28 LIBER SECUNDUS a.

In hoc secundo libello declaratur quæ sit una et vera Ecclesia catholica, et ubi et apud quos maneat, et quinque dotes Ecclesiæ in Catholica esse magis, quam in ea parte quam sibi schismatici facere voluerunt, et quod impie novacula pœnitentiæ raserint capita sacerdotum, et quod homicidia fecerint, et illa quæ ad salutem credentium procurata fuerant, aut canibus dederint, aut abjecerint. b

I. Quid sit, et ubi sit Catholica Ecclesia, et quod A ditis; ut ubi vultis, ibi sit Ecclesia; et non sit ubi ubique terrarum diffusa. Quoniam et qui fuerint

non vultis. Ergo ut in particula Africæ, in angulo traditores ostensum est, et schismatis origo ita parvæ regionis, apud vos esse possit apud nos in alia monstrata est, ut pene oculis perspecta videatur; parte Africæ non erit? In Hispaniis, in Gallia, in Itaetiam hæresis ab schismate quid distet, ostendimus: lia, ubi vos non estis, non 29 erit? Si apud vos tanillud demonstrare jam proximum est c (quod nos tummodo esse vultis, in tribus Pannoniis, in Dacia, promisimus secundo loco esse dicturos) quæ sit una Moesia, Thracia, Achaia, Macedonia, et in tota GræEcclesia, quam columbam et sponsam Christus ap- cia, ubi vos non estis, non erit? Ut apud vos esse pellat. Ergo Ecclesia una est, (1) cujus sanctitas de possit, in Ponto, Galatia, Cappadocia, Pamphilia, sacramentis colligitur; non de superbia personarum Phrygia, Cilicia, et in tribus Syriis, et in duabus ponderatur (2): ergo hanc unam columbam et dilec- Armeniis, et in tota Ægypto, et in Mesopotamia, lam sponsam suam Christus appellat. Hæc apud oin- ubi vos non estis, non erit ? Et per tot innumerabiles nes hæreticos et schismaticos esse non potest. Re- insulas, et cæteras provincias, quæ numerari vix stat ut uno loco sit. (3) Eam tu, frater Parmeniane, possunt, ubi vos non estis, non erit? (4) Ubi ergo apud vos solos esse dixisti; nisi forte quia vobis erit proprietas catholici nominis, cum inde dicta sit specialem sanctitatem de superbia vindicare conten- B catholica, quod sit (5) rationabilis et ubique dif

LECTIONES VARIANTES.

a In ms. S. T. incipiunt capitula libri secundi. In ms. S. G. secundi libri argumentum.

b Post argumentum in mss. scriptum est, incipit liber secundus.

VARIORUM

(1) Cujus sanctitas de sacramentis. Docebant Donatista sacramenta vim suam a sanctitate personarum a quibus conferebantur accipere; quod superbum et arrogans vigebatur Catholicis : eo alludit Optatus, cum ait Ecclesiam sanctam esse; non ex superbia episcoporum, sed per sacramenta, quæ ex sese et ex opere operato, uti aiunt, sanctos efficiunt fideles. ALBASP.

(2) Cujus sanctitas de sacramentis colligitur, non de superbia personarum ponderatur. Sancta non est Exclesia ob personas que se innocentes esse jactitant, C quales erant Donatista; sed propter sacramentorum sanctitatem. Hine subdit Donatistas asserere idcirco Ecclesiam apud se solos esse, quia specialem sibi sanctitatem de superbia vindicabant. Dicebant cæteros omnes crimine traditionis infectos, corruptos et impuros, quia cum traditoribus communionem habebant. Du PIN.

(3) Eam tu, frater Parmeniane, apud vos solos esse, etc. Lego cum interrogatione dixisti? id est, sustinuisti dicere? eo dementia devenisti ut diceres? nisi forte illud sit, etc. Quæ sequuntur etiam ab illis, ergo ut, continuata per aliquot periodos interrogatione suaviora multo sunt et épatixÓTEρa. Vehementiorem enim faciunt orationem, quani vehementem hic esse ratio postulat. Leges igitur: ergo ut in parlicula Africæ, in angulo parvæ regionis apud vos esse possit, apud nos in alia parte Africa non erit? in Hispaniis, in Gallia, in Italia, ubi vos non estis, non eril? etc. Si quis malit per sarcasmum sine interrogatione, non repugno, etsi illud magis probo. M. CASAUB.

(4) Ubi ergo proprietas Catholici nominis. Quomodo Ecclesia erit catholica si eam ab omnibus illis provinciis expellas, et intra fines tain exiguos concludas? ALBASP.

(5) Cum inde dicta sit Catholica quod sit rationabilis, etc. Nihil magis contra mentem Optati, ut de re

D

c In ms. S. G. jum in proximo est.

d Quidam ex conjectura, quod non sit nationalis, sed ubique diffusa.

NOTÆ.
ipsa nihil dicam, dici poterat, quam quod a Balduino
hie affertur, Ecclesiam ideo dici ah Optato rationa-
bilem, quod non tam oculis cernatur quam ratione,
hoc est, mente et intellectu comprehendatur. Ubi-
cumque tandem habeat, certe locum hic habere non
potest hæc interpretatio: ut illud taceam, quod
aliud est rationabilis, et rationalis aliud, quæ hac in-
terpretatione temere confunduntur. Præterea quis
non videt argumentum hic ab Optato, ab ipsa vi vo-
cis et etymologia nominis Catholici duci? At per
omnes grammaticos et linguarum peritos quisquam
umquam fuit, qui Catholicam inde dici putaret,
quod rationabilis esset et ubique diffusa? Rationabilis
illud quod attinet, non ignoro in veteri glossario
xa0oxos verti rationales, et optime verti, quod ta-
men nihil huc omnino facere fatebuntur, quiqui
rationales aul Catholici dicantur in jure, et apud ve-
teres aliquot, usumque appellationis utriusque apud
antiquos non ignorant. Utrum tamen Oplato hæc
errandi causa fuerit, haud facile dixerim. Illum certe
ita plane credidisse: Catholicam, dici, quasi rationa-
bilem, et ubique diffusam, confidenter assero. Tanta
erat et tam catholica linguæ Græcæ imperitia, ut
passim etiam qui alioqui doctissimi, in similes er-
rores inciderent. Possemus nos certissimis hoc ar-
gumentis demonstrare, si quemquam esse putaremus,
qui quidem in antiquorum lectione versatus sit, qui
de eo dubitaret. Ne longe igitur argumenta quæra-
mus, quis non æque miretur istam Catholici nomi-
nis derivationem, omnium obediens, sive ubique unum?
quod tamen a Paciano disertis verbis affirmari,
qui mihi non credit, ipsum audiat ad Sempronianum
epist. 1: Etsi reddenda postremo Catholici vocabuli
ratio est, et exprimenda de Græco, interpretatione
Romana Catholicus, ubi unum, vel ut doctiores pu-
tant, obedientia omnium, nuncupatur, mandatorum
scilicet Dei. Unde Apost.: Si in omnibus obedientes

fusa (6)? Nam si sic pro voluntate vestra in angustum A psalmo, de ipso Salvatore sic scriptum est : Dominacoarctatis Ecclesiam : si universas subducitis gentes, ubi erit illud, quod Filius Dei meruit? ubi erit quod libenter ei largitus est Pater, in secundo psalmo dicens Dabo tibi gentes hæreditatem tuam, ct possessionem tuam terminos terræ (Ps. 11, 8)? Ut quid tale infringitis promissum, ut a vobis mittatur quasi in quemdam carcerem latitudo regnorum? (7) quid tantæ pietati obstare contenditis? quid contra Salvatoris merita militatis? permittite Filium possidere concessa permittite Patri promissa complere. Cur ponitis metas? cur figitis limites ? Cum a Deo Patre Salvatori tota terra promissa sit, non est quidquam in aliqua parte terrarum, quod a possessione ejus videatur exceptum. Tota est donata terra cum gentibus; totus orbis b Christo una possessio est. Hoc B probat Deus, qui ait: Dabo tibi gentes hæreditatem c Luam, et possessionem tuam terminos terræ. Et in LXXI LECTIONES

bitur a mari usque ad mare, et a fluminibus 30 usque ad terminos orbis terræ (Ps. LXXI, 8). Pater dum donat, nihil excipit: vos ut concedatis unciam, totam libram auferre çonanimi. Et adhuc nitimini suadere hominibus, apud vos solos esse Ecclesiam; auferentes meritum Christo, negantes præstitutum a Deo d. O vestra ingrata et stulta præsumptio! Christus vos cum cæteris e in societatem regni cœlestis invitat, et cohæredes sitis hortatur: et vos eum in f hæreditate sibi a Patre concessa fraudare laboratis &, dum Africae partem conceditis, et totum terrarum orbem, qui ei a Patre donatus est, denegatis. (8) Quid mendacem videri b vultis Spiritum sanctum, qui in XLIX psalmo, omnipotentis Dei benevolentiam narrat, dum dicit : Deus Deorum Dominus locutus est, et vocavit terram, ab ortu solis usque ad occasum. (9) Vocata est ergo terra ut caro fieret, et sicut legiVARIANTES.

estis, etc.; mox, sed et si catholicus, ubique unum est, ut superiores putant, etc. Et tamen Pacianus is est qui neque antiquitate (aliquot etiam annis prior), neque doctrina cedit Optato. Age, in coll. Carthag. cum omnes fere convenissent episcopi Africani, et ex omnibus delecti essent doctissimi, qui cæterorum omnium nomine causam susciperent; quid illi tandem de nomine Catholico definiunt? Catholicum esse a Catholon: Catholon autem dici quod secundum totum sit. Propius ad verba fateor, si per se singula spectentur; verum enim est, tò xałóλov a C quo καθολικός, esse a κατά et όλον; ad vim autem et veram significationem quam conjuncta habent, haud multo propius, quam quod ab Optato affertur. Idem tamen, etiam Augustinus ingerit, ac tuetur contra litteras Petiliani lib. 11, cap. 38. Neque dubium illud rationale ex vestigiis quibusdam, toữ xutà el Xóyos, quæ in voce, xafolɩxòs promanasse, an etiam in ultima syllaba aliquid a xéo, repetendum somniaverint, unde illud diffusa viderint ipsi. Mihi fit fmagis verisimile duas diversas etymologias, aut diversorum potius somnia et hallucinationes, ne dicam deliria, hic Optatum conjungere et confundere. Non mirum autem si Optato hæc somnia placuerint, et se facile probaverint. Cum enim Ecclesiæ catholica contraria sint hæresis et schisma, quorum illam error, hoc autem separatio proprie facit, ut Hieronymus et Augustinus pridem distinxere (quo et illa pertinent supra) Catholicam facit simplex, et verus intellectus intelligere, etc., hæretici vero veritatis exules, impiis sensibus depravati, etc.; duplici hac Ca- D tholici nominis proprietate, ab haeresi et a schismate pariter asseritur. Ab hæresis errore, quod sit rationabilis, id est, rationi el veritati consonans, quo sensu rationabile passim apud Ecclesiasticos reperies. A schismatis autem separatione, et superba illa Ecclesiæ ad unum aliquem angulum (quod modo Donatistis objiciebat Optatus) restrictione, quod ubique sit diffusa. Atque hæc nos eo pluribus, ne quis postea novis conjecturis sit locus. Video enim viros doctos hunc Optati locum varie, qua correctio nibus, qua interpretationibus sollicitasse. Sane et nobis aliquando nationalis probabatur; sed merito id respuimus. Si quidquam mutandum, id multo prius esset, ut pro rationabilis et ubique scriberemus ratio. nabiliter ubique; quo verbo non Optatus modo po

In ms. S. T. lerris.

f In ms. S. G. de.

6 In ms. S. G. laboratis excludere.

h Ita in omnibus mss., male in editis videre. NOTÆ.

stremo libro, sed et Cyprianus, aut qui scripsit de singularitate Clericorum, inter opera Cypriani, Augustinus, Salvianus, Victor Uticensis, aliique sunt usi. Sed omnino nihil mutandum. M. CASAUB.

Ibid. Rationabilis. Quæ eamdem fidei regulam ubique teneat et profiteatur : hæc hujusce verbi rationabilis videtur esse significatio. ALBASP.

(6) Rationabilis et ubique diffusa. Ludit hic Optatus in duabus etymologiis vocis hujus catholica; quarum una est a ἀπὸ τοῦ κατὰ λόγον, ab eo quod est secundum rationem; altera, ¿ñò τoй xuτù et løv, secundum totum. A prima forte radice zabolizoi, et rationales dicti sunt procuratores fisci. Similis est omnino lusus circa nomen catholici in epistola Dionysii Alexandrini ab Eusebio relata, lib. vI hist. c. 10, in qua loquens de Macriano quodam hoste Christianorum, sic eum ridet: Ôs пρóτEроν μέν èni τῶν καθόλου λόγων λεγόμενος εἶναι Βασιλέως, οὐδὲν εὔλογον, οὐδὲ καθολικὸν ἐφρόνησεν : que sic reddidit Valesius qui initio quidem cum xafolixòs, id est rationalis imperatoris diceretur, nihil rationi consonum, nihil catholicum sensit aut publicum. Du PIN.

(7) Quid tantæ pietati obstare contenditis. Ne quem in Deo Opt. Max. pietatis offendat vocabulum, secundum, pro clementia id multis auctoribus usurpatum. Claudianus:

Sis pius imprimis; nam cum vincamur in omni
Munere, sola Deos æquat clementia nobis.
Dracontius:

Magna Dei pietas, semper qui temperat iram.
BARTH.
Hinc nata Gallica vox pitié, quæ misericordiam
tantum significat.

(8) Quid mendacem videre vultis Spiritum sanctum. Legendum quis conjecteɩ videri; sed hoc ex nefandissimo Donatistarum voto non mutandum. Pari phrasi Martialis:

Pendentem volo Zoilum videre.

BARTH.

(9) Vocata est ergo. Vocare hic accipe, ut Matth. 18, 13. Non veni vocare justos, sed peccatores. Nam et terra ci caro, sunt hic metaphoricæ. Etiam creationis verbum mox usurpatum, ad spiritualem regenerationem pertinet. Nam ut de prima illa hominis e limo terræ creatione, hic agat, quod verba prima facie videntur innuere, praecedentibus verbis accommodari

a

с

modo esse dicitis, fraudatis aures Dei. Si vos soli laudatis, totus tacebit orbis, qui est ab ortu solis usque ad occasum. Clausistis ora omnium Christianarum gentium indixistis silentium populis universis, Deum per momenta laudare cupientibus. Igitur si et Deus debitas sibi laudes exspectat, et ut sonent, Spiritus sanctus hortatur, et totus orbis quod debet Deo, paratus est reddere, ne fraudetur Deus: etiam vos ipsi laudate cum omnibus; aut quia noluistis esse cum omnibus, soli conticescite.

tur, facta est, et debet laudes creatori suo. Denique A Ecclesia, quæ in lege est ? quam si apud vos tantum commemoratur, Spiritu sancto hortante, et dicente in cxi psalmo, dum dicit: laudandum nomen Domini ab ortu solis usque ad occasum: et iterum in xcv psalmo cantate Domino canticum novum. Si hunc versum solum diceret, possetis dicere, quia vos solos hortatus est Spiritus sanctus. Sed ut ostenderet, quia non ad vos solos dictum est, sed ad Ecclesiam quae ubique est, secutus est, dicens: cantale Domino, omnis terra: pronuntiate in gentibus c gloriam ipsius, in omnibus populis mirabilia ejus. Pronuntiate, inquit, in gentibus d: non dixit in particula Africæ, ubi vos estis : pronuntiate, inquit, in omnibus populis qui omnes populos dixit, neminem excepit et vos solos ab omnibus populis, de quibus hoc mandatum est, separatos esse gratulamini et B vultis vos solos esse totum, qui in omni toto non estis . Laudandum, inquit, nomen Domini, et a tota terra, et ab ortu solis usque ad occasum. (10) Numquid Pagani extra legales (11) possunt aut cantare Deo, aut laudare nomen Domini, et non sola (12)

a In ms. S. G. potuissetis.

b In ms. S. G. Deo.

In ms. S. G. inter gentes.

d In ms. S. G. inter gentes.

f

LECTIONES

e In ms. S. G. qui omnino in toto non estis melius, qui in omni toto non estis: qui non estis pars totius, non estis pars universæ Ecclesiæ.

f In is. S. G. extra leges.

II. Cathedram, primam Ecclesiæ dotem, Catholicorum esse, non Donatistarum, probat ex Cathedra Petri. — Ergo probavimus cam esse Ecclesiam catholicam, quæ est in toto terrarum orbe diffusa; ejus jam commemoranda sunt ornamenta: et videndum ubi sint 31 (13) quinque dotes, quas tu sex esse dixisti (14) inter quas (15) cathedra est prima, ubi nisi sederit episcopus, (16) conjungi altera dos non (17) qui est angelus videndum est potest VARIANTES.

h

In ms. S. G. et in editis sit.

h Ita in omnibus mss.

1

i Ita in ms. S. G. In mss. S. Th. et Ph. S. angelus : quamquam in priori litterag sit abrasa, legendum angelus, nam de eo postea ut de secunda Ecclesiæ dote agitur post cathedram igitur de dotibus supradictis cathedra est (ut diximus) prima..... quæ ducit ad se angelum.

VARIORUM NOTÆ.

nullo modo potest. Ait igitur vocatos esse gentiles, C etc. Sicut legitur, id est, quemadmodum prædictum fuerat; vel ut ex historia propagati per gentes Evangelii, quam sacri N.T. scriptores contexuerunt, latius patet. M. CASAUB.

(10) Pagani extra legales. Nobis ex leges. INCERT. Ibid. Extralegales. Extra legem Christi. ALBASP. (11) Pagani extra legales. Qui legis divinæ participes facti non sunt. Du PIN.

(12) Ecclesia quæ in lege est. Lege, id est, fædere, et extra legales, qui fœdere exclusi sunt. Unde et in collat. Carthagin. 371, 373, legalia vocantur documenta, sive testimonia, quæ tamen e N. T. proferuntur. Apud Cyprianum quoque Evangelii legem est alicubi. Hujus locutionis ignoratio doctissimum Balduinum in magnum errorem induxit. Nam quod Optatus lib. 1: Hæc enim nostra vox est, qui in Trinitate baptismatis unionem defendimus: non pro vobis, qui baptisma in cujus imagine sunt illa duo audaciter, et quod contra leges est, iteratis; id Balduinus de legibus imperatorum accipiens, multum se tor- D quet, ut inveniat, quas imperatorum leges Optatus intelligere potuerit. Atqui vel sequentes lineæ, quamvis et vos ipsi non negetis, quia non debet iterari, quod semel jussum est fieri, novoрúna, et decanlatissima illa: qui semel lotus est, non habet necessitatem iterum lavandi, quibus se potissimum illorum temporum martyres armare consueverant contra vim et importunitatem hæreticorum rebaptizare volentium, quæque ab ipso Optato lib. v, multis tractantur, revocare ipsi in memoriam debuerunt, sed ut ad illa Optatum respexisse, ac isto semel allusisse intelligerent. Quod contra leges est, igitur, id est, quod contra Scripturas et evangelica præcepta. Semel illud ita explicat et lib. v, de hoc lavacro dixit: qui semel lotus est, non habet iterum necessitatem lavandi. Qui semel dixit, prohibuit iterum fieri. Sed et proprie ac peculiariter, leges baptismatis ab Optato

:

nuncupatas, eodem lib. v reperias, quæ et præcepta ab illo repetuntur. Vide, lector, quantum sit in verbis vel minimis recte expensis et intellectis, tantum certe sani cujusque judicio, ut qui hæc negligunt et fastidiunt, ut hodie multi qui soli sibi sapere videntur, vel optimos quosque veteres scriptores fastidiant necesse sit; vel si legant, tantum ex illorum lectione proficiant, quantum si nunquam vidissent. M. CASAUB.

(13) Quinque dotes. Cathedra, missio, annulus, sacerdotium, et similia. ALBASP.

(14) Quinque dotes (Ecclesia) quas tu sex esse dixisti, Quinque illa dotes à Parmeniano memoratæ, quas agnoscit Optatus, sunt cathedra, angelus, Spiritus, fons, sigillum. Sexta quam repudiat, est umbilicus: id videre est in sequentibus. Du Pin.

(15) Cathedra est prima. Potestas clavium, et mis. sio est prima. ALBASP.

(16) Conjungi altera dos non poterit, qui est annulus. Merito suspicari hoc loci possumus annuli vocem in mendo decumbere: ita ut reponendum sit angelus; nam ante cum de secunda dote loquitur Optatus, ita scriptum exstat, et quidem allusione facta ad septem angelos, de quibus D. Joannes Theologus Apocalyps. cap. 1. Ex quibus suspicari aliquis possit angelus legendum esse. Nos tamen nil temere mutari volumus. BARTH.

(17) Qui est annulus. Per annulum, ni fallor, intelligit potestatem dandi Spiritum sanctum, vel ipsuminet Spiritum sanctum. Tertullianus de Pudicitia : recuperabit igitur et apostala vestem priorem, indumentum Spiritus sancti et annulum denuo signaculum lavacri, el rursus illi mactabitur Christus. Item: annulum quoque accepit tum primum, quo fidei pactionem interrogatus obsignat, atque ita exinde opimitate dominici corporis vescitur, Eucharistia scilicet. Annulus igitur inter utrumque baptismi et Eucharistiae sacramentum concedebatur: unde patet de confirmatione

(18) quis et ubi prior cathedrama sederit. Si ignoras, A Ergo cathedram unicam, quæ est prima de dotibus, disce si nosti, erubesce: ignorantia tibi adscribi non potest: restat ergo ut noveris. Scientem errare peccatum est; nam ignorantibus nonnumquam solet ignosci. Igitur negare non potes scire te (19) in urbe Roma (20) Petro primo (21) Cathedram episcopalem esse collatam, in qua sederit (22) omnium Apostolorum caput Petrus; unde et Cephas appellatus est (23) (24) in qua c una cathedra (25) unitas ab omnibus servaretur (26), ne cæteri Apostoli (27) singulas sibi quisque defenderent (28), (29) ut jam schismaticus et peccator esset, qui contra (30) singularem cathedram alteram collocaret. III. Successio Romanorum episcoporum.

(32) sedit prior Petrus (33) cui successit Linus, Lino successit Clemens, Clementi Anacletus, Anacleto Evaristus d, Evaristo (Alexander, Alexandro) Sixtus, Sixto Telesphorus, Telesphoro Iginus, Igino 32 Anicetus &, Aniceto Pius, Pio Soter, Soteri (Eleutherius, Eleutherio) Victor, Victori Zephirinus i, Zephirino Calixtus, Calixto Urbanus, Urbano Pontianus, Pontiano Anterus, Antero Fabianus, Fabiano Cornelius, Cornelio Lucius, Lucio Stephanus, Stephano Sixtus, Sixto Dionysius, Dionysio Felix, Felici (Eutychianus, Eutychiano Caius, Caio) Marcellinus, Marcellino (Marcellus, Marcello 1) Eusebius, Eusebio Miltiades, Miltiadi Sylvester, Sylvestro VARIANTES.

Marcus, Marco Julius, Julio Liberius, (34) Liberio A originem reddite, qui vobis vultis sanctam Ecclesiam Damasus, (35) Damaso Siricius, hodie (36) qui nos- vindicare. ter est socius (37): cum quo nobiscum a 38 totus orbis (39) commercio formatarum, in una communionis societate concordat. (40) Vestræ cathedræ vos

IV. Pseudo-episcopi et conventicula Donatistarum in urbe Roma. (41) Sed et habere vos in urbe Roma partem aliquam dicitis; (42) ramus best yestri LECTIONES VARIANTES.

a Ita in ms. S. G. in aliis et in editis, nobis.

♪ In ms. S. G. ramulus, non ineleganter.

VARIORUM NOTE.

(34) Liberio Felix, Felici Damasus. Scias, lector, absentem me fuisse, cum hæc excuderentur, alque non solum imprudente et invito me, sed et contra fidem exemplaris typographo a me traditi et omnium Optati editionum, Felicis nomen ab aliquo huc intrusum esse. Nam ut illud aliis disputandum relinquam, an hic Felix legitimus umquam Papa fuerit; cum Optatus non tam Romanorum Paparum nomina quam successiones hic instituat, quam ridiculum Liberió successorem dare Felicem, qui non modo Felici supervixit, sed et pontificia sede, illo mortuo, diu potitus est! Quare et Augustinus epist. CLXV, ubi simili occasione Romanos pontifices commemorat, etsi non in omnibus cum Optato conveniat, hujus tamen Felicis nec ipse meminit. Ne tale quid in sequentibus admitteretur, a viro doctissimo qui hanc provinciam prorsus in me amore rogatus haud illubenter suscepit, diligenter cautum est. Quod ideo moueo, ne et alia quoque immerito suspecta habeas. M. CASAUB.

summo pontifice habebant communionem. Et ita omnes fideles eadem communione fruebantur; hoc docet Optatus hoc loco. ALBASP.

(39) Commercio formatarum. Absentes per formatas communicabant : de quibus litteris scripsit Bernardinus Ferrarins. Igitur ut staret communio, atque Bomnes corporis Christi partes inter se communicarent, omnes episcopi singulis annis, aut etiam sæpius litteras communicatorias ad pontificem mittebant, ut plebis sibi creditæ cum Christo communionem foverent: D. Augustinus contra Cresconium libro m, capite 34: Quod hinc maximé credibile est, quod ad Carthaginis episcopum Romano prætermisso numquam Orientalis Catholica scriberet, ubi saltem vester scribi debuit quem soletis Romam paucis vestris mittere ex Africa. Illud litterarum commercium poterat frequentari inter cæteros episcopos; nam Carthaginensis episcopus poterat formatam dirigere et scribere ad Cæsarea episcopum ; sed prætermisso episcopo Romano non poterat, hoc est, ab episcopo Romano debuerat discere antequam scriberet, quis esset legitimus Cæsarer episcopus, et tum demum ad eum scribere: deinde non erat necesse ut episcopi mutuas sibi litteras scriberent ut communio inter eos celebraretur, nam cum omnes cum summo pontifice inter se communicabant. ALBAST. communicarent, per illam communionem omnes etiam

(35) Damaso (Romano episcopo) Successit Siricius, hodie qui noster est socius; cum quo nobis totus orbis commercio formatarum in una communionis societate concordat. Hic locus satis affectus est difficulter; legendum suspicamur, cum quo nobis totius orbis commercio formatæ, uti in una communionis societate concordat. Videat lector an quid extundi sententiæ C verbisque Afri nostri aptius omnino possit. Barth.

Ibid. Damaso Siricius hodie. Fr. Balduinus scribit sibi hæc videri non Optati esse, sed alicujus paulo post eum scriptoris. Nam constat Optatum scripsisse hos libros circa annum 370, Siriciuin vero illum non fuisse creatum episcopum ante annum 383, etc. Vide ejus doctissimas adnotationes b. ubi de formatis quædam documenta invenies. ALBASP.

(36) Qui noster est socius. Hoc nomen non est nomen dignitatis, sed societatis: quemadmodum enim reges et principes qui cum mercatoribus ineunt socictatem, ac mercaturas faciunt, ratione illius societatis dicuntur socii mercatorum; ita ratione societatis et communionis Ecclesiasticæ quam episcopi habent cum summo pontifice, dicuntur ejus socií, quamvis dignitate et potestate longe sint inferiores. ALBASP.

(57) Qui noster est socius. Cum quo communionem habemus ac per eum cum omnibus aliis episcopis, qui per epistolas, ut appellant, formatas cum ipso communicant. Ha est una Ecclesia, una cathedra, unum sacerdotium, etc., quia ecclesiæ, cathedræ, sacerdotes singulorum locorum unam constituunt Ecclesiam universalem, unam cathedrain communem unum sacerdotium, cujus pars in solidum a singulis tenetur. Du PIN.

i (38) Totus orbis. Totius Ecclesiæ una debet esse communio: et quemadmodum Ecclesia quæ per totum orbem est diffusa, unum constituit corpus; ita omnes illius corporis partes inter se semper communicare debent: hoc autem olim per episcoporum communionem cum summo pontifice fiebat ; nam omnes fideles com suis pastoribus in misse sacrificio communicabant; pastores autem cum suis episcopis, aut ratione missionis, aut per Eulogias que ad eos mittebantur, aut per archidiaconos, aut denique in synodis communionem celebrabant. Episcopi denique per litteras communicatorias cum

D

Ibid. Commercio formatarum. De formatis post tot viros doctos, qui hoc argumentum fuse tractarunt, non est quod nos hic quidquam. Res nota est: neque nobis alios transcribere hic animus. M. CASAUB.

(40) Vestræ cathedræ. Suæ rationem et originem edidisse videtur Optatus, quando Parmenianum ad id faciendum invitet et compellat : hoc autem fecit Optatus docendo se cum summo pontifice communionem habere et participare cum prima illa catbedra quæ una est. Itaque ex summi pontificis communione duo possunt deduci: episcopum schismaticum non esse, unaque et legitima eum uti potestate et missione. ALBASP.

(41) Sed et habere vos in urbe Roma. Quod scirent Donatista sine pontificis Romani communione Ecclesiam se habere, et in ea esse non posse, atque ab ejus communione ut hæretici separati essent; ideo episcopum ex suis Romam mittebant, ut possent dicere se Romæ habere episcopum, et cum episcopo Romano se communionem habere. Hoc patet ex hoc loco et ex collatione Carthaginis in qua volebant psendo-episcopum suum Romanum interesse, quæ res vehementer deberet hæreticos nostros commovere, qui pontificis auctoritatem minuere conantur : cæterum nota verbum illud partem habere, hoc est communionem habere : cum enim in missione ordinamus, dicimus partem cum iis habituros, pollicemur eos habituros communionem cum iis omnibus qui bene ministraverunt ab initio. ALBASP.

(42) Ramus est vestri erroris. Hoc est, ille pseudoepiscopus quem Romæ constituistis, est ramus productus ex trunco erroris vestri et schismatis, quod est in Africa; non cst radix, sed ramus. Atqui episcopi Romani non sunt missi ab aliquo non; sunt rami, sed sunt radix: cæteri ab eis manant et originem ducunt, illi a nullo oriuntur. ALBASP.