peditum, quos et plures esse, et Romanos putabant, fremitus hinnitusque equorum, qui, et insueto sedente equite, et insuper aures agitante sonitu, sæviebant, intentos velut ad impetum hostium tenuit.

LXV. Ubi illuxit, Romanus, integer satiatusque somno productus in aciem, fessum stando et vigiliis Volscum primo impetu perculit; quanquam cessere magis, qum pulsi hostes sunt: quia ab tergo erant clivi, in quos post principia integris ordinibus tutus receptus fuit. Consul, ubi ad iniquum locum ventum est, sistit aciem; miles ægrè teneri, clamare et poscere, ut perculsis instare liceat. Ferocis agunt equites: circumfusi duci vociferantur, se ante signa ituros. Dum cunctatur consul, virtute militum fretus, loco parum fidens, conclamant, se ituros: clamoremque res est secuta. Fixis in terram pilis, qu` leviores ardua evaderent, cursu subeunt. Volscus, effusis ad primum impetum missilibus telis, saxa objacentia pedibus ingerit in subeuntes, turbatosque ictibus crebris urguet ex superiore loco. Sic prop oneratum est sinistrum Romanis cornu, ni referentibus jam gradum consul, increpando simul. temeritatem, simul ignaviam, pudore metum excussisset. Restitere prime obstinatis animis: deinde, ut in obtinentes locum vires ferebant, audent ultro gradum inferre; et, clamore renovato, commovent aciem; tum rursus, impetu capto, enituntur, atque exsuperant iniquitatem loci. Jam prop erat, ut in summum clivi jugum evaderent, quum terga hostes dedere: effusoque cursu penè agmine uno fugientes sequentesque castris incidere. In eo pavore castra capiuntur: qui Volscorum effugere potuerunt, Antium petunt. Antium et Romanus exercitus ductus: paucos circumsessum dies deditur, null oppugnantium novâ vi; sed qu`d jam inde ab infelici pugna castrisque amissis ceciderant animi.

LIBER TERTIUS.

EPITOME.

I&c. XIX. SEDITIONES de agrariis legibus factæ. XVIII. Capitoli am. ab exsulibus et servis occupatum, cæsis iis receptum est III Census bis actus est; prior lustro censa sunt civium capita centum quatuor millia ducent: quatuordecnu, præter orbos orbasque XXIV S quenti, centum septemdecim millia duceuta novem decim. XXVI. Quum adversus

quos res malè gesta esset, L Quinctius Cincinnatus dictator factus quum rure intentus rustico operi esset. ad id bellum gerendum arcessitus est. XXVIII. Is vietos hostes sub jugum misit. XXX. Tribunorum plebis numerus ampliatus est, ut essent decem, trigesimo sexto asno à primis tribunis plebis. XXXI. Petitis per legatos, et allatis Atticis legibus, ad constituendas eas proponendasque decemviri pro consulibus sine ullis aliis magistratibus creati, altero et trecentesimo anno, quàm Roma condita erat; et, ut à regibus ad consoles, ita à consulibus ad decemviros translatum imperium. XXXV &c. Hi, decem tabulis legum positis quum modestè se in eo honore gessissent, et ob id in alterum quoque annum eundem esse magistratum placuisset, duabus tabulis ad decem adjectis, quum complura impotenter fecissent, magistratum noluerunt deponere, et in tertiura annum retinuerunt: XLIV. &e Donec inviso eorum imperio finem attulit libido Ap. Claudii. Qui quum in amorem virginis incidisset,submisso, qui eam in servitutera peteret, necessitatem patri ejus Virginio imposuit, rapto ex taberna proxima cultro, ut filiam interimeret; quum aliter eam tueri non posset, ne in potestatem stuprum illaturi veniret. L&c Hoc tum magnæ luxuriæ exemplo ́plebs incitata montem Aventinum occupavit. coegitque decemviros abdicare se magistratu; ex quibus Appius et unus collegarum, qui præcipuè pœnam meruerant, in carcerem conjecti; ceteri in exs lium acti. LX. &c. Res præterea contra Sabinos, et Volscos, et Equos prosperè gestas continet. LXXI. Et parum honestum populi Romani judicium : qui, judex inter Ardeates ét Aricinos sumptus, agrum, de quo ambigebatur, sibi adjudicavit.

I. ANTIO capto, Ti. Æmilius et Q. Fabius consules fi unt. Hic erat Fabius Quintus, qui unus exstinctæ ad Cremeram genti superfuerat. Jam priore consulatu Æmilius dandi agri plebi fuerat auctor. Itaque secundo quoque con sulatu ejus et agrarii se in spem legis erexerant, et tribuni rem, contra consules sepe tentatam, adjutore utique consule, obtineri posse rati, suscipiunt ; et consul manebat in sententia sua. Possessores et magna pars Patrum, tribuniciis se jactare actionibus principem civitatis, et largiendo de alieno popularem fieri querentes, totius invidiam rei à tribunis in consulem averterant. Atrox certamen aderat, ni Fa

bius consilio neutri parti acerbo rem expedisset. T. Quinctii ductu et auspicio agri capti priore anno aliquantum à Volscis esse: Antium, propinquam, opportunam, et maritimam urbem, coloniam deduci posse: ita sine querelis possessorum plebem in agros ituram, civitatem in concordia fore. Hæc sententia accepta est. Triumviros agro dando creat T. Quinctium, A. Virginium, P. Furium; jussi nomina dare, qui agrum accipere vellent. Fecit statim (ut fit) fastidium copia; adeòque pauci nomina dedere, ut ad explendum numerum coloni Volsci adderentur: cetera multitudo poscere Romæ agrum malle, quàm alibi accipere. Æqui à Q. Fabio (is eò cum exercitu venerat) pacem petiere, irritamque eam ipsi subitâ incursione in agrum Latinum fecere.

II. Q. Servilius, insequenti anno (is enim cum Sp. Postumio consul fuit) in Æquos missus, in Latino agro stativa habuit: intra castra quies necessaria morbo implicitum exercitum tenuit. Extractum in tertium annum bellum est, Q. Fabio et T. Quinctio consulibus. Fabio extra ordinem, quia is victor pacem quis dederat, ea provincia data; qui, haud dubiâ spe profectus, famam nominis sui pacaturam Equos, legatos in concilium gentis missos nunciare jussit: Q. Fabium consulem dicere, se ex Æquis pacem Romam tulisse, ab Roma Equis bellum afferre, eâdem dextrâ armatâ, quam pacatam illis antea dederat ; quorum id perfidiâ et perjurio fiat, Deos nunc testes esse, mox fore ultores. Se tamen, utcumque sit, etiam nunc, pœnitere suâ sponte Æquos, quàm pati hostilia, malle. Si poeniteat, tutum receptum ad expertam clementiam fore: sin perjurio gaudeant, Diis magis iratis, quàm hostibus, gesturos bellum." Hæc dicta adeò nihil moverunt quemquam, ut legati propè violati sint, exercitusque in Algidum adversus Romanos missus. Quæ ubi Romam sunt nunciata, indignitas rei, magis quàm periculum, consulem alterum ab urbe excivit; ita duo consulares exercitus ad hostem accessere acie instructâ, ut confestim dimicarent. Sed quum fortè haud multum diei superesset, unus ab statione hostium exclamat: "ostentare hoc est, Romani, non gerere bellum: in noctem imminentem aciem instruitis; longiore luce ad id certamen, quòd instat, nobis opus est. Crastino die oriente sole redite in aciem : erit copia pugnandi, ne timete." His vocibus irritatus miles in diem posterum in castra reducitur, longam venire noctem ratus, quæ moram certamini faceret. Tum quidem corpora cibo somnoque curant; ubi illuxit postero die, prior aliquanto constitit Romana acies; tandem et qui processere.

Prælium fuit utrinque vehemens; quòd et Romanus irâ odioque pugnabat, et quos conscientia contracti culpâ periculi, et desperatio futuræ sibi postea fidei, ultima audere et experiri cogebat. Non tamen sustinuere aciem Romanam Equi: pulsique quum in fines suos se recepissent, nihilo inclinatioribus ad pacem animis ferox multitudo increpare duces, quòd in aciem, quâ pugnandi arte Romanus excellat, commissa res sit. quos populationibus incursionibusque meliores esse: et multas passim manus, quàm magnam molem unius exercitùs, rectiùs bella gerere.

III. Relicto itaque castris præsidio, egressi tanto cum tumultu invasere fines Romanos, ut ad urbem quoque terrorem pertulerint; necopinata etiam res plus trepidationis fecit, quòd nihil minùs, quam ne victus ac propè in castris obsessus hostis memor populationis esset, timeri poterat ; agrestesque, pavidi incidentes portis, non populationem, nec prædonum parvas manus, sed, omnia vano augentes timore, exercitus et legiones adesse hostium, et infesto agmine ruere ad urbem, clamabant. Ab his proximi audita incerta, eòque vaniora, ferre ad alios: cursus clamorque vocantium ad arma haud multum à pavore captæ urbis abesse. Forte ab Algido Quinctius consul redierat Romam, (id remedium timori fuit,) tumultuque sedato, victos timeri increpans hostes, præsidia portis imposuit. Vocato dein senatu, quum, ex auctoritate Patrum justitio indicto, profectus ad tutandos fines esset, Q. Servilio præfecto urbis relicto, hostem in agris non invenit. Ab altero consule res gesta egregiè est ; qui, quâ venturum hostem sciebat, gravem præda, eòque impeditiore agmine incedentem agressus, funestam ei populationem fecit. Pauci hostium evasere ex insidiis: præda omnis recepta est: sic finem justitio, quod quatriduum fuit, reditus Quinctii consulis in urbem fecit. Census deinde actus, et conditum ab Quinctio lustrum: censa civium capita centum quatuor millia et ducenta quatuordecim dicuntur, præter orbos orbasque. In quis nihil deinde memorabile actum in oppida sua se recepere, uri sua popularique passi. Consul, quum aliquoties per omnem hostium agrum infesto agmine populabundus isset, cum ingenti laude prædaque Romam rediit.

IV. Consules inde A. Postumius Albus, Sp. Furius Fusus. Furios Fusios scripsere quidam: id admoneo, ne quis immutationem virorum ipsorum esse, quæ nominum est, putet. Haud dubium erat, quin cum quis alter consulum bellum gereret. Itaque qui ab Ecetranis Volscis præsidium pe