302

turam; jam jamque desinat permoveri, intelligens christianæ virtutis hanc esse maximam 53 gloriam ipsam calcare naturam. Sed quia virtus voluptates semper offuscat, nihilque unicuique, nisi quod amaverit, rectum est, maxime quod uno desiderio omnes excolunt populi; dubium non est, quia aut (2) hostis publicus, aut certe judicatur insanus, quisquis nuptias dissuaserit. At ego non pertimescam sermonis publici quæ de me fabuletur invidia : non enim nuptias condemno, sed nuptiis meliora præpono et quidem etiam apostolo hortante sic Paulo: Dico autem innuptis et viduis, bonum est illis si sic perseveraverint sicut ego. Si autem non fuerint continentes, nubant: melius est enim nubere, quam uri. Alio autem loco ait: Hoc dico secundum veniam, non secundum jussum: volo autem omnes vos esse, sicut et me (I Cor. vi, 6, 7, 8, 9): ac per hoc ideo nubere melius, quia uri deterius. Omnia quidem licent, sed non omnia expediunt. Jam (3) hic, christiane, cognosce; elige quid velis, remedium an sanitatem.

bonæ conscientiæ ornamento contenta! Tu in vir- A fiducialiter loquimur, fratres, (1) rem pene contra naginibus felix, in viduis fortis, (49) in conjugiis fidelis, in sacerdotibus pura, in martyribus gloriosa, in Angelis clara, in omnibus vero regina. Tu nunquam carui, nunquam ulli subjaces legi. De voluntate nasceris, sed bono puritatis voluntatem ipsam paris : quia voluntas fit voluptas postmodum tua, cum per eam quotidie tricenos, sexagenos, centenosque colligis fructus. Tu in pauperibus dives, in divitibus ditior, æqualis in omnibus (50) consummaris. Tu es honor corporum. Tu thesaurus animarum. Tu funda. mentum, (51) culmen, ac fructus omnium coæquarum. Tu tui (52) propositi insolubilis nodus æternus. Per te legitima 52 (53) jejunia celebrantur. Per te (54) allegatæ, priusquam fundantur, acceptantur preces. Tu es sacrificium Deo carum tu legitimum Dei B templum sacrarium pudoris. (55) In te corruptio intrare non novit. Per te sæculum vincitur, concupiscentia omnis eliditur, diabolus subjugatur, Antichristus non timetur, Spiritus sanctus inducitur, glorificatur Christus, Deus pater omnipotens propitiatur. Postremo ille felix in futurum regnabit, qui tecum illo pervenerit. (56)

TRACTATUS V.

De Continentia.

1. Si cui forte asperum videtur ac durum, quod

(49) Mallemus legere conjugibus, vel conjugis ablat. plurali a conjugus, gì, quod nomen apud Plinium et alios reperitur. Notri videtur in sequenti sententia christianorum sacerdotum ejus quoque temporis con- C tinentia et cælibatus.

(50) Utrique mss. Zen. consummatis.

(51) Aliquibus placet columen legere, sicuti supra, num. 5, columen matronatus. Post non nulla quoæquarum scribitur in ms. Rem. pro coequarum. Coæqua pars apud Plinium, lib. vi, cap. 28.

(52) Propositum virginitatis votum dicitur, uti penes Ambrosium et alios Patres sæpissime. Vide præsertim Augustinum, de Bono viduitatis, cap. 9, et Leonem Magnum, epist. nad Rusticum Narbonensem, inquisit, 15, ubi propositum virginitatis cum habitu etiam virginco conjunctum a consecratione virginum distinguit. Sic etiam proponere virginitatem idem est ac vovere apud S. Augustinum, serm. 225, num. 2.

(53) Jejunii nimirum tempore etiam conjuges continentiam servare oportebat, ut a Paulo monitum plures Patres animadverterunt. Lege Augustinum, serm. 208, n. 1; 209, n. 3; Cæsarium serm. 10 et 142 appendic., Augustin., et alios: quæ disciplina hac in Ecclesia Veronensi diutius viguisse cognoscitur ex Khaterio episcopo in Synodica ad presbyteros ejus

dem ecclesiæ.

(54) Mirum fortasse videbitur, quod preces allegatæ dicantur, antequam fusa sint: cum perinde accipi soleat allegare preces, ac fundere. At allegare proprie hie est pro dirigere, quemadmodum Appuleius, de Deo Socratis, pag. 61: Cui igitur preces allegabo? Itaque preces vix allegatæ, id est ad Deum mente, vel etiam cum incipiuntur, directæ, statim antequam fundantur, a continentia commendatæ, acceptæ sunt.

(55) Sic ms. Urbin. At. Tolent. Tu te, Rem. Tui, editi cum aliis mss. Te.

(56) Ms. Pomp. in fine apponit. Amen. TRACT. V-(1) Res pene contra naturam, seu, ut ait S. J.Chrysostomus laudatus, n. 3, tract..4, supranaturam et non humana videbatur virginitas, quam persua

D

II. Denique si videtur, conferamus, quæ sit inter virginem nuptamque discretio. Nupta cogitat quemadmodum placeat marito virgo, quemadmodum Deo. Hæc (4) extrariis ornamentis ornatur : longe illa ornatior, aliunde quia nescit ornari. Hæc variis unguentis et odoribus fragrat : illa unici floris sui

dendam hoc in tractatu S. Zeno sibi potissimum sumpsit. Hac in re promovenda quantum studii posuerit, quantumque res ipsa illi feliciter cesserit, inde colligimus quod Verone, ubi primus fortassis fidem intra monia statuit, et publicam ecclesiam ædificavit, ut alibi ostendimus, exstruxit etiam virginum monasterium, pluresque alias præterea virgines in privatis domi bus degentes satis probabiliter consecravit, de quibus diximus aliquid dissert. 3, cap. 1, § 3.

(2) Ilominum etiam christianorum oblocutiones adversum eos, qui virginitatem persuaderent, si quis velit cognoscere, Ambrosium adeat, qui iisdem S. Zenonis vestigiis insistens, cum pro virginitate multa dissereret, invidiam quamplurium in se convertit, quam non uno loco declinare et compescere studuit. Lege præsertim librum de Virginitate, cap. 5 et seqq. Inter odii et invidiæ causas, quas plures commemorant, est potissimum illa, qua explicatur cur (quod Zeno tradit) hostis publicus, haberetur quisquis nuptias dissuaserit. Nonnullos enim, inquit, cap. 7, num. 37, dixisse audivi, quod periit mundus, defecit genus humanum, conjugia labefacta sunt. Quod porro addit noster episcopus, aut certa placita, quibus stultitia vocabatur quidquid christiajudicatur insanus, id spectat vel ethnica philosophie na sapientiæ probaretur, uti vidimus tract. 3, adn. 2, vel potius quod ipsi insaniæ verteretur sese opponere nuptiis, quas, ut ait, uno consensu omnes excolunt populi, et persuadere rem, quam et civiles leges pœnis mulctabant ex adnot. 3 in tract. 4, et plerique hominum exsecrabantur, ipsique etiam parentes, qui ut filias ab hoc proposito deterrerent, dotem nonnunquam se illis negaturos minitabantur, ut colligimus ex Ambrosii lib. i de Virgin., cap. 11, num. 62.

1

(3) In editis et nonnullis mss. te heic: ubi delevimus te auctoritate manuscripti Remensis.

(4) Extraneis, habent mss. Tolent., Vat. et Urbin.; cæteri codices et editi extrariis. Extrarium autem pro extraneo, ex alia nimirum terra oriundo et ad

quovis prato jucundior 54 in cœlum ipsum honore læto A jus ista sunt verba : Tempus coarctatum est: superrespirat. Hæc liberis gaudet: at illa liberorum non timet orbitatem. Hæc eorumdem blanditiis vernantibus pascitur et incrementis adolescentibus quotidie delectatur at illa ægra fastidio novem mensium non bajulat pondus sub incerto partu, parientis nascentisque de salute non gemit, nullusque momentis omnibus variæ sollicitudinis cura torque

tur.

est ut qui habent uxores sic sint, quasi non habentes, præterit enim figura hujus mundi (I Cor. vII, 29 et 31). At cum ante annos ferme (10) quadringentos, 55 vel eo amplius, apostolicum hoc operetur edictum, quo et vivaciores fuere homines, et rarissimi Christiani; cur ego christiano (11) orbe ipso pene jam toto, hominumque vivacitate mundo senescente detrita, obtundam verbis palpantibus aciem veritatis, ac non plene denuntiem, observantia qua perfectione Dei cultus debeat custodiri? Apud Salomonem maxime cum scriptum sit : Et si multiplicentur filii, non oblecteris in illis, si non est timor Domini cum illis, non corrideas animæ illorum: melior est enim unus timens Deum, quam mille filii impii (Eccl. xvi, 1, 2, 3). Cum

III. Sed dicet aliquis: Etiam Maria virgo et nupsit et peperit. Sit aliqua talis et cedo. Cæterum illa (5) fuit virgo post connubium, virgo post conceptum, virgo post filium. Denique si esset aliquid virginitate melius, Dei filius hoc magis potuerat suæ matri præstare, cui (6) præstiterit, ut divinæ virginitatis honore polleret. Itaque in statu quo nata es, per- B hæc ita sint, age vidua, quæ sicut innocens virgo manens virgo gloriare, sanctique pudoris florem nulli legi subjecta fidei thesaurum custodi: esto sancta et corpore et spiritu amore Christi ignem carnis exstingue, ut de resurrectione gloria, quam hic jam tibi vendicas, taceam, in qua ut Dominus ait, Neque (7) nubunt, neque nubentur, sed sicut Angeli erunt (Matth. xxII, 30). Magnum consequere beneficium, si Deo vivas puris moribus libera, et hominis non sis (8) ancilla.

IV. At tu vidua (9) secundas cur desideras nu. ptias, cum temperare videas Apostolum primas? cu

vecto, legimus apud Terentium Phorm. 1, 4, 13; Suetonium, in Vespasiano, cap. 5, et alios. Hinc autem nostras quoque mulieres vestes et ornamenta e remotis regionibus procurasse liquet, quod in feminis reprehendit non solum Clemens Alexandrinus, in C Pedag. lib. n, cap. 10 et 14, cum aliis Patribus, verum etiam Seneca, in Consolat. ad Albinam, cap. 11 et lib. vi de Beneficiis, cap. 9.

(5) Hoc tam præcisum pro Mariæ virginitatis testimonium, quod repetitur lib. II tract. 8, maximi faciendum est, cum nullum ex Patribus Zenone antiquiorem formula adeo precisa et nunc jam celebri usum reperire licuerit. Id autem adversus quosdam B. Mariæ virginitati detrahentes adeo expresse dictum videtur. Sane circa hoc idem tempus S. Hilarius, in cap. 1 Matih., num. 3, notat plures irreligiosos et a spirituali doctrina admodum alienos occasionem ex eo occupasse turpiter de Maria opinandi, quod dictum sit : Priusquam convenirent, etc. Idem mouet de nonnullis Epiphanius, hæres. 78, num. 7, tametsi ab hoc appellari potuerint Helvidius et Jovinianus, qui Zenonis æla em consecuti sunt. Fuit tamen Zenonis ævo Eunomius, qui in Theophaniorum die, Eudoxio Ariano episcopo non dissentiente, vel etiam jubente, Mariam a Josepho post divini Verbi partum cognitam pro concione affirmavit, ut tradit Philostorgius in excerptis a Photio, lib. vi, § 2, ad an.

561.

nubere sæpe festinas, interroganti responde, bonumne amiseris maritum, an malum? Si malum et desideras nubere, digna es quam pejor affligat. Si bonum, fidei serva signaculum: pati non meretur injuriam ipse cui perhibes testimonium. Ubi est ille, qui invicem desiderantibus vobis tardior cæteris videbatur primus matrimonii dies? Ubi pretiosæ virginitatis festa, (12) utrisque dulcis, occisio? Ubi amor, qui in æquo unitoque conjugio, e duobus altero superante, non moritur? Tune non illa es quæ mariti corpus (13) expositum 56 lavisti lacrymis, osculis de

(10) Ita ex omnibus mss. et editione prima; solum in edit. Ver. suppositum fuit ducentos, quod in alias editiones migravit; cujus arbitrariæ emendationis consilium fuse explicavimus et rejecimus dissert. 1, cap. 2, § 1.

(11) Orbis nomine accipi potest totum Romanum imperium, quod orbis dici solebat, ut liquet ex pluribus testibus, ac præsertim ex Firmico, qui expresse id tradit, et ex antiquo auctore libri de Mortibus persecutorum, ubi orbem terræ pro Romano imperio dictum sæpissime invenies. Nepos in Attici Vita, num. 25, de Cæsare et Antonio loquens: Cum se, ait, uterque principem non solum urbis Romanæ, sed orbis terrarum esse cuperet. Virgil. Eccl. 1, vers. 67 : Toto divisos orbe Britannos.

Spartianus, in Hadriano, pag. 3, Adeptus imperium....... tenendæ per orbem terrarum paci operam impendit. Vide Ovid. lib. 1 Trist. 4, vers. 69; Tacitum de moribus Germanorum cap. 1; Ambrosium epist. 17, num. 5; Symmachum in, Relatione num. 9; et tractatum 10 Zenonianum hujus libri 1, num. 5. Hinc Minutius, num. 12, Romanos fusos orbe toto affirmare non dubitavit.

D (12) Edit. Ven. utriusque, et postea separante pro superante. Mss. Vat. pro occisio habet occasio, Rem. occiosio.

(15) Morem exponendi mortuorum cadavera indicant illa Virgilii Æneid. vi :

Tum membra thoro defleta reponunt:

in quæ Servius Servabantur cadavera octo diebus, etc. Depositum pro expositum dixit Ovid. m Trist.:

Depositum nec me qui fleat, ullus erit.

A paganis quidem corpora exponebantur in ædium vesubulo, ut colligimus ex Luciano περὶ πένθους, et Dione de Liviæ excessu, et ex Suetonio in Augusti Vita, cap. 100. In ecclesiis autem exposita fuisse christianorum cadavera (ut sanc de Paula cadavere in ejus epitaphio tradit Hieronymus In media Ec

pescas. Mihi crede, non habet concupiscentia locum, ubi patientia dominatur, ubi vivitur sobrie, ubi mors timetur. Itaque hanc observantiam, hunc timorem, quod est verius atque justins, transfer ad Deum, et quale libet illud sit, repente exstinguetur incendium.

tersisti, crinium damno velasti, scissis genis, livore A flammas tuas maritalis gladii contemplatione comfœdatis uberibus, sordido plus pulvere tecta quam veste? Tu, inquam, non es quæ (14) nunc cœlum ipsum ululatibus rumpens, post talem maritum puncto temporis vivere te non posse clamabas? Nunc clusis dolore gemitibus, sæpe inter affines mortua spiritu, labentibus membris ad terram, incertas reddebas exsequias: cui magis lacrymas commodarent, mortuone, an morienti? Post hæc, si libet nubere, omnia illa mentita es. Quid hoc est? Ecce rursus ad lenocinia redis, colorem de pyxide mutuaris paulo ante damnatum. Ecce indulgenter excolis crinem; odorato pulvere luctus pulverem mutas; (15) in stiLio fletus includis; ornamento ligas, quod (16) suspendio voveras, collum; ab speculo oracula inqui

VI. Sed sic ego in rebus demoror (19) prope sanis, quasi quæ vere exsecranda sint, jam correcta sint crimina. Pudet me dicere in populo gravi, anus sæpe videri novas (20) nuptas, quarum pene plures sint nuptiæ quam natales: quæ non rogantur ut bant, sed ut dormiant, invitantur propiores sepulcro quam thalamo: quæ ipsa cum (21) pereunt, detestabili exemplo adolescentulas quoque perire com

nu

ris, quam commode possi scircumscribere (17) petito- B pellunt. Quis has diligat filius? quis maritus? conrem. Quidquid feceris, virgo jam non eris: unum tamen scio, quia nihil distat a prodigio, quiquis alterius causa et formam mutat et mores.

V. Sed dicis: Ardor me tenera compellit ætatis. Credo. Ecce nupsisti. Ut de fragilitate humanitatis, casibus ut de cæteris taceam, ecce maritum tuum postridie aliqua necessitas rapit, quæ a te longe distractum decennio, vel eo amplius, ut adsolet fieri, detineat relegatum. Quid facies? Observabisne redeuntem, an aidori quæres 57 aliunde remedium? Si observantiam (18) pollicere, sine dubio fallis, cujus impatientiæ professio jam tenetur. Si es autem sumptura remedium, dubium non est hoc esse solum, ut clesia spelunca Salvatoris est posita), ibique etiam C mulieres virorum suorum corpora lacrymis diluisse, colligi posse videtur ex tract. 16, num. 5, ubi hæc a mulieribus gesia auctor perbelle commemorat, cum Sacerdotes solemnia divina de more peragerent, ut demortui animam Deo commendarent, quod sane in Ecclesia fieri debuit. Pro lavisti quod est in omnibus mss. et edit. Ven., editi habent lavasti. Quod porro dicitur, mulieres corpus expositum crinium damno velasse (idipsum repetitur tract. 16, num. 5) funeris mos erat tum apud Græcos, tum apud Latinos usitatus: comam enim illæ sibi demebant cadaverique crines injiciebant, ut liquet ex Homero, Herodiano, Plutarcho et aliis, quos allegat Everardus Feithius, Antiquitatum llomeric. lib. 1, cap. 13. De more item fiebant reliqua, quæ tum hic, tum tr. 16 similiter recensentur, ut ne mirum sit quod mulieres consuetudini potius quam amori obsequentes, omnia illa mentiri potuerint.

(14) De particula nunc pro tempore præterito, vix tamen elapso, accepta vide tr. 2, anuolat. 17. Infra pro clusis editi post Ver. perperam habent elusis. Inter affines supplevimus ex ms. Pomp. et significatur, uxores in maritorum exsequiis sæpe præ defectione spiritus cecidisse in terram, ita ut incertum esset affinibus, qui aderant, cui magis exsequiæ et Jacrymæ deberentur. Edit. Ven. pro morienti babet

morituro.

(15) Stibium a Plinio memoratum, lib. xxx. cap. 6, num. 34, metalli quoddam genus est (quod nigrum pulverem Tertullianus, de Habitu feminarum, appellat, alii vocant alabastrum) sic dictum græcanice a otibw, seu arribo, adstringo, quod adstringendi vim habeat, eoque cum uterentur muleres in fucanda facie oculisque perpoliendis, vel, ut Tertullianus ait de Cultu femin.. porrigendis; de quo videsis Georgium Agricolam, lib. x de Natura fossilium, cap. 11. Jure S. Zeno fletus muliebres in stibio, quo oculi deterguntur,

fundentes sanguinis jura, delentes merita maritorum, adulantes vivis, mortuis suspirantes, nunc odientes veteres, nunc novos filios similiter et maritos? At e diverso ipsæ æstiment (22) quid sit, quod in tam solemnibus votis sæpe contingit, ut nec filios habeant, nec maritos. Talis est etiam causa maritorum, ad quos aliquid loqui superfluum est, quia si uxor et maritus in carne sunt una, dubium non est, quia quod alter audit, amborum est. Quid agam, quo me vertam, nescio: non enim video quid in exhortationibus divini ac veri cultus Gentibus prædicem. Felicitatemne virginitatis? at habent (23) suas virgines et si 58 non felices, habent tamen. Sin inclusos prodit. Objicit similiter stibii usum mulieribus viduis Commodianus, Instruct. 59, vers. 7.

(16) Respiciuntur hoc loco imprecationes, quibus mulieres viduæ præ dolore sibi mortem et suspendium sæpe adprecantur.

(17) Petitor hic pro illo, qui viduam sibi uxorem petit.

(18) Ms. Pomp. polliceare. Sub finem numeri quale libet scripsimus pro quale velit; ubi forte livet scriplum pro libet migravit in velit: quale libet autem idem ac qualecumque. V. Cic. 11 de Ñat., c. 37.

(19) Prope sancæ dicuntur secundæ nuptiæ præ nuptiis tertiis, quartis, etc., que antiquis exsecrandæ vise sunt; de quo plura dissert. 1, cap. 7.

(20) Ms. Pomp. nuptias in margine corrigit. Post pauca ms. Rem. plus pro plures.

(21) Pereunt dicitur non de vera culpa, sed de continentiæ jactura, quam viduæ sæpius nubentes subeunt; quo fit, ut suo exemplo adolescentulas virD gines perire, id est virginitatis jacturam facere, compellant.

(22) Ms. Tolent. quid sint, quibus in tam solemnibus. Paulo post ms. Rem. contigit pro contingit; et post pauca cum edit. Ven. fiunt una pro sunt una.

(23) Non vestales solum, sed aliæ quoque Gentium virgines a Tertulliano memorantur in Exhortat. Castit. cap. 13: Noveram virgines Vestæ et Junonis apud Achaia oppidum, et Appollinis apud Delphos, el Minerva el Dianæ quibusdam locis: quibus similia repetit lib. ad Uxorem, cap. 6. Pausanias lib. III, cap. 16, meminit virginum quæ Hilariæ et Phoebes crant sacerdotes, atque Leucipides dicebantur. Vestalium suo quoque tempore florentium mentionem facit Symmachus, præfectus Urbis, in relatione ad Valentinianum, Theodosium et Arcadium, n. 11, necnon S. Ambrosius, lib. 1 de Virginitate, cap. 4, epist. 48, num. 11.

vero ad viduitatis sudorem gloriosum palmamque A jugulantur, quæ Christi ingratæ beneficiis, sponte ad

provocavero; nobis fortassis insultent, quia nostræ sacræ virgines viduæque magno pro immortalitatis præmio, suæ autem gratis laborent. Verum hoc est solum, nos in quo vincimus, quia pro sua sanctitate christianæ plus nubunt. Adde quod (24) Gentibus: quod sine dolore magno, vel gemitu non potest dici.

VII. Quæ enim vox, quæ increpatio has condigne possit arguere? quæ dedecus suum sacrilegio dotantes, membra Christi dæmoniorum servis addicunt; Dei templum profanis patefaciunt; (25) sacraria usque ipsa denudant; sacra confundunt, amissa luce lætantes in tenebris, habentes fana, non domos. Digne

(24) Conjugia christianarum feminarum cum viris B paganis quam reprobata semper in Ecclesia fuerint, ob periculum præsertim quod hic a Zenone tangitur, multa alia Patrum testimonia demonstrant. Tertullianus lib. n ad Uxorem totus in eo est, ut si illa post ipsius mortem a secundis nuptiis abstinere ægerrime nequeat, saltem a matrimonio cum Gentili jungendo caveat; ibique argumenta urget iis plane similia que noster auctor pressius quidem, sed non minus vehementer et eleganter effert. Legatur Ambrosius 1. 1 de Abraham, cap. 9, num. 84, et epist. 19, ad Vigilium, cui jam episcopo Tridentino institutionem poscenti hoc primum monitum dedit, videret ne qua fidelis cum infideli matrimonio jungeretur. Vide plura dissert. 1, cap. 7.

mortem, de qua evaserant, revertuntur. Cum igitur semper insidietur se non quærentibus diabolus, æstimate, quid faciat invitatus: cui omnes nocendi aditus reserati, præstant sine pugna, sine ullo labore victoriam: non enim conabitur in ditionem redigere suam, quæ esse ejus ambivit ancilla. In domo denique quæ geruntur, sed et ipsis in fanis, Christiana fidelis, sine te esse non poterunt, 59 quia uxor infelix es, si nescis quid agatur in domo: infelicior certe, si scieris.

VIII. Proponamus itaque, ut sæpe contingit, in unum sibimet convenire diversæ religionis diem, quo tibi Ecclesia, illi adeunda sint (26) templa. Quo ge.

Equidem christianorum ecclesias templi nomine appellatas primo invenimus apud S. Ambrosium, epist. xx, n. 2, ut Gothofredus animadvertit in notis ad titulum de Paganis, prope finem, pag. 253. Unum tamen vetustins S. Hilarii testimonium suppetit in psal. cxxvi, num. 3, ubi, Conventus ecclesiarum, inquit, consuetudo nostra vel domum Dei solita est nuncupare, vel templum: quibus verbis significari videtur Hilarii quoque ævo, cum sub vitæ finem hunc commentarium in psalmos scriberet paulo ante an. 367, hanc locutionem consuetudine receptam, qua ecclesiasticæ ædes vel Dei domus, vel templa vocarentur, Errorem tamen hic loci subesse, et vel templum glossema esse, quod e margine in textum irrepserit, quispiam existimet. Quod si hoc minus placeat, integer textus si consideretur, non eam ejus loci esse sententiam apparebit. Ita vero ibi scribitur : Conventus ecclesiarum, sive tum templi, quos ad secretam sacramentorum religionem ædificiorum scepta concludunt, consuetudo nostra vel domum Dei solita est nunC cupare, vel templum ; ubi animadvertenda præsertim est in primo membro particula tum, quæ voci templi præfigitur. Sermo autem ibidem est de ædificatione templi Salomonis, de qua in eo psalmo agitur, et ad hanc unam ædificationem refertur illud sive tum templi Quod si cum Zenonianis codicibus in Appendice memorandis (ibi enim hic Hilarianus tractatus dabi tur) sine tum legendum putes, adhuc nihil obest, quum universas sive veteris, sive novi Testamenti ædificationes complexurus, ecclesiarum nomine intelligere Hilarius potuerit christianorum ædes, quas domus Dei appellatas notat, templi autem nomine Salomonis ædificium, quippe quod, sicut nostris quoque temporibus, uno templi, non autem ecclesiæ nomine appellari solet; ita Ililarii ævo idem unum ex omnibus ædibus vero Deo dicatis templi nomine ex communi locutione nuncupabatur: unde et S. Zeno, qui christianas ædificationes sacras nunquam vocat templa serm. 14, num. 1. Salomonis ædificium eo nomine perspicue designat. Hanc ergo appellationem apud liilarium si quis ad christianos conventus transferat, mirifice fallitur. Notum est quantum christiani veteres a templi nuncupatione suis cœtibus addicenda abhorrerent. Templa nimirum nuncupari cernebant magnificas idolorum ædes, quibus carnales homines plurimum deferebant. Hæc ergo ejusmodi hominibus necessaria esse dicebant, non sibi, qui Dei templum vivum in semetipsis gererent, ut sæpius inculcabant ex Paulo apostolo: et sicut olim fervescentibus persecutionibus non pauci templa sibi nulla esse protestati sunt, de quo vide annot. 6 in tract. 14, ita postea quoque id nomen non nisi idolorum ædibus dedere, vel etiam Salomonis ædificationi, quæ carnali Judæorum populo necessaria, ob structuræ et materiei pretium magnificentissime prædicabatur. Conventus porro suos christiani cum appellarent, ut innuerent fideles ipsos potius, qui con,

(25) Tota hæc periodus nuptiarum celebrationem cum infideli videtur prospicere, in qua sicut membra Christi, id est mulieris corpus, dæmoniorum servis, id est ethnicis viris, addictà, et Dei item templum profanis patefactum intelligit ipsam mulierem christianam, cujus membra Dei templum pariter vocavit Cyprianus in tract. de Habitu virginum (unde ipse S. Zeno lib. I, tract. 42, ex celebri Pauli formula, Dei templa appellat baptizatos, quos, cum essent gentiles, idololatriæ fana vocaverat : Quem noveris idololatriæ fanum, gaudeas Dei templum, ita etiam sɛcraria per quamdam gradationem eodem pertinere nihil ambigimus. Sacra autem confusa quid Zeno dixerit, ignoramus, nisi forte spectet sacra illa, quæ illatis a marito gentili in nove nuptæ cubiculum idolis, ex paganorum ritu primo nuptiarum die peragebantur; ex quo domus in fanum mutata dici potuit. Forte etiam domus fana vocari potuere, quod in privatis paganorum domibus essent idola, quæ divinis honoribus colebantur: nam, ut ait Tertullianus, lib. 11 ad Uxorem, cap. 6: Moratur Dei ancilla cum Laribus alienis, et inter illos omnibus honoribus dæmonum, omnibus solemnibus regum, incipiente anno, incipiente mense, nidore thuris agitabitur, et procedet de janua laureata et lucernata. His profanis viri sacris D christiana mulier debebat alia ex propria religione objicere, nimirum sacras ad Deum preces, et fortassis etiam sumptionem Eucharistiæ, quam christianos domum attulisse, domique servasse, patebit ex annot. 29. Probabilius tamen est, hoc loco spectari illa Pauli II Cor. cap. vi, vers. 14, quibus nuptias cum infidelibus ab Apostolo interdictas plerique Patrum interpretantur: Nolite jugum ducere cum infidelibus. Quæ enim participatio justitiæ cum iniquitate? aut quæ societas lucis ad tenebras? quæ autem conventio Christi ad Belial? aut quæ pars fideli cum infideli ? qui autem consensus templo Dei cum idolis? vos enim estis templum Dei vivi.

(26) Hinc colligi potest, Zenonis ætate idolorum ædes proprio templi, ædes autem sacras christianorum proprio ecclesiæ nomine appellatas fuisse, ut nec istæ templa, nec illæ appellarentur ecclesia.

nere unusquisque suum sacrificium procurabitis? 60 A sacrilegio possis placere sacrilego. Ut rem compen

dio transigam, utique a templo regrediens necessario enarrabit tibi sciscitanti, sibi de utriusque salute, vel unanimitate deorum quæ fuere responsa. Si terribilia, consternata metu, forsitan, ipso cessante, illicita eis vota donabis, quod maritis etiam sub fidelibus multæ fecere pejores Evæ non discipulæ, sed magistræ; illa enim decepta, hæ sua sponte se diabolo dediderunt. Sin vero pacifica et salutaria; profecto lætaberis, eique tanto pro nuntio morigera conjux pacem si non ingeris, nec negabis.

IX. Quid agis, misera? quid, vesana, lætaris? Non est (30) pax ista, sed bellum; non osculum, sed venenum. Prol nefas! adhuc fumantia (31) busto com plecteris membra, sudoremque sordidarum vaporis araruin carne tua detergis, jocaris, blandiris, obscB queris; si quod forte acceptum relatumve fuerit a (32) fanatico solemne mysterium, 62 ipsa suscipis,

D