sias vocabant, novas tamen publicasque in eum nsum ædes ædificare illis non licuit. Solum per Constantinum imperatorem, qui Christo nomen dedit, publicarum ecclesiarum construendarum facultas quarto primum sæculo facta fuit: ac proinde Auctorem de nova publica ecclesia tam explorate disserentem ante id sæculum vixisse perperam dixeris. Miramur autem editores Veronenses hæc in præfatione scribentes De spirituali ædificatione domus Dei Auctor demonstrat tunc non fuisse jam templa Christianis constructa. Si unum templi nomen Auctori non usurpatum dixissent, nihil repugnaremus : id enim nomen idolorum ædibus tribui solitum, Christiani ad ecclesias traducere veriti sunt ante S. Am hæreses eodem vo vigentes satis ostendat. Idcirco A privatis in locis sacros cœtus haberent, quos eccleadversus hanc iterum, antequam Arianos impugnat, sic effatur tract. 6 ejusdem lib. 11: Si hominem solum, sicuti quidam pulant, ab utero Virginis eum sumpsisse principium, quæ spes, etc., ubi animadvertenda potissimum verba, sicut quidam putant, quæ hunc errorem æque ac Arianum præsentem indicant. Porro, etsi hæreticorum veterum plures hunc errorem tradiderunt (de quibus vide annot. 3 in tr. 6), nulli tamen eodem, quo Ariani sæculo, eum defensarunt, [LI] nisi Photiniani, qui ut ab Arianis longe abirent, in eam hæresim incidere: unde non minus Ariani Photinianos quam Photiniani Arianos aversabantur. Catholici autem inter utrosque medii utrum que errorem coarguebant, et hinc noster Auctor utrosque contraria docentes una reprehendens, sub B brosium atque Theodosium Junioren, qui ea voce utriusque hæresis post medium quartum sæculum simul compugnantis ætatem se vixisse prodit. Quem auctorem habuerit error, quo Dei imago non in anima, sed in corpore collocabatur, illo Geneseos testimonio in hanc rem perperam traducto: Faciamus hominem ad imaginem,etc., prodit Epiphanius hær. 70, Audium, vel Audæum nominans quarto sæculo viventem, quem quidem errorem eodem sæculo rejicit S. Hilarius in psalm, cxxix, et Philastrius c. 97. Hunc ergo errorem noster quoque auctor non cursim, sed ex proposito et fuse refellens duobus in tractatibus 19 et 20, lib. 1, eodem procul dubio sæculo vixisse convincitur. Tandem Mariam ante partum, in partu, et post C partum virginem tr. 8 lib. 11, asserit præcisis adeo formulis, ut eas reperire non liceat in quopiam, antequam B. Marie virginitas quarto sæculo oppugnaretur. Vide in hanc rem plura annot. 5 in tr. 5 libro 1, ubi alia quoque Auctoris in eamdem rem testimonia alibi repetita indicantur, quæ ad catholicum dogma contra nascentem hæresim vindicandum vel promovendum dicta fuisse videntur. § IV. Insigne in rem præsentem testimonium suppeditat etiam tractatus 14 lib. 1, qui de Edificatione domus Dei inscriptus, procul dubio habitus ab Auctore fuit, cum nova ædificata in urbe ecclesia primum patuit. Ilinc festivum illud principium: Vellem, fratres dilectissimi, triumphali quodam modo uti sermone, novique operis arcem sacram laudibus geminare. Rursus n. 2, ædem istam novellam memorat, eamque ædifi. cationem vestram vocat, quod divitum, ut ait num. 5, prærogation bus crebris deberetur. Tandem num. 6, sacræ orationis iste locus novus appellatur, quem terrestre domicilium sub finem nominat. Porro etsi tribus primis Ecclesiæ sæculis Christiani quibusdam pro Christianorum ecclesiis significandis primum usi inveniuntur, ut pluribus animadvertimus annot. 26 in tract. 5 lib. I. At cum de materiali ædificatione illi editores intelligant, de qua tribus in testimoniis nuper recitatis tam aperta fit mentio, admiratio incessit plurima, quod illud inde argumentum intenderint, unde se plane devictos fateri debuissent. Quid porro si animadvertantur hæc alia ejusdem tractatus verba num. 1: Aut nullum, aut perrarum est per omnem Ecclesiam Dei orationis loci membrum, quod possit quavis ruina in se mergentibus idololatriæ ædibus nunc usque aliquatenus comparari. Auctor non negat uullum omnino, aut perrarum orationis locum, id est ecclesiam [LI] Christianorum fuisse, sed multa potius orationis loca, seu ecclesias Christianis fuisse supponit, inter quas tamen nulla, aut perrara esset, quæ ob magnificentiam cum idololatriæ ædibus comparari posset. Baronius in annotationibus ad Martyrologium ex hoc testimonio colligit Auctorem ante Constantini tempora claruisse, quippe quod hujus imperatoris opera, Romæ præsertim, augustissimæ basilica erectæ fuerunt. Optime quidem, si nullum tantum orationis locum cum idolorum ædibus comparari posse Auctor affirmasset, non vero cum vel perrarum addidit hinc enim aliquam alicubi ecclesiam magnificentissimis idolorum templis nequaquam cedere satis indigitat. Interim vero cum multas hic ecclesias, etsi non magnificas, variis in locis ædificatas ostendat, jam magis multo Veronensium editorum halluciD natio patet, qui hoc in tractatu nulla, tunc templa a Christianis constructa viderunt: quod si vidissent, profecto Auctorem ante quartum sæculum collocari non posse facillime cognovissent. Has autem ecclesias publicas fuisse vel inde patet, quod eo consilio ædificata palam fuerunt, ut essent ecclesiæ, cum olim privatæ ædes in ecclesiasticorum conventuum usum clam fuissent traductæ, ut ne quid exterius in Gentium notitiam pateret. Publica quidem illæ saltem fuere, perraræ licet ecclesiæ, quæ cum idololatriæ templis conferri alicubi poterant, id quod alias quoque publicas, licet inferiores mole et magnificentia, fuisse suadet. Præterea tract. 7 ab Auctore habitus profecto videtur, cum nova illa ec B circiter repetant, eum numerum singulis annis in paschate baptismatis lavacro tingi solitum insinuant; quod profecto non nisi post redditam Ecclesiæ pacem accidisse credibile est. § V. Interdicta Gentibus templorum ædificatio, et publicus nihilominus idololatriæ cultus, de quibus Auctor meminit ætatem ejus post medium quartum sæculum certioribus limitibus definiunt. Baronii objectio explosa. Quid circa ethnicum cultum a Juliani obitu decretum ad annum usque 591. clesia primum patens dedicata fuit ; quod ad osten- A ctatus 33 et 38, 42 et 43, lib. u, qui singuli cum idem dendam eam publicam plurimum confert. Huc quoque conducit locus ex tract. 10 lib. 1, num. 3, ubi mulieres ad ecclesiam Dei totum inauratæ corpus palam processisse indicantur, nec non ille alius ex tract. 5 ejusdem libri, num. 8, in quo de Christianis uxoribus ethnico nuptis Auctor loquens, non minus isti idolorum templum, quam illi ecciesiam eodem die palam petita perinde notat, ut publica utraque æque fuisse intelligantur. Unum tandem extra omnem dubitationis aleam considerandum subjicimus ex tractatu 3 lib. 1, ubi statim ab initio Auctor doctos viros sibi concionanti præsentes appellans, ethnicos intellegit, quos facundia ejus captos ei interfuisse frequentes, dum sacras conciones haberet, ibidem annot. 2 ostendimus, simulque colligimus Auctoris ætatem, qua ethnicorum præsentiam nihil metueret; id quod solum accidit sæculo quarto, cum persecu. tionibus Gentium per Christianos imperatores deletis, religionem christianam sine ullo metu publicis in ecclesiis profiteri licuit, ut ad sacras conciones ipsi quoque ethnici admitterentur. Neque moveat quod, tract. 5, num. 8, pagani viri sacrificium publicum affirmet, uxoris autem Christianæ secretum ex iis enim, quæ ibidem annotavimus liquet vocem secretum ad ecclesias transferendam non esse, sed unum spectare Eucharistiæ sacramentum, quod ex antiqua disciplina, nedum a Paganis, ne a catechumenis quidem ipsis videri poterat, qui omnes post Evangelii lectionem concionemque ab ecclesia arcebantur; unde ibidem Auctor stalim sese explicans subdit: C Illius, id est pagani conjugis, sacrificium a quovis libere tractari potest : tuum ( uxorem christianam alloquitur) etiam a Christianis ipsis minime consecratis, id est catechumenis, sine sacrilegio videri non potest. Veronenses editores, quos in neganda sacri templi, seu ecclesiæ constructione nimium multum deceptos vidimus, errorem errori addentes, exiguum Christianorum numerum eodem in tractatu 7, ab Auctore demonstratum-produnt. Demonstrat tunc non fuisse jam templa Christianis constructa, sed novum populum, el minimum numero exstitisse. Nihil falsum magis: siquidem eo loci etsi ecclesiam novam magno sumptu constructam in fidelium commodum valde capacem fateatur, angustam tamen adhuc ob incredi- D bilem eorum multitudinem fuisse inventam palam affirmat. Exsultate igitur, fratres ; ædificationem vestram æde ista de novella cognoscite, cujus quoque capacitatem felici numero fecistis angustam. Tantus autem fidelium numerus in quartum quoque sæculum commode cadit, quippe cum antea ob persecutiones im. pedimenti plurimum objectum esset, tum ne prædicatio perveniret in publicum, tum ne satis multi ad fidem transirent. In quam rem alia non levis confirmatio ex iis tractatibus suppetit; qui complures cujusque generis, ætatis, sextus, conditionis, imo et nationis catechumenos sacro baptismate ab Auctore in paschali [LI] festo simul ablutos tradunt. Vide tra Argumento ex publicis Christianorum ecclesiis ducto subjiciendum aliud sumptum ex idolorum templis, quæ etsi paterent, ædificari tamen Auctoris ævo nequaquam poterant. Is nimirum eodem tract. 7, num. 1, postquam haud præcipuum esse dixit de novæ ecclesiæ ædificatione laudibus geminare, quippe quod id cum Gentibus, vel Judæis potest esse commune; hanc hujus postremæ sententiæ rationem subdit: Nam et illis si liceat, vel si velint, fortassis cultius synagogas ædificent, cultius erigant capitolia; ubi capitolia scriptum pro templa annotat. 3 in hunc tractatum probavimus. Nunc adverte duas sententias disjunctive positas, si liceat, vel si velint: quarum prima ad Judæos pertinere minime potest, siquidem Judæorum secta nulla lege prohibita traditur Theodosio, l. IX de Judæis, an. 393; et solum an. 421, leg. 21 ejusdem tit. cautum fuit, ne deinceps ullas facerent condi synagogas: quod ipsum confirmatum legitur an. 423, lib. xxv et XXVII. Itaque Judæos respicit secunda sententia si velint; prima autem si liceat palam pertinet ad Gentiles, quibus proinde templa ædificare Auctoris ætate non licuisse exploratum est: quod non nisi in quartum sæculum cadere potest, cum per christianos imperatores idolorum templa vel ante Julianum interclusa fuerunt, vel post Julianum itą tolerata, ut nova tamen construi non permitterentur. Hoc autem postremum tempus post Juliani mortem ab Auctore spectari constat ex tract. 5, ubi non minus ecclesiæ a Christianis, quam templa ab Ethnicis publice adita, et istorum sacrificium quidem publicum traditur num. 8. Tempus nimirum aliud sub christianis imperatoribus, quo paterent templa idolorum, simulque ea ædificare non liceret, assignari nullum potest. Atqui hæc patentium templorum publicorumque sacrificiorum mentio Baronio de interdicta eorumdem templorum ædificatione nihil animadvertenti suasit, ut Auctorem ante quartum sæculum florentem defenderet : Dum Auctor apertissime monstrat, idolorum templa tunc fuisse patentia, et victimas solitas immolari; aliud prorsus ab Ambrosii temporibus illud fuisse sæculum Auctor aperte significat, cum constet jam olim non tantum a Constantino... et a Constantio..... victimas fuisse vetitas, et templa jussa claudi, sed eo tempore nec Romanos obtinere potuisse vel aram unam erigere Victoriæ, ut plurimum ad Valentinianum scribit Ambrosius, et adversus Symmachum dispu paulo antequam is e vivis excederet, hanc inter ejus laudes ponit, quod legem promulgaverit in qua cuique religionis. quae magis placeret, facultatem fecerit, et unis magicis sacris, quæ maleficia continebant, interdictis, cætera sacrificia nequaquam prohibuerit. Quam sententiam repetit idem Socrates, quem templa sub Joviano clausa testantem audivimus; et hanc rationem præterea affert, nam Jovianus lib. II, cap. 25, id sibi proposuerat, ut dissidentium jurgia blanditiis et leni verborum persuasione exstingueret aiebatque se nemini omnino, qualiscumque fidei esset, molestiam exhibiturum. tat. At quamquam sub Constantino et Constantio A orator oratione 5 ante ipsum Jovianum recitata, templa aperire ac sacrificare non licuerit, post Julianum tamen, qui ethnicæ superstitionis cultum in integrum restituit, ad Magnum Theodosium et Valentinianum Juniorem usque, qui omnem ethnicum cultum iterum sustulere, non ita. Ne autem moveant quæ de Victoriæ ara ex Ambrosio et Symmacho Baronium moverunt, vel quæ afferri etiam possent ex Socrate et Theodoreto, quorum alter lib. in cap. 24, alter vero lib. v cap. 20 Hist., Joviano Juliani successore imperante templa ubique occlusa diserte scribunt hanc propositionem, qua adhuc post Juliani mortem ethnicum cultum aliquandiu licuisse contra Baronii hypothesin affirmavimus, luculenter nobis statuendam intelligimus, cum præsertim exinde Auctoris ætatem certioribus limitibus circumscribere B maxime pendeat. Id autem ut statuatur, quidquid a Juliani morte ad Magnum Theodosium de templis ac sacrificiis decretum est, paucis colligere et animadvertere oporteret. Anno nondum evoluto Jovianus diem obiit, eique Valentinianus suffectus, qui Valentem fratrem imperii comitem assumpsit. Ille autem teste Zosimo lib. rv, cap. 5, initio imperii sui nocturna sacra fieri prohibuit (ut sane factum videmus primo imperii ejus anno 364, lege 7 de Maleficis et Mathematicis Cod. Theod.), at hortante Prætextato peragi ea rite, vi legis suæ cessante, permisit: ita tamen ut omnia secundum patrias consuetudines, quales ab initio fuissent, perficerentur. Equidem Socrates lib. iv, cap. 29, Valentinianum nulli sectæ, nec religioni molestiam exhibuisse prodidit. Idem tradit expressius coætaneus Valentiniano scriptor Ammianus Marcellinus lib. xxx, cap. 9: Postremo hoc moderamine principatus inclaruit, quod inter religionum diversitates medius stetit, nec quemquam inquietavit, neque ut hoc coleretur imperavit, aut illud: nec interdictis minacibus subjectorum cervicem ad id quod ipse coluit, inclinabut, sed intemeratas reliquit has partes, ut reperit. Quin ipse quoque imperator L. 9 Cod. Theod. de Malef. et Mathem.: Aruspicinam, inquit, ego nullam cum maleficiorum caussis habere, consortium judico: neque ipsam, aut aliam prælerea concessam a majoribus religionem genus esse arbitror criminis. Testes sunt leges a me in exordio imperii mei datæ, quibus unicuique, quod animo imbibisset, lendi libera facultas tributa est. Hinc laudatur a Symmacho gentili homine in Relat. ad Valentinianum Juniorem, num. 3 et 17, et S. Ambrosius epist. 17, num. 16, Valentiniano seniori objectum refert, quod Gentilibus conniventiam præstitisset; et in ep. 18 Syınmachi relationem refellens, qua Juniori Valentiniano prædecessorum conniventiam imitandam proposue CO [LIV] Jovianus optimus christianus statim ac post Julianum imperator renuntiatus fuit, cum experimento didicisset, inquit Sozomenus 1. vi cap. 3, ira Dei ob decessoris sui impietatem invectus esse calamitates imperio Romano, nihil cunctatus scripsit rectoribus Provinciarum, ut in ecclesias convenirent, et divinum numen studiose colerent, solamque Christianorum fidem Romanis esse venerandam. Cum hoc Sozomeni testimonio concinit, quod in Historia ad Athanasium ac res Alexandrinas pertinente et quarto sæculo scripta, quam e ms. Capituli Veronensis concivis noster Maf. C feius publicavit tom. 1 Observat. Lilter., num. 8, pag. 71, de hoc eodem Joviani edicto traditur his verbis: Sequente mense Toth XVIII, id est die 14 septembris an. 363, imperatoris Joviani litteræ advenerunt ad Olympum præfectum, ut tantum Deus excelsus colatur et Christus, et ut in ecclesiis colligentes se populi celebrent religionem. Hæ autem Joviani littera, etsi pro Christianis datæ, non tamen lex adversus paganos edita dici possunt, unde nihil ex illis in Theodosianum codicem titulo de Paganis insertum fuit. At imperatoris mente satis hinc cognita, quantum scilicet christianæ soli fidei adversus ethnicum cultum deferret, fieri potuit, ut gentiles adversum se leges ab eodem imperatore brevi ferendas, vel veteres restituendas timerent : et hinc forte evenit, ut D rat: Si enim, inquit n. 39, pro suis dumtaxat partibus eodem tempore (quod tradit Socrates libro u, cap. 24) cuncta gentilium templa ubique occluderentur ipsique dæmonum sacerdotes variis in locis, ubi quisque poterat, sese abderent (quod tamen non sine exaggeratione aliqua dictum accipito; cuncta enim, et ubique stricte sumpta falsissima sunt, ut ex dicendis patebit). Eadem quoque de causa factum videtur ut Christiani in honore essent, Pagani autem contemptui habiti, ethnicaque templa nonnullorum, ut opinamur, Christianorum zelo alicubi 'everterentur, uti Libanius orat. 12 memoriæ prodidit. Cæterum ut nulla in lege ab eo imperatore adversus idolorum ædes lata factum pateat, Themistius ethnicus eorum dissimulationem Principum prædicarunt, qui cum essent Christiani, decreta tamen gentilium minime removerunt, quanto magis amori debes fraterno? Valentiniani Junioris frater hic appellatus est Gratianus, christiani autem [LV] principes plurali numero vocati, quibus Occidens, de quo erat quæstio, pareret, non alii profecto esse possunt quam Jovianus atque Valentinianus Senior, qui utrique decreta Gentilium minime removisse traduntur, Gentiumque cultum minime interdicentes, templa ac sacrificia permisisse convincuntur. Valens, cui a Valentiniano fratre Orientis imperium tributum fuit, iisdem fratris vestigiis institit ad aliquod tempus; quoad Christianis præsertim monachis vehementer urgentibus, sacrifi- A fuisse videtur, id ipsum decrevit leg. 11 ejusdem tituli, quas utrasque in Theodosiano Codice legere poteris. Hæ porro leges anno sequenti, cum jam obiisset Valentinianus Junior, a Theodosio universum Romanum imperium moderante confirmatæ fuerunt, novisque ac severissimis pœnis auctæ : quibus nemo idolorum des sive in urbibus, sive in pagis ingredi, sacrificiaque offerre nemo ne in itinere quidem poterat. Quæ leges cum alicubi non omnino observarentur (ut in quibusdam Africæ pagis remotissimis evenit, in quibus sacrificia celebrata liquet ex Augustino et can. 3 concilii Carthaginensis an. 401 ) novæ leges editæ subinde inveniuntur, quibus pagorum fana deleri jussum fuit, de quibus vide Cod. Theod. tit. de Paganis. Hæc de ethnicorum templo cia ita abstulit, ut non tamen in eodem oriente intercluserit penitus templa, nec thurificationem interdixerit. Hinc Libanius in oratione pro Templis ad Theodosium Magnum, qui post Valentem id temporis in solo Oriente imperabat, pag. 473, inter Opera minora Jacobi Gothofredi : Juliano mortuo apud Persas, inquit... mansit certe sacrificiorum usus ad tempus aliquod. Novatoribus autem quibusdam exortis, a duobus equidem fratribus (Valente et Valentiniano) prohibitus fuit, at non et thurificatio: quin hanc ab ipso quoque Theodosio lege firmatam subdit. Equidem in Oriente ineunte Theodosii imperio Gentes adadhuc facultatem habebant adeundi fana, patriisque ritibus numina placandi Zosimo teste lib. IV, cap. 29, quo spectans in oratione memorata Libanius, Theo- B rum sacrificiorumque fato fuse dicenda fuerant, non dosium bis alloquitur : Tu igitur neque templa occludi, neque ullum aditu arceri jussisti, neque ignem, neque thurificationem, neque alios fumigationum honores templis arisque ejecisti: quibus nihil repugnant ejusdem Theodosii leges 7 et 9 tit. de Paganis, in quibus sola sacrificia vetita traduntur, et sacrificandi consilio templa fanaque adeuntes gravi poena mul clautur. Sed ab Oriente ad Occidentem revertamur. Valentiniano Seniore vita functo, Occidentis imperium ad Gratianum et Valentinianum Juniorem pervenit. Gratianus autem legem tulit ab Honorio laudatam, L. 20 de Paganis, qua templis et sacrificiis intactis unum publicum sumptum superstitioni deterrimæ exhiberi inhibuit. Hinc S. Ambrosius epist. 18, ad Valentinia- C num II, num. 16, de Gratiani lege sermonem faciens, nihil per eam superstitioni ethnicæ detractum testa tur præter sumptus, qui e prædiis redibant. Nemo tamen donaria delubris et legata haruspicibus denegavit, sola sublata sunt prædia : et num. 31, eodem imperante Gratiano, sacrificia ubique concelebrata palam docet. Quod si Victoria aram a Romana curia removit, id ex eo factum prodit ibidem Ambrosius, quod haud ferendum esset sacrificium, ubi plures conveniunt Christiani; plerique enim senatorum Christo nomen dederant. Itaque sub Gratiano et Valentiniano fratribus in Occidente idolorum templa patuere, atque in his non thurificatio sola ut in Oriente contigit, sed et sacrificia celebrata fuerunt: unde Libanius in oratione laudata, pag. 484, Romæ in Occidentis me- D tropoli sacrificia relicta Theodosio imperatori Orientis affirmavit. Hinc autem tota Baronii cadit objectio, qui ex una Victoriæ ara Romæ Gratiani jussu sublata, de qua nunc nuper diximus, sub Ambrosii quoque ætatem et templa clausa et sacrificia interdicta existimans, Auctorem nostrum templa et sacrificia com memorantem ab eo tempore excludendum certissime pronuntiavit. Primus qui in Occidente templis et sacrificiis bellum indixit, fuit, Gratiano fratre jam exstincto, Valentinianus Junior, leg. 10 tit. de Paganis, data an. 391, Kal. Martii; eodemque pariter anno xv Kal. Julii Magnus Theodosius, qui ejus legis condendæ auctor tam ut Baronii hallucinato pateret, quam ut nostri Auctoris certior ætas statueretur. Cum enim is ex una parte id temporis scripserit tractatum 14 1. 1, quando Gentibus nova templa condere non licebat, quod soli Christianorum imperatorum [LV] ætati convenit: ex alia vero scripserit tract. 5, cum impune et templa adire et sacrificia celebrare Gentes possent (quæ quoque sacrificia in agris facta, ab eodem memorantur tr. 15 ejusdem libri, num. 5) quarum rerum potestas sub Christianis imperatoribus saltem in Occidente facta est solum a Juliani obitu usque ad an. 391, quo templa clausa et sacrificia omnia ubique inter dicta fuerunt: consequens fit hoc intermedio tempore laudatos tractatus ab Auctore scriptos fuisse, ex quibus ætas ejus certissima colligi potest. Quod si quis objiciat sacrificia in Africa pagis habita ineunte sæculo quinto, ut nuper ex Augustino et Carthaginensi synodo monuimus, reponemus statim (ne hinc forte Auctoris ætatem post an. 391, posse protrudi quispiam suspicetur) quod etsi post id tempus in aliquo pago Ethnicorum quorumdam licentia eo devenerit, ut imperatorem repetitas etiam leges contemnerent : nemo tamen inveniri poterat, qui de paganorum templorum jure legibus ageret, quibus non jus templorum modo, sed ipsa quoque templa, vel fana cum sacrificiis sublata jam fuerant. Perro Auctor tract. 15 nuper allegato præter sacrificia in pagorum fanis celebrata, lites quoque de templorum jure quotidie motas testatur, ut videre est ex annot. 15 in ea verba: Jus templorum ne quis vobis eripiat quotidie litigatis. Itaque licet ætas alterius auctoris, qui sacrificia commemoraret, prorogari possit ultra annum 391, nostri profecto non potest. sos esse oportebat, ut qui in ipsorum redemptionem conferrent, eorum largitas provinciis omnibus nota essel, eorumque pia semina, id est eleemosynæ, totius quodam modo orbis per membra, per provincias scilicet Romani imperii, jactarentur. Sub Constantio quidem ac sub Valentiniano Seniore aliisque quarti sæculi principibus, barbaros subinde irruisse in Ro mani imperii fines legimus, ex quibus Christianos ab iisdem in captivitatem subductos nihil dubii est; at inter varias id generis incursiones nulli illa congruere omnino possunt, quæ ab Auctore indicantur, nisi ei, quæ Hadrianopolitanam pugnam consecuta est, in qua una cum duplici exercitus parte ipse Valens imperator miserrime periit. Cæteræ siquidem incursiones, ut ex Marcellino singulas accurate describente cognoscimus, leves et angusti spatii fuerunt, nec integras provincias deprædatæ sunt, citiusque a Romanis sopitæ, barbaris plerumque pacem petere coactis ea conditione ut captivos in integrum restituerent, uti de quadam irruptione sub Juliano Zosimus expresse prodidit lib. 1, cap. 5. At non ita de illa, quam Valenti feralem diximus. Ex Ammiani Marcellini lib. XXXI rem paucis describamus. et tr. 17 ac 21 lib, n quos genuinos nostri Auctoris A Ilos porro captivos tot tantisque ex partibus disperdemonstrasse nobis videmur, cap 1, § 2, perspicuum plane est, hunc, dum eosdem tractatus scripsit, præ oculis habuisse Hilarii commentarium in Psalmos, ex quo nedum sententias aliquot, sed eadem quan. doque verba excerpsit. Porro hic commentarius, Benedictinis editoribus probantibus, postremum Hilarii opus fuit, scriptum post annum 564 et ante anuum 368 quo ille jam e vivis excesserat. Saltem post libros de Trinitate editos in exilio ante annum 360 ille commentarius lucubratus certissime fuit, postquam solutus exilio ex Oriente in Occidentem rediit, quod ip-o anno 360 factum est. Itaque noster Auctor, qui hunc commentarium tam commode legit, ut ex eo quasdamn sententias totidem nonnunquam verbis excerpserit, post medium quartum sæculum B collocandus est, quod temporis limitibus superiori paragrapho positis mirum in modum respondet. Ad quartum porro sæculum statuendum conducerent etiam, quæ de Lactantii imitatione eodem cap. 1, § 2 innuimus, cum ad quartum quoque sæculum Lactantius pertineat. At cum imitatio Hilarii arctius et serius tempus prospiciat, ex ea hoc loco argumentum præcipue ducendum rati sumus: quod adco est evidens, ut nemo respondere probabiliter possit, nisi qui tres ab Auctore tractatus ableget, ut Hilario tribuat quos ab Hilarii stylo nimis aperte discrepantes nostroque Auctori vindicandos ibidem ostendimus : eademque ratione quatuor alios tractatus ibidem recensitos, in quibus Auctor in eamdem rationem Lactantium imitatus, et totidem quandoque verbis secutus C est, ab eodem erunt abjudicandi, ut tribuantur Lactantio; quod tamen si quis dixerit, ne Auctorem post Lactantii ætatem collocet, cum Lactantium e laico adversus Gentes scribente episcopum concionantem faciet, eruditorum risu excipietur. [LV] § VII.-Insignis Auctoris locus de captivorum redemptione cum aliis duobus S. Ambrosii mirifice congruens, spectare ostenditur captos a barbaris post Hadrianopolitanam pugnam un. 378. Auctoris atatem prorogari non posse ultra quartum sæculum aliquot argumentis statuitur. Cum Hunni Gothorum genti vastitatem intulissent, hi ut Hunnorum impetum diffugerent, domicilium ab omni illorum notitia remotum quæsituri, in Thraciam sese recipere cogitarunt. Oratoribus ad Valentem missis, multa pollicentibus imperator annuit, ita tamen ut sine armorum deportatione in eam Romanam provinciam ingrederentur. Id quidem ita præstitum an. 376. At illi subinde ob ministrorum cupiditatem fame oppressi et ad rebellionem compulsi, ferociam induentes, universam Thraciam non strage solum et incendiis, sed ingenti quoque captivorum numero depopulati sunt. Hoc audito Valens rebus quoquomodo compositis cum Persarum gente, in Thraciam cito contendit, et an. 378 apud Hadrianopolim, commisso cum barbaris prælio, res infelicissime cessit. Nam constat, inquit Marcellinus, vix tertiam evasisse exercitus partem. Nec ulla annalibus præter Cannensem pugnam ita ad internecionem res legitur gesta. Hac in victoria dici vix potest quot variarum provinciarum milites captivitatem subierint, Sed quid milites unos memoramus! Exinde enim Auctorem non quarto solum sæculo, sed post annum quoque 360 et ante annum 391 floruisse hactenus dicta convincunt. Nunc postremo loco factum D Gothi elati, nec non Romanis magis terribiles, dialiud historicum ab Auctore indicatum animadvertendum proponimus, ex quo id ipsum tempus mirifice confirmabitur. In fine tract. 10, lib. 1, liberalitatem suorum auditorum Auctor commendans: Sed hæc, inquit, non ad vos, fratres, quorum largitas provinciis omnibus nota est, quorum pia semina totius quodam modo orbis per membra jactantur; a vobis multi redempti: multi edictis feralibus liberati: multi conditionibus duris exuti gratias agunt. Hic de captivorum redemptione sermo est, quorum alii, nisi redimerentur, duris conditionibus premebantur, alii etiam editis feralibus obnoxii mortem cogebantur oppetere, ut ibidem in annotationibus statuimus. gressi sunt effusorie per Arctoas provincias, quas peragravere licenter adusque radices Alpiuns Juliarum, quas Venetias appellabat antiquitas: sunt ipsa Marcellini verba. Qua tot provinciarum in vastitate non Macedoniam solum atque Thessaliam, de quibus Zosimus lib. IV, cap. 51, subegere, sed præter internecionem quamplurium innumeros ex aliis quoque Marcellino memoratis provinciis deduxerunt captivos, ex quorum servitute, venditione, vel redemptione proficerent. Horum autem captivorum, qui a suis redimi non poterant, calamitas tanta erat, ut duræ servituti vel [LV] morti etiam addicerentur: cujus calamitatis tanta Christianis incessit miseratio, ut pecu |