stensi, de numero curialium parentibus honestis et christianis progenitus erat; alitusque ac nutritus eorum cura, et diligentia impensisque, secularibus litteris eruditus apprime, omnibus videlicet disciplinis imbutus, quas liberales vocant. Nam et grammaticam prius in sua civitate, et rhetoricam in Africa capite Carthagine postea docuit. Consequenti etiam tempore trans mare in urbe Roma, et apud Mediolanum, ubi tunc imperatoris Valentiniani minoris comitatus fuerat constitutus. In qua urbe tunc episcopatum administrabat acceptissimus Deo, et in optimis viris præclarissimus sacerdos Ambrosius. Hujus interea verbi Dei prædicatoris frequentissimis in ecclesia disputationibus astans in populo, intendebat suspensus atque affixus. Verum aliquando Manichæorum apud Carthaginem adolescens fuerat errore seductus : et ideo cæteris suspensior aderat, ne quid vel pro ipsa, vel contra ipsam hæresim diceretur. Et prævenit 2 Dei liberatoris clementia sui sacerdotis cor pertractantis, ut contra illum errorem incidentes legis solverentur quæstiones: atque ita edoctus, sensim atque paulatim hæresis illa miseratione divina ejus ex animo pulsa est; protinusque ipse in fide catholica confirmatus, proficiendi in religione eidem amoris ardor innatus est, quo propinquantibus diebus sanctis Paschæ salutis aquam perciperet. Et factum est divina præstante opitulatione, ut per illum talem ac tantum antistitem Ambrosium, et doctrinam salutarem Ecclesiæ catholicæ, et divina perciperet Sacramenta 5. CAPUT II.

Relictis omnibus suscipit propositum serviendi Deo, jam annis major triginta. Moxque ex intimis cordis medullis spem omnem quam habebat in sæculo, dereliquit; jam non uxorem, non filios carnis, non divitias, non honores sæculi quærens; sed Deo "cum suis servire statuit, et in illo, et ex illo pusillo grege esse studens, quem Dominus alloquitur, dicens: Nolite timere, pusillus grex, quoniam complacuit Patri vestro dare vobis regnum. Vendite quæ possidetis, et date eleemosynam: facite vobis sacculos non veterascentes, thesaurum non deficientem in cœlis (Luc. XII, 32), et cætera. Et illud quod dicit iterum provincia ortus, sed in Numidia, cujus opulentum ac nobile erat oppidum Tagaste, propterea rectius diceretur ex provincia Africæ natus: accepta nimirum Africa, ut olim a Pomponio Mela, Ptolomæo, antiquitusque ex ecclesiastico more, in tres dividebatur partes, nimirum in Mauritaniam, Numi. diam ac Africam stricte sumptam, quæ erat proconsularis provincia. At Isidori Hispalensis reverentia prohibuit ne in textum immitteremus conjecturam nostram, quia ipse in libro de Scriptoribus ecclesiasticis, cap. 8, vocat Possidium Africanæ provinciæ episcopum, licet in Numidia urbs Calamensis sita esset. M.

1 Salinas, ex Cdd. duobus Vatic.: Alitusque atque nutritus eorum cura el diligentia, impensius sæcularibus litteris eruditus, apprime omnibus disciplinis imbutus, quas liberales vocant. Nam etsi parentes eum impensis quibus poterant juverint, ex ipso tamen S. Doctore, libro 2 contra Academicos, n. 3, constat sumptibus Romaniani, in sua urbe primatis, profecisse in litteris; hisque verbis gratum testatur animum: « Tu me adolescentulum pauperem, inquit, ad peregrina studia pergentem, et domo et sumptu, et, quod plus est, animo excepisti. >>

2 Plures Mss., et provenit.

M.

Salinas, ex Cdd. Reg. 1025: Et divinum perciperet Sacra

mentum.

M.

Edd., soli Deo. Abest soli a Mss. - Salinas, ex Cd. uno Vatic. Sed Deo servire constituens. Alter Cd. Vatic. Sed Deum, cui servus esse constituit. M.

Dominus, idem vir sanctus facere cupiens: Si vis esse perfectus, vende omnia quæ habes, et da pauperibus, et habebis thesaurum in cœlis; et veni, sequere me (Matth. XIX, 21). Et super fidei fundamentum ædificare desiderans, non ligna, fenum, et stipulam; sed aurum, argentum, et lapides pretiosos. Et erat tunc annis major triginta, sola superstite matre, sibique adhærente, et de suscepto ejus proposito serviendi Deo amplius quam de carnis nepotibus exsultante. Nam ejus pater antea defunctus erat. Renuntiavit etiam scholasticis, quos rhetoricam docebat, ut sibi magistrum alium providerent, eo quod servire Deo ipse decrevisset.

CAPUT III.

Secessus Augustini. Quidam ab
Augustino conversus.

Ac placuit ei percepta gratia cum aliis civibus et amicis suis Deo pariter servientibus ad Africam et propriam domum agrosque remeare. Ad quos veniens, et in quibus constitutus, ferme triennio, et a se jam alienatis curis sæcularibus, cum iis qui eidem adhærebant, Deo vivebat, jejuniis, orationibus, bonisque operibus, in lege Domini meditans die ac nocte. Et de iis quæ sibi Deus cogitanti atque oranti intellecta revelabat; et præsentes et absentes sermonibus ac libris docebat. Contigit forte eodem tempore, ut quidam ex iis quos dicunt Agentes in rebus, apud Hipponem-Regium constitutus, bene christianus, Deumque timens, comperta ejus bona fama atque doctrina, desideraret atque optaret eum videre, promittens se posse mundi hujus omnes contemnere cupiditates atque illecebras, si aliquando, ex ejus ore Dei verbum audire meruisset. Quod cum ad se fideli fuisset relatione delatum, liberare 5 animam cupiens ab hujus vitæ periculis morteque æterna, ad memoratam ultro atque confestim venit, civitatem, et hominem visum allocutus frequentius atque exhortatus est, quantum Deus donabat, ut quod Deo voverat reddidisset. Ac 6 se ille de die in diem facturum pollicebatur, nec tamen in ejus tunc hoc implevit præsentia : sed vacare utique et inane esse non potuit, quod per tale vas mundum et in honore, utile Domino, et ad omne opus bonum paratum (II Tim. 11, 21), in omni loco divina gerebat providentia.

7

CAPUT IV. - Capitur ad presbyterii gradum. Eodem itaque tempore in Ecclesia Hipponensi catholica Valerius sanctus episcopatum gerebat. Qui cum, flagitante ecclesiastica necessitate, de provi

1 Salinas, ex Cd. Regine: Et super fidei fundamenta ædificare desiderans. Alter Cd. Reginæ, desiderabat.

M.

2 Juxta Salinas, quidam Cdd. addunt nomen matris, Monnica; et paulo post patris nomen, quod est Patricius. M. 3 Edd.: Percepta Baptismi gratia; sed vocem Baptismi non habent Mss.

4 Omnes Mss. omittunt curis sæcularibus, et ex his unus Floriacensis pro alienatis præfert alienatus.-Salinas, ex duobus codicibus, servat curis sæcularibus; ex Cd. Reg. 1025: El a se jam alienalis pristinis vitiis; ex uno Vaticano, qui omittit curis sæcularibus, legit alienatus. M. Salinas, ex Cdd. duobus Vatic, liberari. Editio Lugdunensis, hæc. M.

M.

7 Edd. Sed vanum utique. - Idem Salinas ex uno Cd. Reg. M.

8 Salinas, ex Cd. Reg. 541: Flagilante Ecclesia necessitate.

M.

dendo et ordinando presbytero civitati 1, plebem Dei alloqueretur, et exhortaretur; jam scientes catholici sancti Augustini propositum et doctrinam, manu injecta (quoniam et idem in populo securus et ignarus quid futurum esset astabat : solebat autem laicus, ut nobis dicebat, ab eis tantum ecclesiis quæ non haberent episcopos, suam abstinere præsentiam) eum ergo tenuerunt, et, ut in talibus consuetum est, episcopo ordinandum intulerunt, omnibus id uno consensu et desiderio fieri perficique petentibus, magnoque studio et clamore flagitantibus, ubertim eo flente: nonnullis quidem lacrymas ejus, ut nobis ipse retulit, tunc superbe interpretantibus, et tanquam eum consolantibus ac dicentibus, quia et locus presbyterii, licet ipse majore dignus esset, appropinquaret tamen episcopatui, cum ille homo Dei, ut nobis retulit, majori consideratione intelligeret et gemeret, quam multa et magna suæ vitæ pericula de regimine et gubernatione Ecclesiæ impendere jam ac provenire spectaret 3, atque ideo fleret. Et eorum, ut voluerunt, completum est desiderium.

CAPUT V.

Monasterium instituit. Valerius episcopus Augustino presbytero dat potestatem coram se prædicandi verbum Dei.

Factus ergo presbyter monasterium intra ecclesiam mox instituit; et cum Dei servis vivere cœpit secundum modum et regulam sub sanctis Apostolis constitutam (Act. iv, 32): maxime ut nemo quidquam proprium in illa societate haberet, sed eis essent omnia communia, et distribueretur unicuique sicut opus erat; quod jam ipse prior fecerat, dum de transmarinis ad sua remeasset. Sanctus vero Valerius ordinator ejus, ut erat vir pius et Deum timens, exsultabat, et Deo gratias agebat, suas exauditas a Domino fuisse preces, quas se frequentissime fudisse narrabat, ut sibi divinitus homo concederetur talis, qui posset verbo Dei et doctrina salubri Ecclesiam Domini ædificare: cui rei se homo natura Græcus, minusque latina lingua et litteris instructus, minus utilem pervidebat. Et eidem presbytero potestatem dedit coram se in ecclesia Evangelium prædicandi, ac frequentissime tractandi; contra usum quidem et consuetudinem Africanarum Ecclesiarum : unde etiam ei nonnulli episcopi detrahebant. Sed ille vir venerabilis ac providus in Orientalibus Ecclesiis id ex more fieri sciens et certus, et utilitati Ecclesiæ consulens, obtrectantium non curabat linguas, dummodo factitaretur a presbytero, quod a se episcopo impleri minime posse cernebat. Unde accensa et ardens elevata super candelabrum lucerna, omnibus qui in domo erant lucebat (Matth. v, 15). Et postea currente et volante hujusmodi fama, bono præcedente exemplo, accepta ab episcopis potestate, presbyteri

nonnulli coram episcopis populis tractare cœperunt verbum Dei.

CAP. VI. - Conflictus August. cum Fortunato Manichæo. Sane in illa tunc Hipponensi urbe Manichæorum pestilentia quam plurimos vel cives vel peregrinos et infecerat et penetraverat, seducente et decipiente ejusdem hæresis quodam presbytero nomine Fortunato, ibidem conversante atque manente. Interea Hipponenses cives et peregrini Christiani tam catholici quam etiam Donatistæ adeunt presbyterum, ac deposcunt, ut illum hominem Manichæorum presbyterum, quem doctum credebant, videret, et cum eodem de Lege tractaret. Quod idem, ut scriptum est, paratus ad responsionem omni poscenti. se rationem de fide et spe quæ in Deum est (I Petr. III, 15), potensque exhortari in doctrina sana, et contradicentes redarguere (Tit. 1, 9), minime renuit. Sed utrum etiam ille hoc fieri vellet, sciscitatus est. At illi confestim ad ipsum Fortunatum id detulerunt, petentes et exhortantes ac flagitantes, quod id minime recusaret. Sane quoniam idem Fortunatus jam apud Carthaginem sanctum noverat Augustinum adhuc in eodem secum errore constitutum; cum eodem congredi pavitabat. Verumtamen suorum maxime instantia coactus ac verecundatus, promisit in cominus se esse venturum, certamenque disputandi subiturum. Unde condicto die et loco convenerunt in unum, concurrentibus quam plurimis studiosis turbisque curiosis, et apertis notariorum tabulis, disputatio cœpta primo, et secundo finita est die. In qua ille Manichæus præceptor, ut gestorum continet fides, nec catholicam assertionem potuit vacuare, nec Manichæorum sectam veritate subnixam valuit comprobare sed responsione deficiens, ultimo collaturum se cum suis majoribus ea, quæ refellere non potuit, prosecutus est; et si sibi forte de his satis minime fecissent, suæ animæ consulturum atque ita ab omnibus apud quos magnus et doctus videbatur, nihil valuisse in suæ sectæ assertione judicatus est. Qua illa confusione affectus, et sequenti tempore de Hipponensi civitate profectus, ad eam amplius non remeavit ac sic per memoratum Dei hominem omnium cordibus, vel qui aderant, vel qui absentes illa quæ gesta sunt cognoverant, error ille ablatus, catholica est intimata ac retenta sincera religio.

:

blice, in domo et in ecclesia, salutis verbum cum omni fiducia adversus Africanas hæreses, maximeque contra Donatistas, Manichæos et Paganos 1, libris confectis, et repentinis sermonibus, ineffabiliter admirantibus Christianis et collætantibus 3, et hoc ipsum ubi poterant non tacentibus, sed diffamantibus. Sicque, adjuvante Domino, levare in Africa Ecclesia catholica exorsa est caput 5, quæ multo tempore illic convalescentibus hæreticis, præcipueque rebaptizante Donati parte majorem multitudinem Afrorum, seducta et oppressa jacebat 7. Et hos ejus libros sive tractatus mirabili Dei gratia procedentes ac profluentes, instructos rationis copia, atque auctoritate sanctarum Scripturarum, ipsi quoque hæretici concurrentes cum Catholicis ingenti ardore audiebant : et quisquis, ut voluit, et potuit, notarios adhibens, etiam ea quæ dicebantur excepta descripsit. Et inde jam per totum Africa corpus præclara doctrina odorque suavissimus Christi diffusus et manifestatus est, congaudente quoque, eo comperto, Ecclesia Dei transmarina. Quoniam sicut dum patitur unum membrum, compatiuntur omnia membra; ita etiam cum glorificatur unum membrum, congaudent omnia membra (I Cor. x11, 26). CAPUT VIII. Designatur episcopus, vivo Valerio, et a Megalio primate ordinatur.

8

Ille vero beatus senex Valerius cæteris ex hoc amplius exsultans, et Deo gratias agens de concesso sibi speciali beneficio, metuere cœpit, ut est humanus animus, ne ab alia Ecclesia sacerdote privata, ad episcopatum quæreretur, et sibi auferretur: nam et id provenisset, nisi et hoc idem episcopus cognito, ad locum secretum eum transire curasset, atque occultatum a quærentibus minime inveniri fecisset. Unde amplius formidans idem venerabilis senex, et sciens se corpore et ætate infirmissimum, egit secretis litteris apud primatem episcoporum Carthaginensem 10, allegans imbecillitatem corporis sui ætatisque gravitatem, et obsecrans ut Hipponensi Ecclesiæ ordinaretur episcopus, quo suæ cathedræ non tam succederet, sed consacerdos accederet Augustinus. Et quæ optavit et rogavit satagens, rescripto impetravit. Et postea petito ad visitandum et adveniente ad Ecclesiam Hipponensem tunc pri1 Editi, et Pelagianos; reluctantibus manuscriptis, et merito quidem; Augustino enim presbytero nondum orti erant Pelagiani.

2 Editi, et repetitis. At Mss: Et repentinis; id est, extemporaneis.

3 in Mss., collaudan/ibus.

etc.

Codices Mss., diffamantibus. Atque Dei dono, levare,

5 Salinas, ex Cod. Reg. 541: Sicque domo Dei pax in Africana Ecclesia orta est, apud quam multo tempore, etc. M.

6 Codices Mss., illis.

7 Salinas, ex Cd. Vatic. 1188 El oppressa tacebat. M. 8 In editis additur: Per idem tempus coram episcopis hoc illi jubentibus, qui plenarium totius Africæ concilium Hippone agebant, de fide et symbolo presbyter adhuc Augustinus disputavit. Verba ex libro primo Retractationum, cap. 17, teniere huc translata; nam absunt omnino a manuscriptis.

9 Salinas, ex uno codice: Eum transmittere curasset. M. 10 Duo manuscripti: Apud primatem episcopum Carthaginensem.

11 Sic Mss. Editi vero: Postquam pelilionem ad visilandum adveniente.

mate Numidiæ Megalio Calamensi episcopo, et Valerius antistes episcopis qui forte tunc aderant, et clericis omnibus Hipponensibus, et universæ plebi inopinatam cunctis suam insinuat tunc voluntatem : omnibusque audientibus gratulantibus, atque id fieri perficique ingenti desiderio clamantibus, episcopatum suscipere contra morem Ecclesiæ suo vivente episcopo presbyter recusabat . Dumque illi fieri solere, ab omnibus suaderetur, atque id ignaro transmarinis et Africanis Ecclesiæ exemplis probaretur, compulsus atque coactus succubuit, et episcopatus curam et majoris loci ordinationem suscepit. Quod in se postea fieri non debuisse, ut vivo suo episcopo ordinaretur, et dixit, et scripsit (Epist. 213, n. 4), propter concilii universalis vetitum (a), quod jam ordinatus didicit nec quod sibi factum esse doluit, aliis fieri voluit. Unde etiam sategit (b), ut conciliis constitueretur episcoporum, ab ordinatoribus deberi ordinandis vel ordinatis omnium statuta sacerdotum in notitiam esse deferenda.

CAPUT IX.

3

Pugnat cum Donatistis. Atque ita factum est, ut episcopus multo instantius ac ferventius, majore auctoritate, non adhuc in una tantum regione, sed ubicumque rogatus venisset, verbum salutis æternæ alacriter ac gnaviter pullulante atque crescente Domini Ecclesia prædicaret, paratus semper poscentibus reddere rationem de fide et spe, quæ in Deum est. Et ejus dicta atque excepta, maxime Donatistæ in eadem Hipponensi vel vicina manentes civitate, ad suos episcopos deferebant. Quæ cum audissent, et contra forte aliquid dicerent, aut a suis refellebantur, aut eadem responsa ad sanctum Augustinum deferebantur, eisque compertis, patienter ac leniter, et, ut scriptum est, cum timore et tremore salutem omnium operabatur (Philipp. 11, 12) ostendens, quam nihil illi refellere voluerint ac valuerint, quamque verum manifestumque sit quod Ecclesiæ Dei fides tenet ac docet. Et hæc diebus ac noctibus ab eodem jugiter agebantur. Nam et epistolas privatas ad quosque ejusdem erroris episcopos, et eminentes scilicet laicos dedit 6, ratione reddita admonens atque exhortans, ut vel ab illa se pravitate corrigerent, vel certe ad disputationem venirent. At illi causæ diffidentia ne quidem unquam

5

Habebant etiam iidem Donatistæ per suas pene omnes Ecclesias inauditum hominum genus perversum ac violentum, velut sub professione continentium ambulantes, qui Circumcelliones dicebantur . Et erant in ingenti numero et turbis per omnes pene Africanas regiones constituti. Qui malis imbuti doctoribus, audacia superba et temeritate illicita, nec suis, nec alienis aliquando parcebant, contra jus fasque incautis interdicentes hominibus: et nisi obedissent, damnis gravissimis et cædibus afficiebant, armati diversis telis, bacchantes per agros villasque, usque ad sanguinis effusionem accedere non metuentes 8. Sed dum verbum Dei sedulo prædicaretur, et cum his qui oderant pacem, pacis ratio haberetur; illi loquentem debellabant gratis. Et cum adversus eorum dogma veritas innotesceret, qui vo1 Salinas, ex uno Cd. : Nihil rescribere voluerunt, sed irati furiose loquebantur. M.

2 Salinas, ex uno Cd. Nec homines reverentes. M. 3 Editio Lovaniensis præbet: Causa diffidentiæ. Salinas, ex Cd. Vatic. 1190: Velut sub professione continentiæ ambulantes. M.

5 Aliquot MSS. : Qui Circelliones dicebantur.

6 Veteres codices: Contra jus fasque in causis interdicentes hominibus: et ex iisdem Mss. quidam loco interdicentes, habent in/ercedentes; alii, intercidentes. Salinas Contrajus fasque in causis hominibus interdicentes, hac addita notatione: Codices Reginæ ac duo Vaticani præbent: Contra jus fasque in causis interdicentes, hominibus; consentientibus etiam veteribus codicibus, qui, ut testantur Patres S. Mauri, ferunt, in causis, licet ex iisdem manuscriplis, quidam loco interdicentes. habeant intercedentes; alii intercidentes. Doctissimi tamen Patres in textum hæc referre voluerunt: Contra jus fasque incautis interaicentes hominibus. At melior nostra apparet lectio, si sequentia Optati Milevitani verba considerentur. Exponens enim quæ a Circumcellionibus contra jus fasque agebantur, sic ait, libro tertio de Schismate Donatistarum, n. 4 : « Debitorum » chirographa amiserant vires : nullus creditor illo tempore >> exigendi habuit libertatem. Terrebantur omnes litteris » eorum qui se Sanctorum duces fuisse jactabant; et si in » obtemperando eorum jussionibus tardaretur, advolabat » subito multitudo insana, et præcedente terrore creditores periculis vallabantur; ut qui pro præstitis suis rogari >> debuerant, metu mortis humiles impellerentur in preces. >> Festinabat unusquisque debita etiam maxima perdere, et lucrum computabatur ab eorum evasisse injuriis. » Hoc igitur erat quod contra jus et fas Circumcelliones operabantur, ne scilicet causæ hominum qui sua dederant discuterentur; et propterea Possidius eorum notat crudelitatem et injustitiam, dum in causis interdicebant ne homines suum repeterent jus. Hinc suspicor ad hunc Optati locum respexisse Possidium; namque hic subdit: El nisi obedissent, damnis gravissimis et cædibus afficiebantur, prorsus similia sunt his Optati : « Et si in obtemperando eorum jus» sionibus tardaretur, advolabat subito multitudo insa»na, etc. » M.

7 Salinas, afficiebantur. Subjicit hanc notulam: sic uterque Reg. Cd., et duo Vaticani; respondentque his Optati : « Creditores periculis vallabantur. » M.

Salinas, ex Cd. Reg. 1025: Usque ad sanguinis Ecclesiæ effusionem non metuentes. Omittitur, accedere. M. Apud Salinas fert Cd. unus illi loquentes.

PATROL. XXXII.

M.

lebant et poterant, sese inde vel eripiebant vel subducebant, et paci atque unitati Ecclesiæ cum suis quibus poterant cohærebant. Unde illi sui erroris congregationes minui videntes, atque augmentis Ecclesiæ invidentes, accensi exardescebant ira gravissima, et intolerabiles persecutiones unitati Ecclesiæ compacti faciebant; ipsisque sacerdotibus catholicis et ministris aggressiones diurnas atque nocturnas, direptionesque rerum omnium inferebant. Nam et multos Dei servos cædibus debilitaverunt. Aliquibus etiam calcem cum aceto in oculos miserunt, aliosque occiderunt. Unde etiam suis iidem Donatista rebaptizatores in odium veniebant.

CAPUT XI. Profectus Ecclesiæ per Augustinum. Monasteria per ejus alumnos instituta.

Proficiente porro doctrina divina, sub sancto et cum sancto Augustino in monasterio Deo servientes, Ecclesiæ Hipponensi clerici ordinari cœperunt . Ac deinde innotescente et clarescente de die in diem Ecclesiæ catholicæ prædicationis veritate ", sanctorumque servorum Dei proposito, continentia, et paupertate profunda 7, ex monasterio quod per illum memorabilem virum et esse et crescere cœperat, maguo desiderio poscere atque accipere episcopos et clericos pax Ecclesiæ atque unitas et cœpit primo, et postea consecuta est. Nam ferme decem, quos ipse novi, sanctos ac venerabiles viros continentes et doctissimos 8, beatus 9 Augustinus diversis Ecclesiis, nonnullis quoque eminentioribus, rogatus 10 dedit. Similiterque et ipsi ex illorum 11 sanctorum proposito venientes, Domini Ecclesiis propagatis, et monasteria instituerunt; et studio crescente ædificationis verbi Dei, cæteris Ecclesiis promotos fratres ad suscipiendum sacerdotium præstiterunt. Unde per multos et in multis salubris fidei, spei, et charitatis Ecclesiæ innotescente doctrina, non solum per omnes Africa partes, verum etiam in transmarinis, et per libros editos atque in græcum sermonem translatos, ab illo uno homine, et per illum multis, favente Deo, multa innotescere meruerunt. Atque hinc, ut scriptum est, peccator videns irascebatur, dentibus suis frendebat 12, et tabescebat (Psal cx1, 10): servi autem Dei ", ut

1 Plerique Mss. : Gravissimas et intolerabiles.

2 Salinas, ex Cd. REG. 541 Cum pactis. M.

3 Salinas, ex Vatic. Cd. 1190: Justis catholicisque sacerdolibus M.

Salinas, ex uno Cd., diversas. M.

5. Salinas, ex Cd. Reg. 1025: Proficientes porro doctrina divina sub sancto et cum sancto Augustino in monasterio Deo servientes el Ecclesiæ Hipponensi, clerici ordinarı cœperunt. Sic etiam Cd. Vatic. 1190, nisi quod habet : In doctrina divina, addito in. M.

6 Cisterciensis codex: Ecclesix catholica prædicationis veritale. Vox autem prædicationis ab uno ex Floriacensibus Mss abest. Omittitur etiam in Cd. Vaticano 1191, juxta Salinas. M.

7 Duo Mss. Proposito continentiæ et paupertate profunda. Cisterciensis Cd.: Proposito continente paupertatem profundam.

8 Salinas, ex duobus Cdd. : El doctos. M.

9 Salinas, ex uno Cd., beatissimus. M.

10 Apud Salinas, Cd. unus haud habet vocem, rogatus. M.

11 Salinas, ex duobus Vatic., illo. M.

12 Salinas, ex uno Cd., fremebat. M.

13 Salinas, ex duobus Cád. : Servi autem tui, ut dictum est, etc. M.

(Deux.)

dictum est, cum his qui oderant pacem, erant pacifici; et cum loquerentur, debellabantur gratis ab eis (Psal. cxix, 7).

CAPUT XII. Augustinus paratas sibi insidias errore ductoris devitat. Multa auraria hæreticis indicta.

Aliquoties vero etiam vias armati iidem Circumcelliones contra famulum Dei Augustinum obsederunt, dum forte iret rogatus ad visitandas, . instruendas et exhortandas catholicas plebes; quod ipse frequentissime faciebat. Et aliquando contigit, ut illi succenturiati hactenus perderent captionem evenit enim Dei quidem providentia, sed ducatoris hominis errore, ut per aliam viam cum suis comitibus 2, sacerdos quo tendebat venisset, atque per hunc quem postea cognovit errorem, manus impias evasisset. Et cum in omnibus liberatori Deo gratias egisset, omnino suo more illi nec laicis nec clericis pepercerunt, sicut publica contestantur gesta ‘.

Inter ea silendum non est, quod ad laudem Dei per illius tam egregii in Ecclesia viri studium domusque Dei zelum adversus prædictos rebaptizatores Donatistas gestum et perfectum est. Cum forte unus ex iis quos de suo monasterio et clero episcopos Ecclesiæ propagaverat, ad suam curam pertinentem Calamensis Ecclesiæ diœcesim visitaret, et quæ didicerat pro pace Ecclesiæ contra illam hæresim prædicaret, factum est ut medio itinere eorum insidias incurrisset, et pervasum cum omnibus illi comitantibus, sublatis animalibus et rebus, injuriis et cæde eum gravissima affecissent. De qua re, ne pacis Ecclesiæ amplius impediretur profectus, defensor Ecclesiæ inter leges non siluit. Et præceptus est Crispinus, qui eis. dem Donatistis in Calamensi civitate et regione episcopus fuit, prædicatus scilicet et multis temporis, et doctus ad mulctam teneri aurariam publicis legibus contra hæreticos constitutam. Qui resultans legibus præsentatus cum apud Proconsulem se negaret hæreticum, oborta est necessitas, ut illi recedente Ecclesiæ defensore, a catholico episcopo resisteretur (a), et convinceretur eum esse, quod se fuisse negaverat : quoniam si ab eodem dissimularetur, forte catholicus episcopus ab ignorantibus hæreticus crederetur, illo se quod erat negante, atque ita ex hac desidia infirmis scandalum nasceretur. Et memorabili Augustino antistite omnimodis instante, ad controversiam ambo illi Calamenses episcopi venerunt, et de ipsa diversa communione tertio conflictum secum egerunt, magna populorum christianorum multitudine causæ exitum, et apud Carthaginem, et per totam Africam 1 Sic Mss.; editi vero: Ductoris. Posteriorem hanc vocem legit Salinas ex Cdd. Reg. 541 et Vatic. 1188. M. Salinas, ex Cd. Vatic. 1188 Cum suis ductoribus vel comitibus. M.

3 Salinas addit, furentes, subjicitque hanc notam. : Voculam furentes auctoritate Cd. Reg. 541 posuimus, nec recedit a Postidii genio, ut qui cap. 9 ait; Irati furiosa loquebantur. M.

Salinas, ex uno Cd. : Sicut publica continent gesta. M. Lovanienses vocem hæreticus expunxerant reniteutibus manuscriptis.

(a) Catholicus ille episcopus ipse est qui rem narrat Possidius, nomen suum præ modestia silentio tegens, sed ab Augustino proditus in Epistola 105, n. 4, et in libro tertio contra Cresconium, capp. 46, 47.

exspectante atque illi Crispinus proconsulari et libellari sententia est pronuntiatus hæreticus. Pro quo ille apud Cognitorem catholicus episcopus intercessit, ne auraria mulcta exigeretur; et ei est beneficium impetratum. Unde cum ingratus ad piissimum Principem provocasset, et ab Imperatore relationi debitum est responsum solutum, et consecutum est præceptum, nullo prorsus loco hæreticos Donatistas esse debere, et eos ad vim legum omnium contra hæreticos latarum ubique teneri debere. Ex quo et Judex, et Officium, et idem Crispinus, quod minime fuerit exactus, præcepti sunt denas auri libras fisci juribus inferre. Sed protinus opera data est per catholicos episcopos, præcipue per sanctæ memoriæ Augustinum, ut illa omnium condemnatio principis dimitteretur indulgentia : et Domino adjuvante perfectum est. Qua diligentia et sancto studio multum crevit Ecclesia. CAPUT XIII. Pax Ecclesiæ per Augustinum.

--

3

Et de his omnibus pro pace Ecclesiæ gestis, Augustino Dominus et hic palmam dedit, et apud se justitiæ coronam reservavit ac magis magisque, juvante Christo, de die in diem augebatur et multiplicabatur pacis unitas, et Ecclesiæ Dei fraternitas. Et id maxime factum est post collationem, quæ ab universis episcopis catholicis apud Carthaginem cum eisdem Donatistarum episcopis postmodum facta est, id jubente gloriosissimo et religiosissimo imperatore Honorio; propter quod perficiendum etiam a suo latere tribunum et notarium Marcellinum ad Africam judicem miserat. In qua controversia illi omnimodis confutati, atque de errore a Catholicis convicti, sententia Cognitoris notati sunt; et post eorum appellationem, piissimi Regis responso juste inter hæreticos " condemnati sunt. Ex qua ratione solito amplius eorum episcopi cum suis clericis et plebibus communicaverunt, et pacem tenentes catholicam, multas eorum persecutiones usque ad membrorum amputationem et internecionem pertulerunt. Et totum illud bonum, ut dixi, per sanctum illum hominem, consentientibus nostris episcopis et pariter satagentibus, et cœptum et perfectum est. CAPUT XIV.

7

Emeritus episcopus Donatista superatus. Porro autem quoniam post illam, quæ cum Donatistis facta est, collationem, non defuerunt qui di

1 Salinas, ex Cd. Reg. 541: Ad piissimum judicem. M. 2 Salinas, ex tribus Mss. : Et consequenter præceptum. ex alio: El etiam est consecutum præceptum. M. 3 Salinas ex uno Cd. Reg.: Ibique. M.

↳ Officium hoc loco ponitur pro rei forensis administris, quales sunt exceptores qui judici operam suam præstant, ut in libro 3 contra Cresconium, cap. 29, et Breviculo Collationis die 1, cap. 8, et die 3, cap. 1, et cap. 17, n. 32, et libro post Collationem, cap. 24, nn. 41, 42, et libro de Unitate Ecclesiæ, n. 54, necnon in Actis Collationis Carthaginensis passim. Quare male correctum hic a Lovaniensibus: El judex propter officium. Et pejus ab Ulimmerio sic Ex quo et idem Crispinis,el cæteri sibi compares hæretica præcepti sunt denas, etc.

5 Editio Lov., per collationem. Et infra, pro id jubente, substituit adjuvante.

• Codices Mss. Piissimi Regis responso injusti inter hæreticos.

7 Salinas, ex Cd. Vatic. 1188, episcopis. Sic Erasmi edit. 1529: Ex qua ratione notati sunt solito amplius eorum episcopi, qui cum suis clericis et plebibus non communicaverunt et pacem tenentes catholicam, etc. M.