Obrazy na stronie
PDF
ePub

notissimæ. Quisquis autem in eo quod ex A Psalterium Hebraicum: Nec hoc dico, quod Hebræo translatum est, aliquo insolito per- prædecessores meos mordeam, aut quidquam motus fuerit, et falsi crimen intenderit; vix his arbitrer detrahendum, quorum translatioaut nunquam ad Heboæa testimonia pervenie- nem diligentissime emendatam, olim, meæ lin tur, quibus defendatur objectum. Quod si guæ hominibus dedi; sed quod aliud sit in etiam perventum fuerit, tot Latinas et Græ- Ecclesiis Christo credentium psalmos legere, cas auctoritates damnari quis ferat? Huc aliud Judæis singula verba calumniantibus accedit, quia etiam consulti Hebræi possunt respondere. Bene igitur Hieronymo convenit aliud respondere: ut tu solus necessarius vicum Augustino de interpretatione Septuadearis, qui etiam ipsos possis convincere: sed ginta Seniorum in Ecclesiis Christi legenda tamen quo judice mirum si potueris invenire. et decantanda propter antiquiores usus, quiHæc erant argumenta, quibus sanctus sanc- bus nascentis Ecclesiæ fides roborata est. tum impellebat ad interpretationem Græco- Translationem vero Hebraicam præstantiorum codicum Septuaginta, prætermissis He- rem esse sciebant ad intelligentiam Scriptubræorum voluminum fontibus; quia Latinis B rarum ; quare Audaci respondens Augustinus hominibus difficilis aut nullus erat accessus epist. 261 vocat eam perfectiorem: Psaltead Hebræa testimonia comprobanda. At bre- rium, inquit, a sancto Hieronymo translatum vi utilitatem agnovit Hebraicæ translationis ex Hebræo non habeo. Nos autem non interAugustinus, accepta videlicet Hieronymi res- pretati sumus, sed codicum Latinorum nonponsione ad illas objectas difficultates. Unde nullas mendositates ex Græcis exemplaribus usum ejus in Ecclesiis quamvis minime pro- emendavimus. Unde fortassis fecerimus alibaret, propter vitandam Christianæ multitu- quid commodius quam erat, non tamen tale dinis perturbationem fatetur tamen pluri- quale esse debebat. Nam etiam nunc, quæ forte mis locis utiliorem ac præstantiorem esse nos tunc præterierunt, si legentes moveriunt,colversionem Scripturarum ex Hebræo illa quæ latis codicibus emendamus. Ita illud quod perad Græcorum codices primum edita erat: fectum est, tecum nos quoque requirimus. ClaDe interpretatione tua, inquit ad Hieronymum rius adhuc lib. IV Doctrinæ Christianæ cap. 7. epistola octogesima secunda, jam mihi per- num. 15, ubi de Hieronymianæ interpretatiosuasisti, qua utilitate Scripturas volueris nis præstantia hæc fassus invenitur: Non autransferre de Hebræis: ut scilicet ea, quæ a tem secundum Septuaginta Interpretes, qui Judæis prætermissa vel corrupta sunt, pro- etiam ipsi divino Spiritu interpretati, ob hoc terres in medium... Ideo autem desidero aliter vi lentur nonnulla dixisse, ut ad spiriinterpretationem tuam de Septuaginta, ut et talem sensum scrutandum magis admoneretur tanta Latinorum interpretum, qui qualescun- lectoris intentio, unde etiam obscuriora nonque hoc ausi sunt, quantum possumus, impe- nulla, quia magis tropica, sunt eorum, sed sicut ritia careamus; et hi qui me invidere putant ex Hebræo in Latinum cloquium, presbytero utilibus laboribus tuis, tandem aliquando, si Hieronymo utriusque linguæ perito interprefieri potest, intelligant, propterea me nolle tante, translata sunt. Vides obscurorem es tuam ex Hebræo interpretationem in Eccle- se, Augustino testante, versionem Septuasiis legi, ne contra Septuaginta auctoritatem, ginta Interpretum; planiorem vero ac inteltanquam novum aliquid proferentes, magno ligentiæ magis accommodatam illam, quæ scandalo perturbemus plebes Christi, quarum nobis edita est ab Hieronymo, quamque Heaures et corda illam interpretationem audi- braicam vocamus, eo quod ex Hebræo fonte re consueverunt, quæ etiam ab apostolis ap- derivata sit. Jam si libros Quæstionum in probata est. Idem sensit ipse Hieronymus, qui Heptateuchum revolveris apud eumdem Auin epistola ad Sunniam et Fretelam concors gustinum, sexcenta tibi occurrent loca, in invenitur Augustini jam verbis allatis, dum quibus versionem ex Hebræo præfert Septuaait: Ex quo perspicuum est sic psallendum, ginta Interpretibus, sive quod majorem haut nos interpretati sumus. Et tamen sciendum beat lucem, sive propter puriorem Scripturæ qui Hebraica veritas habeat. Hoc enim quod contextum, quem Septuaginta additamentis Septuaginta transtulerunt, propter vetusta- pluribus interpolarunt. Exempli gratia, tem in Ecclesiis decantandum est, et illud quæstione 19 in Judices, cum multa de Phaab eruditis sciendum propter notitiam Scri- raone attulisset ex LXX Translatione, quæ plurarum. Et ad Sophronium præfatione in manifeste interpolata dignoscuntur, ita diffi

C

D

hoc nomine eam aliquoties laudat in postremis suis libris Quæstionum in Heptateuchum, etc. Quis nunc contentiosus adducto supercilio inficiabitur, translationem Hebraicam S. Hieronymi ab Augustino laudatam fuisse, ac Septuaginta Interpretibus demum antepositam? At de usu versionis Hieronymianæ apud Afros, ac de Speculo S. Augustini iterum dicturi nihil amplius de illis hic adjicie

mus.

V. Difficile est, inquit Hieronymus, senis mutare linguam, et canescentem jam mundum ad initia retrahere parvulorum. Quis

cultatem solvere voluit: Quod de Pharaone ▲ set esse illa multis in locis planiorem. Nam rege dictum intelligere debemus : cum hæc historia illis temporibus conscripta credatur, quibus erant gesta illa recentia. Quid autem magnum eligi potuit quod prophetice diceretur, cum præterita narrentur, taceanturque futura majora, et maxime necessaria? Proindepotius existimandum est Septuaginta Interpretes, qui auctoritate prophetica ex ipsa mirabili consensione interpretati esse perhibentur, hæc addidisse, non tanquam futura prænuntiantes, sed quia illo tempore ipsi erant quo facta esse meminerant et in libris Regnorum legerant. Etenim Regnum temporibus factum est. Quod ideo credibilius nobis B enim doctus pariter, vel inductus, cum in visum est, quoniam inspeximus interpretationem, quæ est ex Hebræo, et hoc ibi non invenimus: sicut nec illud quod dictum est de Jericho, etc. Unde apparet a Septuaginta interpositum, qui factum esse noverant. Prudenter quidem excusat in Septuaginta hujusmodi interpositiones et perturbationes contextus sacri; sed ingenue fatetur multa a eis fuisse addita, quæ completa viderant suo tempore etsi ab hagiographis auctoribus posita minime repertirentur. Ad solvendas itaque quascunque quæstiones sibi propositas e libris canonicis, interpretationem Hieronymianam, quæ est ex Hebræo, ubique C fitetur in epistola ad Sunn. et Fretel. cum de

testem adhibet. Quare sæpius eum sic disserentem audias: Sed neque ulla Hebraica veritate ista solvitur quæstio: et ibidem quæst. 152 in Genesim: Qui omnes adnumerantur sexaginta sex hominibus, cum quibus Jacob in Ægyptum, etiam secundum Hebraicam veritatem, perhibetur intrasse. Hebraicam veritatem vocat cum Hieronymo Latinam ejusdem translationem ad Hebræorum volumina concinnatam. Et hanc tanta fide in suo Speculo secutus est Augustinus, ut nihil prorsus in illud congesserit præter ipsissima verba quæ leguntur in Latina Instrumenti veteris interpretatione ab Hieronymo edita juxta Hebraicam veritatem. Audiendus est super hac re domnus Thomas Blampin (cui gratis animis acceptam referimus editionem novam operum S. Augustini). Is enim in librum Speculi lectorem præmonuit, dicens: Porro cum ad vulgi usum istud pium opus compararet S. Doctor, eo noluit nisi faciliores intellectu præceptiones comprehendi. Quo etiam concilio adductum credimus, ut versione uteretur non ex Græco LXX, quam sequi solebat, sed ex Hebræo, quod hanc demum comperis

D

manus volumen Scripturarum assumpserit, et a saliva, quam semel imbibit, viderit discrepare quod lectitat, non statim erumpat in vocem, interpretem novum clamitans esse falsarium et sacrilegum, qui audeat aliquid in veteribus libris tollere, addere, mutare, corrigere? Adversus hanc invidiam præcavere se Hieronymus studuit in nova editione Latina sacrorum Bibliorum: et ne multum a lectioale Latina consuetudine discederet, ita calamo temperavit, ut fis tantum, quæ sensum mutare videbantur, correctis, reliqua sæpius. manere pateretur, ut ante fuerant. Id ipse pro

antiquo interprete Latino sermonem instituit: Sed sciendum, inquit, quod ubicunque in Græco scriptum est, glorificate, Latinus interpres, magnificate, transtulerit, secundum illud quod in Exodo dicitur: Cantemus Domino, gloriose enim magnificatus est (Exod. xv, I). Pro quo in Græco scribitur, glorificatus est: sed in Latino sermone si transferatur, fit indecora translatio. Et nos emendantes olim Psalterium, ubicunque sensus idem est, veterum intrepretum consuetudinem mutare noluimus, ne nimia novitate lectoris studium terreremus. Et infra de eodem verbo honorificabit, vel glorificabit, idem quoque replicat, dicens: Noluimus ergo immutare quod ab antiquis legebatur, quia idem sensus erat... sed

et in hoc nulla est sensus mutatio: et nos an

tiquam interpretationem sequentes, quod non nocebat, mutare noluimus: Dificiliora vero et obscura libri Ecclesiastæ in modum commentarioli edisserens, novitatis etiam nimiæ invidiam declinare sollicitus, ita prooemio in eumdem Commentarium aiebat: Hoc breviter admonens, quod nullius auctoritatem secutus sum; sed de Hebræo transferens, magis me

:

B

Septuaginta interpretum consuetudini coapta- A Latinum. Contra sanctus Hieronymus apervi, in his duntaxat, quæ non multum ab Hebraicis discrepabant. Interdum Aquilo quoque, et Symmachi, et Theodotionis recordatus sum, ut nec novitate nimia lectoris studium deterrerem, nec rursum contra conscientiam meam, fonte veritatis omisso, opinionum rivulos consectarer. Præfatione tamen in librum Job ex Hebræo in Latinum eloquium translatum, asserit nullum de veteribus interpretem fuisse se secutum Hæc autem translatio, inquit, nullum de veteribus sequitur interpretem, sed ex ipso Hebraico Arabicoque sermone, et interdum Syro, nunc verba, nunc sensus, nunc simul utrumque resonabit. Translationem certe Jobi Hebraicam quisquis conferre voluerit cum ea quæ ad Græcos codices edita erat ab eodem Hieronymo, in inter se discrepantes reperiet, ut sæpius cogatur apud se cogitare, num in utroque exemplari eadem sit Scripturæ narratio, num usus historiæ sacræ contextus. In Psalmorum autem libro, etsi multa diversa sint, plutíma nihilominus inveniuntur mutuata ab antiqua interprete Latino, id est, immutata in Psalterio Hiero nymi Hebraico: sicque in cuiteris libris tum Legis, tum prophetarum, observatum dignoscet studiosus lector, qui cum nova Hierony. miana translatione partes snperstites antiquæ

Latinæ seu Italicæ versionis contendere voluerit. Exempla hujusmodi lectionum suppeditat collectio canticorum Scripturæ sacræ, quæ ad finem Psalterii Hieronymiani, ex nova ac veteri editione Latina proposuit doctus vir Carus, qui Romæ ante paucos annas multa antiquitatis sacræ monumenta studiosissime conquisivit, et typis mandari curavit. Consuetudini igitur veterum interpretum ita se attemperabat Hieronymus, ut tamen fontem veritatis non omitteret, rivulos consectatus: Hoc est, ubi nullum erat sensus aut intelligentiæ damnum, facile antiquam sequebatur Latinam translationem, ne novitate verborum perpetua lectoris studium deterreret.

Porro indecoras vitabat semper Scripturarum [interpretationes, nec cum Augustino bene ipsi convenit in hac parte sanctus quippe Augustinus solecismos ac barbarismos, cæteraque locutionis Latinæ vitia contemni voluit, quæ sano intellectui nihil detrahunt : et ideo lib. III de Doctrina Christiana mallet cum barbarismo legi (Psal. cXXXVIII, 15): Non est absconditum a te ossum meum, quam os meum, quod est minus apertum, quia magis,

tissima hæc locutionibus vitia monet esse vitanda, ubi unus est Scripturæ sensus, Et nos, inquit epist. 135, hoc sequimur, ut ubi nulla est de sensu mutatio, Latini sermonis elegantiam conservemus. Iterum paulo post : Ea. dem igitur interpretandi sequenda est regula, quam sæpe diximus ut ubi non sit damnum in sensu, linguæ in quam transferimus, e¿qw via et proprietas conservetur. Quæ sit autem interpretandi regula, quam sequendam hic docet, abunde demonstravit initio ejusdem epistolæ dicens: Et sciendum, quod si voluerimus dicere, Domine, quis incolet tabernaculum tuum (Psal. XIV, I)... perdet suqwviav: et dum interpretationis xaxonλlav sequimur, omnem decorem translationis amittimus. Et hanc esse regulam boni interpretis, ut lowpara linguæ alterius, suæ linguæ exprimat proprietate. Quod et Tullium in Protagora Platonis, et in Oixovoux Xenophontis, et in Demosthenis contra Eschinem oratione fecisse convincimus, et Plautum, Terentium, Cæciliumque eruditissimos viros, in Græcis comætis transferendis. Nec ideo quis Latiram linguam angustissimam putet, quod non possit verbum de verbo transferre, cum etiam Græci pleraque nostra circuitu transferant, C et verba Hebraica non iuterpretationis fide, sed linguæ suæ proprietatibus nitantur exprimere. Denique eadem semper adnectens epist. 101, ad Pammachium, translationes verbis nimis obstrictas, putidas vocat et xaxolos. acutus et Horatius, inquit, vir doctus hoc idem in arte poetica erudito interpreti præcepit: Nec verbum verbo curabis reddere fidus Interpres. Terentius Menandrum, Plautus et Cæcilius veteres comicos interpretati sunt. Nunquid hærent in verbis, ac nondecorem magis et elegantiam in translatione conservant? Quam vos veritatem interpretationis, hanc eruditi xaxonλlav nuncupant. Laudat ibidem sanctum Hilarium, qui homilias in Job, et in Psalmos tractatus plurimos in Latinum vertit e Græco: quia non assedit litteræ dormitanti, nec putida rusticorum interpretatione se torsit; sed quasi captivos sensus in suam linguam victoris jure transposuerit. Aquilam vero projicit, proselytum et contentiosum interpretem, qui non solum verba, sed etymologias quoque verborum transferre conatus est. Cujus interpretationis vitia ac κακοζηλίαν ostendit aliquot exemplis, non sustinens importunam illam

[ocr errors]

D

[ocr errors]

diligentiam, qua non appendere se verba, A Commentariorum in cap. XL Ezechialis, se sed ea numerare lectori oportere putavit non omnia vitia sermonis vitasse, quamvis Judæus interpres. Nec propterea quis addu- ea probe novisset: Illud autem semel monuisse catur, ut credat Hieronymum omnem circa sufficiat, ait, nosse me cubitum et cubita verba diligentiam interpretum, ac sollicitu- neutrali appellari genere: sed pro simplicidinem aspernari, neque illis quidquam cre- tate, et facilitate intelligentiæ, vulgique condidisse inesse momenti ad nativos auctorum suetudine, ponere et genere masculino. Non sensus exprimendos. Eos igitur potissimum enim curæ nobis est vitare sermonem vitia, castigat S. doctor, quos nimio verborum sed Scripturæ sanctæ obscuritatem quibusstudio sciebat sententias ipsas pervertere. cunque verbis disserere. Verborum etiam non debemus, inquit ad Sunn. et Fret., sic compositionem ac flores sermonis vocat siliverbum de verbo exprimere, ut dum syllabas quas epist. 146, ad Damasum papam: Non sequimur, perdamus intelligentiam. Tum ambigo, quin inculta tibi nostræ parvitatis epist. 101 jam laudata, ad Pammachium : videatur oratio: sed sæpe causatus sum, exAlii syllabas aucupentur et litteras, tu quære poliri non posse sermonem, nisi quem propria sententias. Servile hoc vertendi genus inse- manus limaverit. Itaque ignosce dolentibus ctatur tantum sanctus Hieronymus, nec eos oculis, id est, ignosce dictanti, maxime cum culpare voluit qui verbum edunt (de verbo; in ecclesiasticis rebus non quærantur verba, sed qui violenter interpretantur, sensum sed sensus, id est, panibus sit vita sustenrelinquentes auctoris. Hoc vero interpreta- tanda, non siliquis. Paulinum laudem cum tionis vitium plane cum Hieronymo respuunt hortaretur epistola 103, ut sese in studium viri litterati omnes, ac summi pontifices in divinarum litterarum insinuaret, noluit suis epistolis. Præclare enim Gregorius virum eloquentem offendi simplicitate serMagnus hæc habet lib. vIII, epist. 42. Indi- monis Scripturarum: Nolo, inquit, offendacamus præterea, quia gravem hic difficulta- ris in Scripturis sanctis simplicitate et quasi tem interpretum patimur. Dum enim non sunt, vilitate verborum: quæ vel vitio interpretum, qui sensum de sensu exprimunt, sed trans- vel de industria sic prolata sunt, ut rusticam ferre proprietatem semper volunt, concionem facilius instruerent et in una sensum dictorum confundunt. Unde agitur ut C eademque sententia aliter dactus, aliter audiea quæ translata fuerint, nisi cum gravi la- ret indoctus. Ex his, in fallor, planum bore intelligere nullo modo valeamus. Idem fit, Hieronymum elegantiam et venustatem et Nicolaus papa in epistola ad Michaelem Latini sermis in suis translationibus conimperatorem: Si Latinam linguam, inquit, servasse, ubi nulla erat de sensu mutatio: ideo barbaram nuncupatis, quoniam a trans- nec omnibus tamen interdixisse sermonum latoribus in Græcam dictionem mutata barbavitiis, cum propter intelligentiæ facilitatem rismos generat, non linguæ Latinæ, sed culpa et vulgi consuetudinem incultum quid retiest, ut opinor, interpretum qui, quando nendum fuit. Fastidiosam igitur ineptorum necesse est, non sensum e sensu, sed violenter interpretum severitatem et ad verba vitioverbum edere conantur e verbo. Ad sensus sam adhæsionem exagitat, plurimis locis vero divinæ Scripturæ exprimendos adeo xxxonλía vocans simplicem vero sæpius attentus fuit ac religiosus Hieronymus, ut ab stylum imitatus est, quia in Scripturis sacris eis legibus quas commemoravi, se ipse sæ- simplicium corda doceri voluit, non aures pissime absolverit. Unde monuit nos lib. xII D curiosorum demulceri. At de his hactenus.

omnem

PROLEGOMENON II.

De tempore translationum Hieronymi, et earum usu in Ecclesia.

Diverso tempore, nec servato sacrorum librorum ordine suas versiones edidit Hieronymus. II. Apud Græcos ac Latinos statim lectitari cæperunt. III. Hieronymi translationibus utebantur coætanei scriptores. IV. Tempore Gregorii Magni Ecclesia Romana, nova ex Hebræo, et antiqua ex Græco editione usa est. V. Galliarum præsertim Ecclesiæ Hieronymiænas versiones cæteris anteponebant. VI. Ecclesia catholica versionem Latinam Hieronymi publico decreto authenticam declaravit, et eam in suos usus adhibendam decrevit.

I. Nemo studiosorum est, qui nesciat trans- tempore, et quasi tumultuario ordine conlationes librorum sacrorum Latinas diverso ditas fuisse ab Hieronymo. Non enim temere,

aut sua sponte interpretabatur volumina A sancti Damasi fuisse susceptam, sed aliquot

Scripturarum; sed ut erat ab amicis rogatus, vel a sanctis episcopis jussus. Fuere autem qui sanctum doctorem impellerent ad suscipiendam prophetarum translationem, antequam Pentateuchi libros Latinitate donasset: erant et qui Samuelis ac Malachim, id est, quatuor Regnorum volumina Latine reddenda procurarent, ante alias Scripturæ sacræ quascunque interpretationes. Hinc contigit, ut nulla sacri canonis servata serie, omnia in Romanum sonum promiscue converterit Hieronymus.

etiam decursis annis ex illo tempore, quo navem in Romano portu securus ascendit cum sancto Vincentio presbytero, et adolescente fratre, et aliis monachis, qui Jerosolymæ postea commorati dicuntur. Nam initio præfationis suæ in hanc posteriorem Psalmorum ex LXX castigationem, recordatus prioris emendationis dicit se eam dudum absolvisse: Psalterium, inquit, dudum Romæ positus emendarum, etc. Dudum autem, ut de parvo, sic etiam de longinquo tempore dicitur. Quod si de tempore longinquo intelligamus, facile post annos sex vel octo illam

Quod igitur spectat ejus juxta Septuagin- B perfectam esse existimabit, quisquis ad tem

ta Interpretes translationem, sciendum est, Psalterium ante cætera ab eo fuisse emendatum, cum Romæ positus erat tempore Damasi papæ, longeque post in Bethleemitico secessu monitus a Paula et Eustochio, antiquum errorem plus valere, quam novam emendationem, secundis curis ex eodem Psalterio renascentes velut spinas eradicare instituit. In qua etiam posteriori emendatione obelos addidit, et asteriscos, quibus lectoris admoneretur intentio, aliquando plus, interdum minus esse apud Septuaginta, quam in textu Hebraico. Porro castigationem Psalmorum priorem elaboratam credimus circa annum C Christi trecentesimum octogesimum secundum, vel octogesimum tertium. Tunc namque celebris Romæ apud omnes habebatur scientia divinarum Scripturarum, et familiares cum sancto pontifice Damaso conferens sermones, facile ab eo rogari potuit, ut Psalterium mendis expurgaret. Quod quidem licet, cursim, magna tamen ex parte correxit. Bethleem postea ætatem degens aliquo annorum intervallo post obitum sancti Damasi, secundam eamque diligentiorem in se suscepit curam castigandi Psalterii. Id vero fieri non potuit nisi post annum Christi trecentesimum octogesimum quartum : quod breviter demonstrare conabimur ex Epistola 99, ad Asellam scripta in portu Romano. Pene triennium cum Romanis vixit sanctus Doctor, divinos libros, ut poterat, nonnullis sæpe disserens: ab iis vero discessit Jerosolymam regressurus post mortem S. Damasi papæ, quæ

[blocks in formation]

D

pus primæ emendationis recurrens, gradum stiterit in anno Christi trecentesimo octogesimo tertio, in quo verisimile est Psalterium ab Hieronymo fuisse primum Romæ emendatum. Pro prima itaque Psalmorum Latinorum castigatione, quæ cursim a S. Doctore facta dicitur, annus Christi 383, vel 384, assignandus venit: pro altera vero, quæ habuit asteriscos et obelos, annus assignari * potest 389, aut 390. Certe posterior hæc emendatio serius protrahi non valet quam in annum Christi trecentesimum nonagesimum: quia Psalterii Hebraici translatio Latina ab Hieronymo absoluta est anno 390 vel 391; ea autem versio seu emendatio, quæ e codicibus Græcis derivata erat, semper præcessit tempore aliam, quam vocamus Hebraicam, eo quod ex Hebraica veritate nata sit. Lectorem proinde monitum velim, notas chronologicas quas apposuimus in fronte utriusque emendationis Psalterii, tum Romani, tum Gallicani, nihil aliud innuere præter tempus indefinitum. Etenim cum diximus Psalterium Romanum fuisse ab Hieronymo emendatum circa annum Christi 382, ita accipiendum est, ut ante talem annum hujusmodi emendatio non fuerit instituta; quandoquidem Hieronymus venit Romam cum sanctis episcopis Paulino et Epiphanio sub finem ejusdem anni 382. De posteriori emendatione similiter statuendum; neque vero potuit adornari nisi post annum Christi 384, id est, post obitum sancti Damasi papæ, cum Jerosolymam regressus esset sanctus vir Hieronymus, et concito gradu suam Bethleem remeasset. Ocius autem an tardius absoluta sit post reditum S. Hieronymi, judicium ferant illi, quibus forsan non placuerint conjecturæ nostræ supra positæ. Cæterum de hoc Psalterio a se emendato hæc habet Hierony

« PoprzedniaDalej »