propter quod facti et nati sumus, timeamus, amemus, et honorificemus, quem invenimus, Deum. Sane quærant illum, qui eum non habent secum. nere. Cum imperat Pater orbem fieri, opus cum (12) A qui sui corporis nescit arcanum? Quare, fratres, dieto completur a Filio. Quomodo autem, quantus, aut qualis fieri 157 debeat, nemo (13) præcipit, interrogǝt nemo; neque enim sine Patris esse possit injuria, si bac necessitate opus esset illi, qui in sinu Patris commanens voluntatis ejus perfectionem non didicerat, sed habebat. 158 TRACTATUS VI. (1) De eo, quod scriptum est: Cum tradiderit regnum Deo et Patri (1 Cor. xv, v. 24). I. Scriptura divina, cum de Dei loquitur Filio, non sibi repugnat; sed inter Deum hominemque, quem sumpsit, necessaria moderatione distinguit. Si enim Deum (2) purum jugiter prædicaret; passionis resurrectionisque vacaret locus, et nihil Christus mundo præstiterat si hominem solum, sicut (3) quidam B Ipse dixit, et facta sunt; ipse præcepit, et creata sunt, ait: Dixit, inquam, non ut, quemadmodum apud homines fieri solet, tamquam minister aliquis audiret, ac ubi loquentis didicisset voluntatem, ad opus peragendum properaret: hoc enim rerum creatarum proprium est. ... Hinc sane divina Scriptura non dicit ipsum audivisse, aut respondisse, quonam modo, et quales vellet esse res factas; sed dixit tantum Deus, Fiat; deindeque subditur: et factum est ita. Et paulo post: Cum autem ipsum Verbum agit et creat, nulla ibi est interrogatio, nulla responsio; in illo enim est Pater, et Verbum in Patre, sed ut opus fiat, voluisse satis est, ita ut hoc verbum dixit sit nostri gratia div næ voluntatis indicium; his autem verbis, el factum est ita, opus per Verbum et sapientiam factum significetur, qua quidem in sapientia est etiam Patris voluntas. Hinc ergo S. Zeno similiter dixit. Filio perspectam fuisse voluntatem Patris, cum in Patre idem esset, adeo ut nemo interrogaret, pra ciperet nemo. Vide quæ in hanc rem Zeno disserit tract 1, lib. 11, adnot. 12 et 13. II. Igitur orbe perfecto, postremus digito Dei manuque e limo terræ fingitur homo. Construitur mobile, totumque (14) se nesciens simulacrum: et, ut imago (15) sit Dei,inspiratur a Deo in animam viventem. Concepit spiritum (16) adæque, quem nescit; intrantem non videt: exeuntem non potest prohibere: et æstimat quisquam Dei se posse scire (17) secretum, nus censuit in visis testamenti veteris explicandis, ac proinde illa angelis esse tribuenda probabilius existimavit, ut videre licet lib. 11 et de Trinitate. Veterum nihilominus Patrum interpretationem etiam post Augustinum plures secuti sunt, ut S. Leo, epist. XXVII ; Cassianus, lib. IV de lucarn. cap. 9; S. Isidorus, lib. de Nativ. Domini cap. 1, et alii. Quin et Augustinus jpsum Deum antiquis Patriarchis visum nonnullis in locis adsensus est, ea tamen cautione, a qua antiqui Patres nihilum discrepant, ut divinitatem, inquit ille lib. II contra Maximinum cap. 26, n. 12: Non per substantiam suam, in qua invisibilis et immutabilis est, sed per creaturam sibi subjectam mortalium oculis apparuerit, cum voluit. Quod autem heic ait per creaturam subjectam, idem est, ac quod alii dixerunt in speculo, in ænigmate, seu, ut İlarius notavit, lib. xu de Trin. num. 45, 46, nunc in habitu humano nune in figura ignis, et similibus. Explorate autem idem Augustinus, epist. CXLVII, num. 20, Deum Moysi sese præbuisse in ea specie, qua illi apparuit, confitetur. Ad ea enim Moysis verba: Ostende mihi temelipsum, have notat : Quid ergo? Ille ipse non erat? Si non essel ipse, non ei diceret: Ostende mihi temetipsum, sed, Ostende Deum. . Ipse ergo erat in ea specie, qua apparere voluerat, non autem ipse apparebat in natura propria, quam Moyses videre cupiebat. Quid quod cum angelos Patriarchis se stitisse alibi docet, ipsum Deum illis, se stitisse simul docuit, quod in angelis Deus ipse loqueretur? Sic enim lib. I contra Maxim. num. 11, de rubo, in quo celebre Moysi visum contigit, loquitur: Illic angelum apparuisse Scriptura ipsa declarat. In angelo autem Deum fuisse quis dubitet? Idipsum ante Augustinum tradiderat Athanasius, orat. 4, contra Arianos, p. 467, in quam rem videre etiam poteris Hieronyinum, in c. i ad Gal. et Gregorium Magnum in præfatione ad Comment. in Job. cap. 11. Cum itaque tanto consensu (quocumque tandem modo explicare placeat) Deus antiquis Patribus apparuerit; cur porro Filium potius, quam Patrem aut Spiritum san- D ctum visibilem se præbuisse iidem Patres docuerint, cum non minus Pater, quam Filius in speculo, in ænigmate cerni potuerit: luculenter exponit Petavius loco laudato. Hinc interim quo sensu S. Zeno intelligendus sit, palam factum credimus. (12) Similis est sententia tract. 4, vide annot. 7. (15) Huic testimonio lucem afferet præclarus S. Athanasii locus, orat. 2 contra Arianos n. 31, pag. 439, qui adversus eosdem ostensurus, Verbum Dei propter nos non esse factum, quod illi volebant, ut illo intermedio facto, ita deinceps omnia per ipsum possent fieri, pag. 432, ait, quod licet per ipsum facta sint omnia, et sine illo fieri nihil potuerit; tamen non eo usus est Deus tamquam ministro, cu nee præcepit nec interrogatio ulla facta est, ac si quid Pater vellet, nesciret, cum Filius sit idem ac Pater, et in ipso eadem omnino noverit. Citato itaque testimonio Geneseos, Fiat lux, et illo psal. XXXVIII: C (14) Homo simulacrum vocatur, quatenus per animam, de qua mox subjicitur, imago est Dei. Simulacrum antem se nesciens vocatur, quod concipit spiritum, quem nescit. De hac imagine Dei in hominis anima plura disserentur tract. 19. (15) Hvc Verba sit Dei absunt a ms. Pompeiano. Zenoni familiare: Cod. Pomp. Adæ quod in editis (17) Secretum heic aperte est divinum Verbum,vel divini Verbi generatio, de quo plura tract. 4, adnot. 3. Argumentum autem instituitur satis vehemens, ut audax Arianorum in scrutanda ejusdem Verbi generatione curiositas reprimatur. Si enim imago Dei, quam hono in semetipso gerit, ip-i explorata non est; quanta arrogantie convincuntur, qui Verbum Patris imaginem, quæ in Patris secreto latet, scire se posse præsumunt. TRACT. VI. (1) In edit. Ver. et seq. præter hunc titulum alia inscriptio huic tractatui apponitur: Sermo de Epistola B. Pauli ad Corinthios prima. Hunc porro tractatum huc rejecimus, quod cum divini Verbi generationem vindicet, ab iis non erat disjungendus, qui ad idem argumentum pertinent. Basilidianorum, (2) Gnosticorum, Saturnianorum, aliorumque id generis hæreticorum hic error fuit, Christum purum Deum dicere, qui solam hominis figuram assumpserit. (3) Contrarium hunc errorem undecim tenuerunt heterodoxorum secta a Theodoreto nominatæ lib. 1 adversus Hæreses, nimirum Ebionit, Nazareni, Cerinthiani, Artemon, Theodotus, Melchisedeciani, Helcesæi, Paulus Samosatenus. Sabellius, Marcellus, Photiniani: quibus addende aliæ due Carpocratianorum ex Irenæo, lib. 1, cap. 24, et Beryllus ex Eusebio lib. vi, cap. 21. Photiniani omnium novissimi, quos ipsi Ariani condemnarunt, hoc loco a Zenoné putant, ab utero virginis cum sumpsisse principium; A 1, 18), ut ait Apostolus, post multorum obitus popu quæ spes futura beatitudinis credenti, cum scrip- indicari videntur ex ca præsentis temporis formula, ut quidam putant. (4) De hac formula satis dissert. 2, c. 3. In textu sequenti deest sanctus in mss. Tol. Pomp. et Zen. (5) Ms. Pomp., nuntiatus. (6) Ms. Rem., in homine, que lectio divinum Verbum per se immortale, ex natura humana mortem oppetiisse insinuat. Post pauca in editis gestat pro gustat, præter mss. fidem. (7) Sic alii q quoque Patres contra hæreticorum sententiam Christum ad inferos vere descendisse crediderunt. (8) In margine edit. Ver., homini. (9) Memoria lapsus videtur auctor, cum hæc ante passionem dieta fuerint. (10) Carno, as, ex quo carnatus, verbum satis antiquum docent multa, quæ ex eo composita sunt, uti concarno, excarno, decarno, incarno, etc. Carnatum corpus ostendere dixit item Coelius Aurel. 1, 4, 95. (11) Mss. Tol. et Zen., hinc. C lorum. Hic est, cui data est potestas in coelo et in terra, (8) nomini ejus nova a Deo suo, ipso dicente: Ego te clarificavi in terra: opus perfeci, quod dedisti mihi,ut facerem. Et nunc tu clarifica me apud teipsum claritate, quam habui apud te prius quam mundus fieret. (Joan. xvi, 4; Matth. x1, 27.) Qui (9) resurgens ait : Omnia mihi tradita sunt a Patre meo (Luc. x, 22). Hic, qui purus de cœlo descendit, (10) carnatus ascendit in cœlum. Hic, inquam, de quo Paulus ait : Qui accipit regnum, regnat, et tradet Deo et Patri, etc. (I Cor. 1, 24 ). III. Quid (11) heic scandalum pateris, Christiane, ex tuaque natura opinaris (12) provisionis piæ divina mysteria? Si minus sentis de Filio, quia regnum traditur Patri; major Patris injuria est, si est aliquando sine regno. Accedit, quod oramus quotidie, ut adveniat regnum Patris (Matth. vi, 10); speramus et Filii (II Pet. 1, 11). Vacat ergo præsentis temporis regimen utroque cessante; actumque est de mundo mundique tota substantia, si vel uno momento divinitatis cessat imperium. At si, ut ratio ipsa procla mat,cessare nullo pacto potest (13) varietas ista regni a legis conditore; homini a Deo assumpto justisque rum esse debet, quod omnes ex eodem antiquo fonte profluant. Nos vero perinde ac si corruptum nihil, nibil hiulcum sit, obscuram conabimur explicare sententiam, isque conatus non improbabilis fortasse videbitur, si ad ea, quæ præeunt, quæque subjiciuntur, animum intendas, Quæstionem S. Antistes movet in illud Pauli I ad Corinth., c. xv. v. 24, ubi regnum a Filio acceptum, Patri tradendum affirmatur. Mota primum difficultate contra divinitatem Filii, ac si is traditurus regnum Patri, absque regno aliquando futurus sit, eaque mox diluta, propterea quod magna hinc in Patrem quoque injuria cedcret, si is sine regno aliquamdiu esset, antequam illud de Filio acciperet; illud addit, orare pos, ut regnum Patris adveniat, et Filii quoque regnum nos exspectare, quibus Patris et Filii regnum idem esse confirmatur. Sed cum dicta hactenus Pauli textum non explicant, tum vero novæ difficultatis caussam præbent. Si enim Patris et Filii regnum est venturum, num, inquit, præsentis tempo is, id est hujus mundi, regimen ita vacat, ut nec a Patre, nec a Filio regatur? Rejicit id ex absurdo, quod sequeretur: Actum enim esset de mundo totaque mundi substantia, si vel uno momento divinitatis cessat imperium. Itaque non tam in futuro, quod exspectamus, quam in præsenti (12) Quae a Zenone appellatur provisio, divini Verbi incaruatio intelligenda est, eamque dixovouiz Græci Patres, Latini autem dispensationem, nonnunquam etiam œconomiam Græcanice nominant. Provisionem Latine dixit Tullius m Tuscol., 14. Cum porro S. Antistes hactenus contra eos disseruerit, qui Christum De vel purum Deum cum Gnosticis aliisque antiquis haereticis, vel purum hominem cum Photinianis dicebant; nunc ex postremo Pauli testimonio Ariano. rum objectionem ingerit, qua illos quidem usos, ut subjectum et minorem Patris Filium suaderent, patet ex Athanasio, Hilario aliisque Patribus, qui perinde adversus Arianos illud testimonium explicare conati sunt. (13) Valde corruptum et mutilum totum hunc textum Sparaverius putavit; et cum vastitas legi mavult pro varietas, ac si in eo sit auctor, ut Patris ac Filii regnum unum et indivisum suadeat; tum in reliquis puncta lacunarum indicia interserenda alicubi censuit, quæ tamen sine mss. ex arbitrio suppleri nec deberent, nec possent. Nobis vero etsi licuit plures mss. libros consulere, nihil tamen ad hoc testimonium restituendum contulit; quod nihil mi Deus regnare convincitur. Hoc autem duplex regnum non modo varium inter se, sed etiam unum post alterum succedens, varietas ista regni ab auctore vocatur, quæ si cessare nullo pacto potest a legis conditore, id est a Deo, qui utrique huic regno legem præfinivit, et penes quem utrumque regnum, licet varium nobis, unum et constans est: eadem profecto varietas non Deo, ut sempiterno rectori, deputata est, sed homini a Deo assumpto, id est redemptori, et justis ejus (hi mox servi ejus dicuntur ) rebus dispositis, seu ex ip a dispositione rerum, quam lex conditoris præstituit; quatenus scilicet in temporali regno (de quo uno Paulus loquitur, ut auctor notavit ) Christum hominem assumptum cum servis suis, quos ad finem usque mundi sibi adjungel, regnare oportet, sicuti lectio universa, seu Pauli contextus v. 25 testatur; dein vero finito, seu completo priori hoc temporali regno, cum subactis inferni potestatibus ac ipsa morte devicta in ipso judicii die, nemo amplius hoc mundo (Jo. xvin, 36). Apertius autem hoc Paulus expressit dicens: Hoc enim scire debetis, quoniam omnis fornicarius, aut impudicus, aut fraudator, quod est idolorum servitus, non (19) habet hæreditatem in regno Dei et Christi (Ephes. v, 5), ostendens unum esse regnum Patris et Filii. ejus est deputata rebus dispositis, non Deo, non A Joannem, ipso dicente: Regnum meum non est de sempiterno rectori, maxime cum in Evangelio sic dicatur Dabit illi Dominus Deus thronum David patris sui, et regnabit super domum Jacob in sæcula, et regni ejus non erit finis ( Luc. 1, 32). Salomon in sapientia similiter dicit, cum de ejus 160 loquitur servis: Et si coram hominibus tormenta passi (14) fuerunt, spes eorum immortalitate plena est; et in paucis vexati, in multis bene disponentur ; quoniam Deus tentavit illos, et invenit illos dignos se. Tanquam aurum in fornace probavit illos, et quasi holocaustomata accepit illos, et in tempore erit respectus illorum. Judicabunt nationes, et dominabuntur populis, et regnabit Dominus illorum in perpetuum (Sap. II, 4 et seq.). Quid hoe est? Si in perpetuum regnat, Paulus erravit; si traditurus est regnum, isti mentiuntur. Absit. B Nullus hic error, diversitas nulla est. Paulus enim de hominis assumpti temporali locutus est regno, 161 in quo venturus et judicaturus est vivos et mortuos (II Tim. IV, 1), sicut lectio universa testatur, quæ prædicat Christum oportere regnare cum sanctis suis, donec (15) evacuatis omni principatu et potestate et virtute et dominatione, ponantur omnes inimici ejus sub pedibus ejus, inimicaque destruatur mors (I Cor. xv, 24 seq.) (16) Hi autem ad principalem vim retulerunt, in cujus perpetuitate commanens in æternum, a Patre Filius regnum nec(17)accepit aliquando, nec posuit; semper enim cum ipso regnavit, (18) cata ad Christi regnum accedere poterit, idem servorum C (14) Ms. Pomp. et edit. Ven., fuerini, nec non immortalitatis pro immortalitate. Dein pro et quasi holocaustomata edit. Ven. et tanquam holocaustomata. Ex hac edit. et ex mss. Pomp. ac Zeu. particulam et supplevimus. (15) Legebatur vocatis. Correximus ex loco epist. I ad Cor. cap. xv, v. 24, unde hæc sumpta sunt, ubi legitur: Cum evacuaverit omnem principatum et potestatem et virtutem, etc., id est inferni principatum, etc., plane subegerit, v. adnot. 13. (16) Hi, scilicet Lucas et Salomon, quorum testimonia Paulo, ut videbantur, contraria postremum recitaverat. Vide adnot. 13. (17) Mss. Pomp., Vat., Urb. et Zen, sic scribunt; editi cum aliis mss. accipit. (18) In edit. Veron, xarà Græce scriptum fuit repugnantibus mss. et editione prima. Ita etiam cata, cum Evangelista allegantur, Latinis litteris apud latinos scriptores effertur in mss. quam sæpissime, uti de mss. Cypriani testatur Baluzius, et ita quoque in editis scripium reperies. Vide tres Testimoniorum libros pluribus in locis, et auctorem eatalogi hæreticorum, qui post Tertulliani librum de Præscriptionibus ponitur, ubi hæreticorum doctrina ab iisdem ad Evangeliorum similitudinem cata Proclum, cata Eschinem dicta traditur. Apud Hieronymum vero, lib. in cap. vi epist. ad Ephesios pag. 678, edit. D IV. Recte igitur Patri tradet regnum, qui dixit (20) in monitis regnum non stare divisum (Luc. xi, 17, 18). Unde non sic sentiendum est, fratres, ut Pater accepturus sit, quod non habuerit, aut Filius tradendo, quod (21) habeat, perditurus; cum et Pater, quod accepturus est, habeat; et Filius non careat, quod daturus. Totum Pater, totum possidet Filius; unius est, quod amborum est, quod unus possidet, singulorum (22) est, Domino ipso dicente: Omnia quæcumque habet 162 Pater, mea sunt ( Joan. XVI, 15); et iterum : Pater, omnia mea tua sunt, et tua omnia mea (Joan. XVII, 20); quia Pater in Filio, et Filius manet in Patre, cui affectu, non conditione, charitate, non necessitate, decore (25) subjicitur, per quem Pater semper honoratur. Denique inquit: Ego et Pater unum sumus ( Id. x, 30 ). Unde non diminutiva, sed religiosa, ut dixi, subjectione est Filius Patri subjectus; cum quo originalis perpetuique regni una possessio, coæternitatis omnipotentiæque una substantia,una (24) æqualitas,una virtus majestatis augustæ, (25) unico in lumine una dignitas retinetur; si quid Veron., xatà Aoúzav Græcis litteris editum est. At (20) Sicut tract. 4,lib. 1, num. 3, S. Zeno scripsit, in præceptis Dominus ait, ita heic in monitis. Similiter S. Leo serm. 9. de Quadrag. c. 1: Dominus enim in exhortationibus suis dixit. His ergo formulis Evangelia quandoque allegantur. (21) In editis perperam non habeat; correximus ex mss. Pomp. Sp. et Zen. (22) Est a quibusdam mss. abest. (23) Subjicitur, inquit, non conditione, id est servitute (id enim conditio apud Zenonem significat, ut videre est ex adnot. 23 in tract. 10, lib. 1) quæ necessitatem parit, sed charitate et affectu; respicit autem creationem mundi, nam omnia per ipsum facta sunt in quo etsi Pater imperavit, Filius vero exsecutus opus traditur; charitas tamen in utrisque una fuit, que vel in Patre imperavit, vel obtemperavit in Filio, ut scite monet tract. 2, lib. 1, num. 9. De his plura tract. 1, lib. 11, adnot. 12 et 13, necnon tract. 5, adnot. 13, ubi S. Zeno hoc idem argumentum pertractat, ne quis ex creatione mundi, quæ Filio tribuitur, inferiorem Patri Filium existimet. Hanc vero Filii subjectionem, quæ ex charitate, non ex servili necessitate ducitur, religiosam, non diminutivam mox appellat, quod nihil inde Filii æqualitati dignitatique detrahatur. (24) Ms. Pomp., æquabilitas. Similiter tract. 1, lib. 11, æquabilitas scribitur in mss. aliquot, cum alibi æqualitas legatur. (25) Quidam mss. et editi unito; editio prima unico, idque sententiæ magis congruere visum est. enim Filio detraxeris, ad Patris, cujus habet totum, A Tertia Judæa est vere cæca, que cum in (6) lege (26) injuriam pertinebit; nec est in illo aliquid, quod sit inferius, quia sicut Pater, nec plus potest habere, nec minus; alter enim in alterius plenitudine infusus est, ut sit omnia in omnibus Deus benedictus Pater in Filio, Filius in Patre cum Spiritu sancto. Amen. 163 TRACTATUS VII. De (1) Nativitate Domini. I. 1. Licet sectæ sint plures, quæ injuriam Christi fabulari nitantur, tamen tres sunt quodam modo principales e quibus due ejus, quem cupiant depravatum, simulant se esse (2) cultrices. (3) Una (4) denique adserit Jesum Christum ab utero Virginis Mariæ sumpsisse principium, Deumque exinde ob justitiam factum esse, non natum. (5) Alia modestius, sed mordacius nocens, dicit quidem Dei Filium Deum, sed non ex Patre nobilitatis perpetuitate progenitum; 164 fuisseque tempus, quando non fuit. (26) Ita ms. Pomp. cæ eri injuria. Ad injuriam autem Patris pertinet, quidquid Filio detrahitur, vel quia degeneris Filii Pater prædicatur, ut saepe insinat Hilarius, et late probat Augustinus serm. 139, num. 5, et Ambrosius, lib. de Fide c. 6, vel dum aliquando sine verbo et sapientia fuisse traditur, ita ut ea aliunde debuerit accipere, quod orat. 2 in Arianos Athanasius demonstrat. TRACT. VII.-(1) In editis et in ms. Ur. De nativitate Christi sermo primus, cæterimss., de nativitate Domini. Sequens autem tum in editis, tum in mss. inscribitur De nativitate Christi. Hunc et duos sequentes tractatus cum castigationibus Gasparis Barthii Christianus Daumius inseruit inter homilias Patrum, uti memorat Fabri- C tius in Bibliotheca Latina, vol. 1, p. 424, et vol. XI, pag. 797, bibl. Græc., quam homiliarum editionem rarissimam videre nondum potuimus. (2) Edit. Ven., cultores. (ut dicere solet) sua legat ubique, duas Patris et Filii designari personas, tamen nunc usque contendit Deum Filium non habere. Quibus omnibus exempla, vel ratio, quam prosecuturi sumus, argumentationis totius uno ictu omnes nervos abscindet. Quapropter duas esse nativitates Domini nostri Jesu Christi necessario scire debet populus Christianus, ne quem patiatur errorem unam, qua natus est, alteram, qua renatus. Sed sicut est spiritalis prima sine matre, ita sine patre secunda carnalis. Harc miranda, inenarrabilis illa, propheta dicente: Nativitatem (7) ejus quis enarrabit (Is. LIII, 8)? Cor autem sit inenarrabilis, Patre loquente noscamus. Dominus ipse nos edocet: Eructavit (8) cor meum verbum bonum, etc. (Ps. XLIV, 2). Et apud Salomonem hactenus dicens: Ego ex ore Altissimi prodivi ante omnem creaturam (Ecclesiastic. xxiv, 5). II. Cum hæc ita sint, humanitas te versuta cognosce vel sero, et (9) intemperanti linguæ silentii (10) freque mireris, quod hic Filius Deus dici potuerit, et nihilominus negari Patri coæternus et æqualis :-nam illum Deum abusive fatebantur Ariani, non proprie, ut ex Hilarii Fragm. n. 26 et aliunde notum est. Veronensis editionis auctores, cum Zenonem sæculo III vixisse contendant, eumdem errorem affigunt Origeni, qui tamen illum expresse reprehendit in fragmento, quod recitat Athanasius de decretis Nicœnis, n. 27: Intelligat enim, inquit ille, qui dicere audet, fuit aliquando, cum non esset Filius. Hinc quidem probatur, alios quosdam hunc errorem id temporis docuisse, quem Origenes reprehenderet. Dionysius quoque Alexandrinus, Origenis discipulus, in epist. ad Euphranorem et Ammonium, cujus fragmentum suppeditat Athanasii epistola de sententia Dionysii, n. 4, Sabellianos impugnans: Etenim, ait, cum sit res facta, non erat, antequam fieret. At ea de caussa ad Dionysium Romanum ille delatus, et ab eodem reprehensus, apologia sese purgavit, in quam multa conjecit, quibus eum errorem rejicit, quem subinde Ariani excepere: unde cum hi ejus auctoritatem pro se allegarent, Athanasius loco memorato num. 9, prædecessoris sui sententiam optime vindicat, auctoritatemque ex inimicorum manibus naviter eripit. Itaque etsi quidam olim Alexandrie eum errorem docuerint, quem Origenes perstringit; non hos tamen, qui nihil ad nos pertinebant, sed Arianos, qui hisce quoque in locis eam formiulam evulgaverant, S. Zeno ferire voluisse cognos (3) Ter supra decem hæreseos capita huc pertinentia recensuimus tract. superiori adnot. 5, quatenus Christum hominem tantum esse, ac e Mariæ utero principium sumpsisse prodiderunt. Quatenus vero idem ob justitiam Deus factus traditur, fuit quidem hic Nestorii celebris error, atqui jamdiu ante a Paulo Samosateno et Photino prædicatus fuerat, hoc tamen discrimine, quod Nestorius, notante Garnerio dissert. 7, de Ortu et Incrementis hæresis Pelagian c. 7, docuit, Christum hominem non ex meritis, sed ex divina gratia jam inde a matris utero a Divino Verbo assumptum fuisse; cum Paulus Samosatenus et Photinus eumdem Christum bominem natum dixerint, qui ex virtutum merito (justitiam Zeno vocal) in Deum profecerit. Vide anathematismum li belli de nomine Rufini, quem eodem tempore Nori-Dris Testamenti loca, ex quibus tria mox a Zenone al sius et Garnerius ediderunt. Huic errori præcinmisse videtur Origenes, 1. Peri-archon c. 6: Virtutum suarum, inquiens, merito anima Christi cum Verbo Dei unum efficitur. Photinianos autem quos alii Zenonianæ ætatis Patres passim refellunt, nostrum Auctorem voluisse perstringere, facile intelliges. (4) Denique heic est idem ac paucis, quam in sententiam alii quoque scriptores eadem particula usi sunt. Vide adnot. 2 in tract. 1, l. 1. (5) Hæc est hæresis Arianorum, qui etsi Christum Dei Filium prædicarent, non tamen ab æterno, sed in tempore genitum prodidere, unde effatum illud apud ipsos solemne: Fuit tempus, quando non fuit. Videsis Athanasium, de decretis Nicanis, n. 18, Hilarium, l. iv et vi de Trinitate, ubi ipsam Arii epistolam allegat, in qua eadem formula inculcatur. Ne citur. (6) Lex igitur ex Hebrorum lingua universum vetus testamentum vocabatur, in quod vide adnot. 1 in tract. 12, 1. 1. Indicantur heic porro ea Vete legantur. (7) Ms. Pomp. et duplex Zen. addunt autem. Inenarrabilis porro Divini Verbi nativitas dicitur, non quoad factum, quod per fidem notum est, non ignotum, ut quidam Arianorum perperam jactarunt; sed quoad modum nascendi, ut pluribus explicant Victorinus atque Phœbadius." (8) lidem codices cum Vat. et edit. Ven., Eructavit, i quit, etc. (9) Placuit lectio duorum mss. Zen. cum alibi legeretur intemperati. (10) Licet frenum in singulari non inveniatur, nisi generis neutrius; in plurali tamen etiam masculini generis declinationem patitur, ut apud Virgilium, mu Georgie.; Livium, l. xxxiv, c. 2; Valerium Maximum, etc. ceret. Sequitur, ac dicit: Omnia per ipsum facta sunt, ac sine ipso factum est nihil (Jo. 1, 3). nos impone. Dementiæ genus est, invisibilis incom- A divinitatis potestatisque esse omnipotentiam nos doprehensibilisque (11) velle opinari secretum, ejusque interna discutere, cujus extraria nequeat suspicari: quia Deus hoc est, quod est (Exod. m, 14) : quod vero homo definiendum putaverit, (12) nou est. Nam et Joannes apostolus in Evangelio quid 165 prædicet, fratres, accipite: In principio, inquit, erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum : hoc erat in principio apud Deum (Jo. 1, 1). Admirabilis gratia, fratres dilectissimi, conspicuæ veritatis, quæ dum secerni potest, tamen sibimet externa esse non potest. Si enim Verbum in Deo est, et Deus est Verbum, et hoc est, in quo est, quod ille est, qui inest; duplex persona, duplex (13) vocabulum, sed originalis perpetuitatis ac deitatis est una substantia, Domino ipso dicente: Ego et Pater unum sumus В (Jo. x, 30): quod non utique sic ait, ut in unum duos redigendo confunderet, sed ut duorum unam (11) Codex Pomp. addit Dei. Paulo post, secretum ad generationem præcipue divini Verbi pertinet, de qua ab homine non temere esse inquirendum auctor sæpissime monet. Vide tract. 4, adnot. 3. (12) Solemnis et frequens apud Patres sententia est, quidquid dicatur de Deo, id Deum vere non esse: homines enim, ut scite animadvertit Fulgentius in libro contra serm. Fast. c. 5: carnalibus sensibus dediti etiam ipsum Deum non possunt nisi carnaliter cogitare. Tales autem dem in luto carnis animas volrunt, creatis phantasmatibus et gravati pondere vanitatis, quanto magis in illarum rerum cogitatione versantur, quæ corporeis oculis corpoream ingerunt molem, tanto minus possunt ad intelligendam conscendere deitatem. Quamobrem Marius Victorinus, 1. iv adversus Arium, præclare observavit, quod cum Deo illa affirmando tribuimus, quæ Deo conveniunt, ut esse, vivere, et intelligere, eum adhuc non esse quidem ista, quæ dicimus, quod ille super omnia sit: et subdit: Quare et ἀνύπαρκτος, et ανούσιος, εἰ ἄνους, εἰ ἀζώος sine exsistentia,' sine substantia, sine intelligentia, sine vita dicitur, non quidem per oréprov, id est non per privationem, sed per supralationem. Omnia enim quæ voces nominant, post ipsum sunt; unde nec ov, sed magis poor. Quam in rem Damascenus, 1. 1, c. 4, congruentius esse docuit, ita de Deo prædicare aliquid, ut ei omnia detrahantur, quippe mihil est eorum, quæ sunt, immo vero supra ipsum esse. Hinc plerisque tum Patribus, tum Philosophis placuit, ut qui definire velit Deum, negandi potius, quam affirmandi formulis utatur; nam, ut scribit Augustinus, in ps. LXXXIV: Facilius dicimus quid non sit, quam quid sit. JII. Videamus nunc, optime Christiane, quemadmodum inter Patrem Filiumque tempus (14) infulcias: si enim tempori, non sibi debent, quod est alter alteri obnoxius; procul dubio, ut tu vis, major est natura, quam Deus. At cum naturam ex nihilo fecerit Christus; sit autem ex natura tempus, ineptum satis est, opus suo præponere 166 artifici : ac (15) per hoc solum interest, quod soli se sciunt. Denique apud Isaiam ad Filium sic dicit: Dominus Deus sabaoth: Fatigata est Ægyptus, el mercatus Æthiopum : (16) ex Saba viri excelsi ad te transibunt, et tui erunt servi, et sequentur te alligati compedibus, et adorabunt te, et (17) in te precabuntur, quoniam in te Deus est, et non est Deus alius præter te (Is. XLV. 14). Sed et (18) Jeremias eodem spiritu loquitur 167 dicens: Hic lebant in tempore, prædicabant enim fuisse tempus, quando non fuit. Infulcire autem pro ingerere accipitur etiam a Seneca, epist. 114, el a Suetonio, in Tiberii vita, c. 53. (15) Ms. Urb. per hanc. (17) In præpositio addita ex codicibus Tol., Pomp., utroque Zen. et edit. Ven. Ita etiam alii Latini Patres legerunt, Lactantius, 1.1v Instit. c. 15; Hilarius, 1. iv, de Trinit. n. 38; Ambrosius, 1. 1 de Fide c. 5; quæ lectio ex LXX Interpretum, a quibus Latini prof cerunt, scriptione manavit. At alii mss. et edition. Ver. te sine in scribunt, uti Auctor tractatus de Fide orthodoxa, c. 6, p. 353 Appendicis Ambrosii. Non exigua autem in hoc testimonio interpretando varietas, cut collatis Auctorum locis videre licet; qui tamen in hoc conveniunt, ut hocce testimonium, perinde ac a Zenone nostro fit, ad Christum referant. Vide Hieronymum, in commentario ad hunc locum, etc. Utrique mss. Zen. prædicabuntur pro precabuntur. (13) Præclara harc adversus Patripassianos, seu (at a Latinis postea dicti sunt) Sabellianos confessio, qui unam Patris personam duplici tantum voce dis- D tinctam comminiscebantur. Catholici autem Patrem et Filium duplicem personam duplici distinctam nomine confitentur. Vocabulum pro nomen usurpat vetus auctor tractatus de Fide orthodoxa, p. 346 Ap pendicis Ambrosii, ubi præstantissimum in eamdem cum Zenone sententiam testimonium affert ; nec non c. 6, p. 352. Rursus in antiqua fidei formula ad baptizandorum institutionem scripta, quam edidit P. Martene, t. 1, De antiquis Eccles. rit. c. 1, a. 12, p. 163: Exceptis vocabulis quæ proprietatem indicant personarum, quidquid de una persona dicitur, de tribus dignissime potest intelligi. (14) Ita emendavimus ex Mss. Pomp., Vat. et duplici Zen., cum alii scribant, infulciat. Sermo autem hoc loco est ad Arianos (optimi Christiani ironice appellantur) qui divinum Verbum a Patre genitum vo (18) In edit Ver. Jeremiæ loco suppositus Baruch, cum hic locus vere ex Baruch libro sumptus sit. At Jeremiam ex inss. omnibus et edit. Ven. restituimus; qua scriptura etsi vindicari non posset, relinquenda nihilominus esset in textu, et in adnotationibus Anctoris lapsus detegendus. Sic Busæus in editione Petri Blesensis epist. 141, edidit Zachariam. qui pro Jeremia citatur, et Billius in edendo Nanzianzeno, qui in orat. ad Julianum Solomonem allegavit pro Jobo, errorem notavit, sed textum intactum reliquit. Eadem ratione nec corrigendus fuerat in editione Romana Cassiani locus Collat. 7, c. 12, ubi Job loco Salomonis laudatur; nec canon. 13 concilii Hispalensis, ubi Isaias in vulgatis legitur, cum monente Baluzio antiqui codices Jeremiam habeant. Correctiones id generis veram quidem allegationem exhibent, sed quae non ex Auctorum mente sunt, quos memoria lapsos liquet. Eodem lapsu Marius Merca tor, pag. 28 edit. Baluzii, Joannem Evangelistam citavit pro Paulo, et Gregorius in orat. de pauperum Amore Michæam pro Amos, et Amos pro Michæa nominavit. Quod si ex dietis hactenus Zenonis etiamsi maximum errorem contineret, corrigendus ab editoribus non fuerat; multo minus horum licentia probabitur in allegatione, quæ defendi et vindicari satis honestis rationibus potest. Apud antiquos enim Patres consuetudo hæc inolevit, ut Baruch, qui Jeremiæ amanuensis fuit, ut innuitur c. XXXVI, V. 4, el cap. XLV, v. 4, pro Jeremia acciperent, adeo ut illius libellum tamquam librarii opus magistro adscribendum putarent. Quid quod Baruch opus cum Jere-. miæ libro ex editione LXX Interpretum copulatur, cus, |