Obrazy na stronie
PDF
ePub

non

cum Hebræis codicum, eradenda et oblitteranda voluit in suo Historiæ divinæ apogra pho quæcunque abesse dicebantur in fonte Hebraico, nec posita vidisset apud Hieronymum. Insignior est locus quam ut a nobis prætermittatur, aut ex eo lectori aliquid depereat. Totum proinde transcribam, quemadmodum nuper editus est a Domno Joanne Mabillonio ad calcem tom. IV operum sancti Bernardi col. XI et XII.

CENSURA STEPHANI ABBATIS CISTERCIENSIS II
DE ALIQUOT LOCIS BIBLIORUM.

juxta LXX, quod Galliarum Ecclesiæ inter A næ versioni reperisset, illico offensus hujusomnes primum discesserint ab usu Romani modi dissidiis, et collatione facta Latinorum Psalterii, sive veteris illius editionis Latina, quam Romæ positus Hieronymus magna ex parte correxerat. Hinc autem ad gloriam Ecclesiarum nostrarum cumulus accedit, solum ex eo quod e duobus Psalterium perfectius retinuerint ; sed maxime quia usu psallendi in Gallicanis Ecclesiis celebratus est ab antiquo ævo liber ille Psalmorum, quem cum aliis libris canonicis publico tandem decreto probavit cecumenica synodus Tridentina. Quanta porro fuerit diligentia nostratum in describendo hocce Psalterio cum astericis et obelis, non aliunde testatum volumus, quam ex infinita copia codicum mss. qui cum talibus distinctionibus supersunt usque hodie in Gallicanis bibliothecis. In Italia non ita abundant, et perpauca apud suos invenisse se exemplaria fatetur doctus Carus præsbyter theologus, qui inchoatam nobis dedit editionem Psalterii Hieronymiani cum supra dictis obelorum et asteriscorum signis. Nos, præstantissimos id genus ac permultos codices mss. consecuti, supplenda curavimus quæ deesse videbantur in editione Romana Cari. At de his vide infra admonitionem nostram in utrumque Psalterium Romanum et Gallicanum.

Galliarum Ecclesias summam auctoritatem tribuisse novæ ex Hebræo translationi, conjicere nobis licet ex illo usu, quem constanter retinebant in Psalterio juxta LXX Interpretes emendato posterioribus curis Hieronymi. Nam cur in toto non reciperent, quod in partibus tanto studio susceperant ? Hoc est, si exemplaria emendata ad Græcas interpretationes, quæ propius accedebant Hebræorum codicibus, magno studio nostrates susceperunt: quanta putamus voluntate adhæsisse eos Hebraicæ veritati, quanta jucunditate de fonte purissimo haustam aquam ebibisse! Verum ne conjecturis tantum nostris astruamus opinionem de usu Hieronymianæ translationis apud Gallos, testis accedat idoneus Stephanus abbas Cisterciensis secundus, qui rem nostram plane conficiat. Is igitur verbo atque exemplo suo docet, veterem Latinam interpretationem neglectam fuisse apud nostrates, propter novam, quam Italæ emulam objecerat Hieronymus. Nam descripta sacrorum Bibliorum exemplaria ad usum suæ congregationis, cum aliquot locis redundantia ac parum consona Hieronymia

B

Frater Stephanus, Novi Monasterii abbas, et præsentibus et futuris servis Dei salutem, Hanc Historiam scribere disponentes, inter plurimos libros, quos de diversis Ecclesiis congregavimus, ut veraciorem sequeremur, in quemdam fere ab omnibus multum disso. nantem impegimus. Et quia illum pleniorem cæteris invenimus, fidem ei accommodantes, hanc Historiam, secundum quod in eodem libro invenimus, scripsimus. Qua digesta, non modice de dissonantia Historiarum turbati sumus: quia hoc plena docet ratio, ut quod ab uno interprete, videlicet beato HieCronymo, quem cæteris interpretibus omissis, nostrates jamjamque susceperant, de uno Hebraicæ veritatis fonte translatum est, unum debeat sonare. Sunt tamen quidam Veteris Testamenti libri, qui non de Hebraico, sed de Chaldaico sermone ab eodem nostro interprete sunt translati: quia sic cos apud Judæos invenit, sicut ipsemet in Prologo super Daniele scribit, nosque illos sicut cæteros libros secundum ejus translationem suscepimus. Unde nos multum de discordia nostrorum librorum, quos ab uno interprete suscepimus, admirantes, Judæos quosdam in sua Scriptura peritos adivimus, ac diligentissime lingua D Romana inquisivimus de omnibus illis Scripturarum locis, in quibus illæ partes et versus, quos in prædicto nostro exemplari inveniebamus, et jam in hoc opere nostro inserebamus, quosque in aliis multis Historiis Latinis inveniebamus. Qui suos libros plures coram nobis revolventes, et in locis illis ubi eos rogabamus, Hebraicam sive Chaldaicam Scripturam Romanis verbis nobis exponentes, partes vel versus, pro quibus turbabamur, minime repererunt. Qua propter Hebraicæ atque Chaldaicæ veritati, et multis libris

Latinis, qui illa non habebant, sed per omnia A emendationis genere præmonitus non esset duabus illis linguis concordabant, credentes omnia illa superflua prorsus abrasimus, veluti in multis hujus libri locis apparet, et præcipue in libris Regum, ubi major pars erroris inveniebatur. Nunc vero omnes, qui hoc volumen sunt lecturi, rogamus, quatenus nullo modo prædictas partes, vel versus superfluos huic operi amplius adjungant. Satis enim lucet in quibus locis erant, quia rasura pergameni eadem loca non celat. Interdicimus etiam auctoritate Dei et nostræ Congregationis, ne quis hunc librum, magno labore præparatum, inhoneste tractare, vel ungula sua per scripturam vel marginem ejus ali- B quid notare præsumat.

Luculentum adeo sancti viri testimonium nos ad alias probationes non sinit abire diserte enim rem propositam explicavit, Gallos scilicet nostrates Latinam e fonte Hebraico editionem Hieronymi jamjamque suscepisse : cæteros vero omnes interpretes repudiasse. Galliarum igitur Ecclesiæ Hieronymum velut proprium interpretem suscipiebant, et qui

ab ipso Hieronymo, qui sæpius inculcat Judæos esse interrogandos, et diversarum urbium magistros consulendos, si quid in sua nova de Hebræo translatione movere contingat. Ita laudabilem sanctorum virorum operam ac diligentiam temeritatis accusare non est veritus ille auctor, qui religionem Stephani pie potius venerari debuisset, quam in eum tam libere suam exercere facundiam. Quid enim peccavit Stephanus Cisterciensis in emaculandis sacris voluminibus errore librariorum interpolis, si Cassiodori regulas secutus sit? Cassiodorus enim vir eruditissimus, cum doceret libro de Institutione divinarum Litterarum cap. 15, Sub qua cautela relegi debeat cœlestis auctoritas, ita conceptis verbi præcipit Quibus possibile fuerit, Hebræam Scripturam, vel ejus doctores requirere non detrectent. Decet enim, ut unde ad nos venit salutaris translatio, inde iterum redeat decora correctio. Hinc liquet a nullo damnandam, sed laudendam potius ab omnibus abbatis Cisterciensis diligentiam, qua ad statutas ab ipso Hieronymo regulas, varios codicum suorum errores voluit emendari. Sed de his alio loco commodius.

VI. Ecclesiam catholicam publico decreto

ad Hebræorum codices adornatam noverant sancti Doctoris translationem, per omnia Hebraicæ atque Chaldaicæ veritati credentes, superfla quæque ex aliis interpretationibus derivata in sacros codices Bibliorum imis C Hieronymianam Latinam translationem auceris obliterabant. Hinc tanta nobis copia thenticam declarasse, hujusque usum sibi exemplarium Canonis Hebraicæ veritatis, Hebraicæ veritatis, vindicare, consentiunt omnes vel mediocriquæ in Bibliothecis Francorum adhuc super- ter docti. Quanquam enim in vulgata sacrosunt. Quinque vel sex hujusmodi antiquissi- rum Bibliorum editione Latina aliquot intemos codices Hebræi Canonis, Latinitate do- gri libri retenti sint ex antiqua illa versione, natos ab Hieronymo, suppeditarunt nobis ad quæ usu obtinebat ante Hieronymum : mapræsentem editionem Gallicanæ Bibliothecæ : xima tamen pars Veteris Testamenti pura pucum nec unicum exemplar inveniri potuerit ta est interpretatio quam e fontibus Hebræis in aliis regionibus, ubi tamen innumeri super- nobis edidit eximius ille doctor. Huic igitur esse dicuntur codices Latina Vulgatæ ; quæ Hieronymianæ translationi, adjunctis Italæ quidem, etsi Hieronymum habebat auctorem partibus quibusdam, et in unum veluti cormulta tamen retinet admista de aliis editio- pus compacta utraque, effloruit Vul gatailla, nibus, et hæc omnia tanquam superflua era- quæ nunc omninum versatur manibus, quamdenda in codicibus Hieronymianæ translatio- D qua perpetuus tot sæculorum et constans nis procuravit Stephanus abbas Cisterciensis. Cæterum non est hujus loci linguam et sermones critici cujusdam scriptoris retundere, qui utilibus veterum ac hodiernorum monachorum laboribus invidens, comparitionem criminis adornavit adversus abbatem Stephanum, quod Judæorum magistros adivisset, ut ex codicibus Hebræis judicium fa. ceret, quænam retinenda essent in Latinis sacrorum Bibliorum exemplaribus, quænam vero castiganda vel amputanda. Quasi in eo

usus ad nos transmisit. Ita ante nos scribebat auctor eruditi libri de Claris Interpretibus. Hoc ipsum docuit Sixtus V, pontifex maximus. Præfatione præfixa Bibliis suis, ubi Vulgatæ editionis auctoritatem prædicans, de libris in ea contentis hunc in modum disseruit: Qui namque in ea libri continentur (ut a majoribus nostris quasi per manus nobis traditum est) retenti sunt partim ex communi et antiquissima quadam editione Latina, quam sanctus Hieronymus Vulgatam editio

nem, beatus Augustinus Italam, sanctus Gre- A habeatur in pura et non confusa Hieronymi gorius veterem translationem appellant, quam sanctus itidem Augustinus cæteris quæ tunc plurimæ in usu erant, etiam præferendam cen. suit, quod esset verborum tenacior cum perspicuitate sententiæ : partim ex sancti Hieronymi translatione vel emendatione adsciti fuere, quibus idcirco quantus honor deferendus sit, is facile intelligit, qui eorum interpretis dignitatem agnoscit, etc. Ut vero mentem summi pontificis habeat perspectam, adverte diligenter Canonem Hebraicæ veritatis, uno Psalterio excepto, totum reperiri in Vulgata Latina cum duobus insuper Tobiæ et Judith volumi

translatione Hebraica. Decretum itaque concilii Tridentini de editione et usu sacrorum Librorum, in sessione quarta promulgatum, ad Hieronymianam maxime spectat translationem; quia maxima pars Veteris ac Novi Testamenti, prout Latine edita est in Vulgata hodierna, auctorem habet S. Hieronymum. Nihil enim officit auctoritati ejusdem interpretationis, quod cum illa partes aliquot Itala versionis pro authenticis habeantur in Ecclesia catholica, quæ in suos usus adhibet veterem Latinum interpretem, ubi silet Hieronymus, in Scripturis sacris interpretandis

nibus, de Chaldaico in Latinum conversis B doctor ejus maximus. Nunc ergo decretum

ab eodem Ecclesiæ catholicæ interprete maximo. Præterea habes in libros Psalmorum posteriorem emendationem Hieronymi, quam ipse edidit cum signis asteriscorum et obeJorum, eam nempe, quam et nos restituimus in secunda parte hujus Divinæ Bibliothecæ. Reliqui omnes libri Instrumenti Veteris retenti sunt ex illa antiqua Vulgata, quæ Communis vel Italica dicta perhibetur. Hi sunt liber Baruch, Sapientia, Ecclesiasticus, ac libri Machabæorum primus et secundus. Nonnullas etiam deprehendimus sententias ac versus integros e vituri illa editione in libros præci

subjiciamus, quo auctoritatem Hieronymianæ versionis sancitam dicimus in concilio Tridentino sess. 4: Insuper eadem sacrosancta Synodus, considerans non parum utilitatis accedere posse Ecclesiæ Dei, si ex omnibus Latinis editionibus, quæ circumferentur sacrorum Librorum, quænam pro authentica habenda sit, innotescat, statui et declarat, ut hæc ipsa vetus et vulgata editio, quæ longo tot sæculorum usu in ipsa Ecclesia probata est in publicis lectionibus, disputationibus, prædicationibus et expositionibus, pro authentica habeatur: et ut nemo illam rejicere

pue Regum, inque Proverbia Salomonis de- C quovis prætextu audeat vel præsumat. Hac rivatos: quos quidem licet non admiserimus in nostra Canonis editione, eos tamen locis suis hoc obelisigno marginali designavimus, ut ad illa signa lector intendus intelligat plus aliquid ibidem haberi in Vulgata, quam

sanctione Ecclesiæ catholicæ consignata auctoritas translationis Hieronymianæ, piorum omnium ita animos incessit, ut eidem commendandæ longiorem probationem frustra postularemus.

PROLEGOMENON III.

De Canone Hebraicæ veritatis et Scholiis ejusdem marginalibus.

1. Quid Canon Hebraicæ veritatis. II. Hujus Canonis sæpius meminit ipse Hieronymus. III. Hebraicam veritatem Græci ac Latini Patres agnoscunt. IV. De singulis partibus, sive ordinibus, ejusdem Canonis, V. Danielis et Estheris additamenta recepta cum signis obelorum in translationem Hieronymi. VI. Quisnam fuerit auctor marginalium scholiorum Canonis, et quænam sit hujusmodi adnotationum utilitas ac præstantia.

Canonis Hebraicæ veritatis nomine intelli- D est catalogus Scripturarum divinarum quæ genda veniunt instrumenti Veteris volumina viginti duo, quæ canonica habentur tam apud Judæos quam apud Christianos; quæque in Latinum eloquium ab Hieronymo fuere conversa juxta fidem Hebræorum fontium, ac demum in unum veluti corpus compacta, servato librorum ordine triplici, prout in codicibus Hebræorum res positæ inveniebantur tempore sancti Hieronymi. Canon igitur

Canonicæ appellantur, eo quod in canonem sunt receptæ, supremumque obtinuerint culmen auctoritatis, non modo ad mores sancte informandos, sed ad comprobanda etiam quælibet ecclesiastica dogmata. Hanc vero Canonis sacri notionem mutuati sumus e libro secundo Apologiæ Hieronymi adversus Rufinum, deque Præfatione ejusdem sancti Doctoris in libros Salomonis. Nam Galeati

bias, libri Machabæorum duo, Sapientia quæ
dicitur Salomonis, et liber Jesu filii. Si-
rach, et liber Pastoris. Nonnulla prætermit-
to, quæ videri possunt ad finem columnæ
1152 hujus editionis. Quam igitur habuerint in
Ecclesia auctoritatis dignitatem Scripturæ ca-
nonicæ, plane liquet ex supra memoratis, et
illæ sunt,
illæ sunt, quibus constat Canon Hebraicæ
veritatis, in quo nunquam fuerunt libri, vel
Apocryphi, vel Ecclesiastici appellati apud
antiquos Patres. Hodie nullo auctoritatis
discrimine in Canonem Ecclesiasticum rece-
pti parem cum cæteris merentur veneratio-
nem apud omnes vere pios, qui concilii
Tridentini decreto (sess. 4) de canonicis
Scripturis adhærere gloriantur.

prologi, ubi Hebræorum explicavit Canonem, A ræ, quæ non sunt Canonicæ, sed dicuntur Ec. his verbis recordatur in fine posterio- clesiastica, ista sunt, id est liber Judith, Toris Apologia: In libris quoque Samuelis et Malachim, quos nos Regnorum quatuor nominamus, post catalogum divinæ Scripturæ, hæc intuli, etc. Hinc videas. Canonem sacrorum Bibliorum Veteris Testamenti Hieronymum hoc loco appellasse Catalogum divinæ Scripturæ. Id autem descriminis posuit inter Scripturas canonicas et non canonicas, quod istæ legerentur tantum in ecclesia ad ædificationem plebis; canonicæ vero ad fidei dogmata insuper confirmanda; Sicut ergo Judith, inquit præfatione jam laudata in libros Salomonis, et Tobia, et Machabæorum li- B bros legit quidem Ecclesia, sed eos inter canonicas Scripturas non recipit : sic et hæc duo volumina (Ecclesiast. et Sapient.) legat ad ædificationem plebis, non ad auctoritatem ecclesiasticorum dogmatum confirmandam. Hieronymo in hac Scripturarum parte consentit Rufinus, cum et ipse in suo symbolo diserte docet, non alia volumina pro Canonicis fuisse habita suo tempore præter illa quæ recensentur in prologo Hieronymi Galeato. Ad Catalogum namque librorum Veteris et Novi Testamenti ista subjungit: Hæc sunt quæ Patres intra Canonem concluserunt, et ex quibus fidei nostræ asserta-C

Canonis porro Hebraicæ veritatis meminit Cassiodorus, de Institutione divinarum litterarum capite duodecimo, ubi ipsum vocat divisionem Scripturæ divinæ secundum Hieronymum Auctoritas divina, inquit, secundum sanctum Hieronymum in Testamenta duo ita dividitur, id est in Vetus et Novum; in legem, id est Genesim, Exodum, Leviticum, Numerorum, Deuteronomium; in prophetas, qui sunt Jesu Nave, Judicum, Ruth, Samuel, Malachim, Isaias, Jeremias, Ezechiel, libri duodecim Prophetarum. In Hagiographos, qui sunt Job, David, Salomonis Proverbia, Ecclesiastes, Canticum canticorum, Daniel, Verba dierum, id est Paralipomenon, Esdras Esther. Hæc ex prologo Hieronymi Galeato afferebat Cassiodorus: sed vitiosa est prorsus illa divisio, tam in editis, quam in manuscriptis libris: 1° quidem omissa ubique voce Malachim post verbum Samuel. 2o Manuscripti codices non pauci prætermiserunt Daniel, alii cum editis annumerant majoribus prophetis post Ezer hielem, to ordine vulgato Bibliorum sacrorum. 3°

serva

tiones constare voluerunt. Sciendum tamen est, quod et alii libri sunt, qui non sunt canonici, sed ecclesiastici a majoribus appellati sunt, id est Sapientia, quæ dicitur Salomonis et alia Sapientia, quæ dicitur filii Sirach, qui liber apud Latinos hoc ipso generali vocabulo Ecclesiasticus appellatur, quo vocabulo non auctor libelli, sed Scripturæ qualitas cognominata est. Ejusdem vero ordinis libellis est 1obia, et Judith, et Machabæorum libri. Post ætatem Hieronymi ac Rufini non statim in canonem sacrorum Bibliorum susceptos fuisse libros illos, qui ecclesiastici dicti sunt, fidem nobis facit exemplar D Pro nomine isto, Ecclesiastes, posuerunt manuscriptum, quod, licet vetustissimum appareat, quadringentis tamen annis ad minus post obitum Ruffini fuisse inscriptum, nemo inficiatur. Hic itaque codex Bibliorum manuscriptus, notatus num. 15 in nostra SanGermanensi bibliotheca, hæc attexuit libro Estheris Finit Esther. Deo gratias, Amen. Hucusque completum est Vetus Testamentum, id est omnes canonicæ Scripturæ, quas transtulit Hieronymus presbyter de Hebraica veritate in Latinum sermonem. Cæteræ vero Scriptu

Ecclesiasticum, qui non est Salomonis, sed liber Jesu filii Sirach; quique in Canonem nusquam admissus est ab Hieronymo. 4° Denique aliquot manuscripta exemplaria adjiciunt librum Judith post volumen Estheris; cum tamen Judithæ liber e numero canonicarum Scripturarum segregatus sit in multis locis apud Hieronymum. Neque tamen negligentiæ vel inscientiæ accusandus est Garetius noster, qui in ultima Cassiodori operum editione hos non emendavit codicum, seu edi

torum, seu manuscriptorum errores. Is quip- A veritatis, excepto Octateucho, quem nunc in pe, sicut et alii, qui edendis SS. Patrum lucubrationibus navant operam, id quod in melioris notæ libris, manu optima et vetustissima exaratis habebatur, bona fide retulit, nec sui credidit esse officii et muneris ea corrigere, quæ in tam venerandæ antiquitatis codicibus constanter legebantur. At nulli omnino ingratum aut injucundum fore arbitramur, si pro suscepto a nobis Canonis Hebraici explicandi munere observemus hos omnes lapsus et errores posse ab iis facile corrigi, qui sacra divinarum litterarum eruditione imbuti, eos tentaverint hac sacrati fontis unda eluere atque abstergere.

manibus habeo, pueris tuis et notariis dedi scribendum. Septuaginta interpretationem et te habere non dubito, et ante annos plurimos diligentissime emendatum, studiosis tradidi. Novum Testamentum Græcæ reddidi auctoritati. Ut enim veterum librorum fides de Hebræis voluminibus examinanda est: ita Novoi um Græci sermonis normam desiderat. Non poterat beatus Hieronymus clarius aut brevius declarare quidquid in Divina Bibliotheca nobis præstitit. Priorem enim partem apertissime demonstrat, cum ait, Canonem Hebraicæ veritatis, excepto Octateucho, quem nunc in В manibus habeo, pueris tuis et notariis dedi scribendum; alteram autem in his verbis, Septuaginta interpretationem et te habere non dubito, et ante annos plurimos diligentissime emendatum studiosis tradidi. Tertiam denique partem Divinæ Bibliothecæ indicat dicens, Novum Testamentum Græcæ reddidi auctoritati. Quid plura? ut innotescat quibus fundamentis suas Bibliorum sacrorum interpretationes suffultas esse voluerit, apte concluseque subjungit, Ut enim veterum librorum fides de Hebræis voluminibus examinanda est : ita novorum Græci sermonis normam desiderat. Quæ definitio emendationis Scripturarum

Eumdem Hebræorum Canonem repræsentat Isidorus Hispalensis, Originum lib. vi, cap. 1, quem integrum hoc loco transcriberemus, nisi infra editus esset cum principio Scripturarum Galeato, seu Præfatione in libros Regum. Notandum tamen nonnulla verba Hebraica aliter legi apud Isidorum, quam legantur apud Hieronymum: quia editores Isidori morem hodiernum grammaticorum Hebræorum sæpius imitantur, imperitia quoque vel ipsorum, vel librariorum, voces quædam mendosiores occurrunt, ut est illud: Quidam autem Ruth et Rimoth, quod Latine dicitur lamentatio Jeremia, Hagio- C tantam in Ecclesia obtinuit auctoritatem, graphis adjiciunt. Quisquis vocem Rimoth barbaram posuit pro Kinoth, sive Cinoth, quæ lamentationes significat, eum linguæ Hebraicæ imperitissimum fuisse oportet. Sic fieri amat inter illos, qui scriptorum veterum opera restituere præsumunt absque sufficienti notitia multarum rerum, quas pertractant.

II. Canonem Hebraicæ veritatis conceptis verbis appellat ipse Hieronymus libros Veteris Testamenti Latine a se redditos: quod si secus fuisset, hoc nomine nequaquam a nobis fuisset insignita prima pars hujus divinæ bibliothecæ. Verum hanc nomenclaturam edocti

a sancto doctore, inepte ageremus alienum ac ementitum titulum apponentes Hebraica translationi Veteris Instrumenti. Celebrior et explicatior locus hujusce nominationis legitur epistola 28, ad Lucinium; de quo ne minima particula nobis excidat, integrum affero ad laudem præcipue Hebraicorum voluminum, in quorum auctoritatem debacchatus est hujus temporis quidam fabularum Egypliacarum propugnator. Sed nunc audiat Hieronymum juxta datam sibi sapientiam ita Lucinio respondentem: Canonem Hebraicæ

ut ex præscripto Hieronymi jus canonicum in Decreto Gratiani eamdem castigationis normam sequendam esse decernat. Canonem igitur Hebraicæ veritatis scribendum dedit Hieronymus pueris sex et notariis Lucinii, in quo laudans præcipue fervorem ac studium Scripturarum, ita ad Theodoram scribit epist. 29: Nec patriæ suæ largitate contentus, misit Jerosolymarum et Alexandrinæ Ecclesiæ tantum auri, quantum multorum possit inopiæ subveniri. Quod cum multi mirentur, et prædicent, ego in illo magis laudabo fervorem et studium Scripturarum. Quo ille desideDrio opuscula nostra flagitavit, et missis sex notariis, quia in hac provincia Latini sermonis scriptorumque penuria est, describi sibi fecit quæcunque ab adolescentia usque in præsens tempus dictavimus ? Circa annum Christi 394 illa scribebat Hieronymus, cum Octateuchum adhuc haberet in manibus interpretatione donandum tempore opportuno. Quisnam vero fuerit ille Octateuchus, satis liquet ex Præfatione in librum Josue, ubi dicit, finito tandem Mosis Pentateucho, ad libros Josue, Judicum, Ruth et Esther mitten

« PoprzedniaDalej »