sequemet (2) ipse condemnat: cur enim mereatur fe- A dubitet Christianas, qui resurrectionem futuram et
licitatem futuri temporis cernere, quem videas sacri- (7) audit, et sperat, et repositam sibi præsumit de
lega incredulitate Dei potentiæ derogare? Sed hoc Christo?
amore criminum faciunt, ut putent impunita fore,
quæ clanculo gerunt: nam si judicii diei (3) appropin-
quare jam cursus adverterent, 126 procul dubio et
præsentia odissent, et futura credidissent, pariterque

metuissent: nemo est enim tam vel ab istius mundi
sapientiæ gustu jejunus, qui audeat dicere animas
cum corporibus interire, cœlestia cum terrenis ab-
sumi; præsertim cum eorumdem (4) ille sapientissi-
mus dicat, hanc esse mortem, cum corpore animus
tamquam carcere clausus tenetur ; illam esse veram
(5) vitam, cum idem animus custodia carceris libe-
ratus ad eum locum, unde (6) venerit, revertatur. Si
ergo hoc ille sensit, qui non noverat Christum; cur B

:

conati sunt. Nihil itaque mirum si episcopi frequen. tes de resurrectione sermones habuere, ut hos ad sanum consilium revocarent: quemadmodum quidem post Zenonem hisce in partibus fecit S. Ambrosius et alibi alii. In Italia sane plures Marcionitas sua ætate fuisse Zenoni coævus tradit Epiphanius Hær. 42 Ejus Marcionis hæresis adhuc etiam nunc est Romæ et in Italia; quod confirmari potest ex con-titutione, paulo licet antiquiori, Constantini Magni, quam Eusebius refert lib. i Vitæ ejusdem, cap. 64. Priscillianistas vero, qui resurrectionem non credebant, a nostro auctore pungi potuisse, quorum reliqui adhuc erant in Hispania S. Leonis Magni ætate ex epist. xv, cap. 7, haud credibile est.

(2) In editis suammet ipse, mss. Rem., Tol., suam semetipse. Correximus ex ms. Pomp. ubi sequemet pro et semet.

(3) Non medie solum, sed antiquæ etiam ætatis Patribus in more fuit judicii diem tamquam proximum prænuntiare, ut omnibus notum est. Ms. Urb.: Nam si lucidi diei procul dubio appropinquare jam cursus adverterent, et præsentia, etc. Paulo post vel in ms. Vat. abest ab illis tam vel ab istius.

C

(4) Platonem intelligit, qui, ut ait Cicero de Ami citia, Apollinis oraculo sapientissimus est judicatus. Hunc autem de immortalitate animorum præclare loquentem plures Patres allegarunt. Vide TertulliaBum de Resurrect. carnis cap. 3; Lactantium lib. vi, cap. 9; S. Athanasium in orat. adversus Gentes, et Augustinum serm. 240, 241, 242. Pluribus autem in locis animorum immortalitatem Plato statuit, ac præcipue in Phædone et in dialog. x de Rep. in quibus sententiæ hic a Zenone indicatæ occurrunt. Leguntur quidem illæ apud Tullium partim in Somnio Scipionis, partim in dialogo de Senectute et in altero de Amicitia. At Ciceronem eas a Platone sumpsisse, et non numquam etiam totidem verbis latine reddidisse, præter Lactantium lib. 1 Institut. cap. 5, D diserte testatur Macrobius lib. u de Somnio Scipionis pag. 82. Lactantius porro lib. vii, cap. 8, hæc ex Platone recitat, ex quibus S. Zeno fortasse sumpsit: Quia origo animi, qui tanta capiat, et tanta contineat, nulla reperiatur in terra: siquidem ex concretione terrena nihil habeat admixtum : sed necesse esse in terra resolvi, quod est in homine ponderosum et dissolubile; quod autem tenue atque sublime, id vero esse individuum, ac domicilio corporis velut carcere liberatum, ad cœlum et ad naturam suam pervolare. Hæc fere Platonis collecta breviter, quæ apud ipsum late copioseque explicantur. Legendus Plato in Phædone pag. 55, in Menone pag. 415 et lib. x de Rep. pag. 757. 5) Reddamus similem ex Platone sententiain Tullium in Somnio Scipionis, ubi de optimis qui cum ex hac vita excessissent, mortui putur, Imo vero, inquit, hi vivunt, qui ex corpo

II. Igitur primum omnium probandum puto, animas nostras suorum corporum exuviis, nec cum labe carnalis hujusce domicilii ista prima morte dissolvi; sed pro qualitate factorum quasdam locis poenalibus relegari, quasdam placidis (8) sedibus refoveri ut tunc demum credi possit resurgere, quod omnibus palam sit non penitus interire. 127 Gentes, que ista non credunt,tamen cum (9) libamine infausto ad sepulcra concurrunt, et (10) a mortuis, quos in quiete tacitæ noctis agnoverint, expeti a se aliquotiens alimenta contendunt ac sic fidem rei, quam reprobant, faciunt. (11) Philosophi de anima varia dixerunt : sed rum vinculis tamquam ex carcere evolarunt, etc. Similia ex eodem fonte derivavit Lactantius lib. vi, cap. 9.

(6) Cod. Pomp. devenerit.

(7) Vidit legebatur in editis et aliquot mss. Melior visa est lectio ms. Pomp. Dein præsumit pro antesumit, seu. ut Barthius exposuit, prægustat. Speciat autem S. Zeno locum Pauli, I Cor. cap. 25, ubi resurrectionis fidem ex Christi resurrectione confirmat.

(8) Nollemus hic quemquam suspicari Auctorem inter eos fuisse, qui justorum animas in Abrahæ sinu proprie dicto adhuc requiescere, nec ante extremi judicii diem paradisi beatitudine, et Dei visione perfruituras existimarunt. Ejus enim catholicam sententiam multis statuimus dissert. It, c. 10, ubi hunc quoque locum ex aliis locis explicavimus.

(9) De Gentium libationibus, quæ ad mortuorum sepulcra fiebant, vide Cardinalem Norisium in Cenotaphiis Pisanis dissert. 1, cap. 5. Hoc idem argumentum pro immortalitate adstruenda urget idem Cicero in Dialog. de Amic. ubi ait: Plus apud me antiquorum auctoritas valet, vel nostrorum majorum, qui mortuis tam religiosa jura tribuerunt, quod non fecissent profecto, si nihil ad eos pertinere arbitrarentur. Idem argumentum adversus Gentes inculcarunt alii Patres, Tertullianus de Resurr. carnis cap. 1, et de Testim. Anime cap. 4, Epiphanius in Ancorato et alii. De hoc more sua quoque ætate adhuc vigente non nihil at git S. Zeno tractatu superiori, in quem vide

apnot. 17.

(10) Præpositio a deest in ms. Rem. et forte melius, ut fugiatur ejusdem præpositionis repetitio; nam eadem in sententia a se subjicitur. Paulo post pro in quiete ms. Pomp. habet inquietæ et, sed perpe

ram.

(11) Non Plato solum, sed et Zeno et Pherecides et Pythagoras animam immortalem esse docuere, ut tradit Lactantius lib. vi, cap. 7, ubi Pherecidis et Zenonis Citti ei, nec non c. 8, ubi Pythagora meminit : Pherecidem Syrum primum dixisse animos hominum esse sempiternos prodit Cicero Tusculanarum questionum lib. 1, cap. 16. Hic Pythagoræ præceptor fuisse traditur a Lactantio lib. vi, cap. 8, unde eamdem utriusque de animæ immortalitate fuisse sententiam nihil dubii est. De Zenone vero Philosopho ac Stoicis, qui ab eo originem duxerunt, exploratum est, quod Tertullianus scribit in libro de Anima cap. 54 Stoici sapientum animas in supernis mansionibus collocant. Quid vero sit illud, quod S. Episcopus ait, hosce philosophos de anima varia dixisse; explicatur insigni ejusdem Tertulliani loco eodem libro et capite: Apud Platonem, inquit, in ætherem sublimantur animæ sapientes, apud Ariumin aerem, apud Stoicos sub Lunam. De Pythagoreorum opinione nihil attinet dicere, cum vulgatissima sit, Mittimus alia

128
ducit

tamen hanc esse immortalem, (12) Epicuri, Dicæarchi, A (16) spiritus utriusque sexus humani dolosa blandiDemocritique vanitatem argumentatione manifesta tiarum captione, seu violentia viventium domos convincunt. (13) Poetæ autem melius, qui duplicem viam apud inferos ponunt: impiorum unam quæ ducit in Tartarum : piorum (14) aliam, quæ ad Elysium; eo fortius addentes, quod defunctorum ibidem non tam formæ, quam facta noscantur, ac necessario recipiant, secundum quod mundanæ admini strationis suis in actibus portant, recte dicentes: (15) Quisque suos patimur manes.

(Eneid., vi, v. 743.)

III. Nos vero, fratres, quos non ingeniosa suspicio, sed Deus magister instruxit, propter nos in semetipso probando, quod docuit, vivere animas mortuorum non tam dicere, quam oculatis rebus

corporales infringunt, et latibulum sibi (17) perni-
ciosis eorum in captivitatibus quærunt. At ubi ven-
tum fuerit ad divini certaminis campum, cœperint-
que sacri nominis telo pulsari; (18) tunc cum alium
noveris, alium certari misereris. Discoloratur per
momenta color, 129 figura sua tollitur a natura, in
obliquos horrores insani vertuntur orbes oculorum,
acies dentium spumosis horrida globis inter labra
liventia stridit, intorta omnia passim membra tre-
more vibrantur, gemit, flet denuntiatum pavet
judicii diem, pellique se plangit (19) confitetur
sexum, confitetur aggressuræ tempus et locum,
et nomen proprium confitetur, discessumque :

sufficimus approbare. Denique vagi atque immundi B vel qui sit, signis evidentibus docet, ut plerumque

plura, quæ in hanc rem congeri possent: nam quæ hactenus delibavimus, ad Zenonianæ sententiae intelligentiam sufficiunt. Mss. Urb. et Vat. disserunt pro dixerunt.

(12) Contra hanc (de animorum scilicet immortalitate) sententiam, inquit Lactantius lib. vn, cap. 8: disserebant Dicæarchus primo, deinde Democritus, postremo Epicurus. De Dicæarcho hæc Cicero lib. i Tuscul. quæst. : Dicæarchus contra hunc immortalitatem disseruit; is enim tres libros scripsit, qui Lesbicaci vocantur, quod Mitilenis sermo habetur, in quibus vult efficere animos esse mortales. Contendebat nimirum nihil prorsus esse animam, nisi corpus unum et simplex, ita figuratum, ut temperatione naturæ vigeat et sentiat. Nec dissimiliter Democritus eodem teste ibidem: De levibus et rotundis corpusculis effecit animam concursu quodam fortuito: nam apud eum nihil erat, quod alomorum turba non confecerit. Tandem Epicurus eisdem vestigiis insistens traditur et a Laertio lib. x C in ejus Vita, § 128 et 159, et ab Aulo Gellio lib. 11 Noctium Attic. cap. 8.

(15) Ex hactenus dictis Lactantium hoc in sermone S. Zeno præ manibus habuisse videtur, cum et illum alibi imitatus fuerit, et eadem hic aliis verbis inculcet. Clarius id apparet ex hoc quod nunc consideramus, testimonio: Lactantius enim cum lib. vi, cap. 3, bivium quoddam a Pythagora, uti ab Ausonio in Monosyllabis traditur, cognitum memorasset, cujus una semita ad felicitatem, altera ad miseriam, sed uno vitæ tempore circumscriptam, adducit, sequitur his verbis, quibuscum Zeno plane concinit : Poetæ fortasse melius, qui hoc bivium apud inferos esse voluerunt; et c. 4, postquam innuit bonorum vitam, quæ fert in Elysios campos, ut poetæ loquuntur, recitat Virgilii versus ex libro vi Eneid., v. 542:

At læva malorum

Exercet pœnas, et ad impia Tartara mittet.

et lib. vi, cap. 20 et 21, alios ex eodem poeta versus huc pertinentes describit. S. Augustinus serm. 241, in eamdem rem duos ejusdem Virgilii versus recitat.

(14) In editis cum mss. Tol., Zen., alteram. Ad ea porro verba, suis in actibus portant, hæc notat Barthius lib. XLI Advers. cap. 5: Nam indicia actorum in ipsis umbris mortuorum exstare, et inde eas apud inferos judicari aiunt philosophantes poeta. Rhadamantus apud Claudianum de Rufino :

Quid demens manifesta negas? en pectus inusta Deformant maculæ, vitiisque inolevit imago. Administrationem autem etiam de sapientia Gentili sumpsit Zeno, cum de ea verba faciat ; nam hominum quemlibet velut dispensatorem in partem suam

D

collocatum a supremo Domino dicebant. Persius Sat. 3. Hactenus Barthius.

(15) Hunc versum Lactantius non adfert, et ex hoc Zenonem in ipso Virgilio exercitatum colligimus. Manes autem Virgilius appellasse fertur Genios, quos cuique comites et vitæ testes adesse Plato docuerat, Apuleio tradente, de Deo Socratis, quibus adsistentibus, ut in eum locum notat Servius, post mortem aut asserimur in meliorem vitam, aut condemnamur in deteriorem. Ita quocumque modo animam immortalem agnovit. Patitur pro patimur legitur in ms. Urb. Inferius suspicionem accipi pro opinione et scientia tenui notavit Barthius ex Cyrilli Glossis: et de hoc nos plura egimus adnotatione 4 in tractatum 2 libro II.

(16) Hoc in numero Veronenses editores liberiori manu usi sunt, alia ex arbitrio addentes, alia detrahentes, et non nulla etiam ex uno loco traducentes in alium, quæ nos ex mss. et edit. Ven. restituimus. Hic autem scripserant spiritus sub prætextu animarum utriusque, etc., quæ additio in miss. et editione memorata non apparet. Hos spiritus, qui vagi et immundi traduntur a Zenone, insinceros et vagos appellat Cyprianus de Idolorum vanitate, pag. 450, et item immundos et erraticos in epist. ad Donatum pag. 3: Spiritus contaminati ac perditi per omnes terras vagantes dicuntur a Lactantio lib. 1, cap. 14; vagi, impotentes, sordidi a Prudentio in carm. de S. Vincentio. Manuscripti Tolentinus et Vaticanus, pro blanditiarum captione habent blanditia ex cap

tione.

(17) Edit. Ver. et mss. Urb., Pomp., Zen., perniciosum.

(18) Eadem editio tunc vexatum certari misereris. Corruptum hunc locum novit Barthius, et emendare illum contendit. Nos supplevimus e mss. et editione Ven. Solum in mss. aliquot pro misereris legitur miseris, sed male Enim in editis insertum post verbum discoloratur, auctoritate manuscriptorum delevimus. Horrores, quod pro horroris legendum monuerat Barthius, emendavimus ex manuscript. Urb. et Zen.

De

(19) Confitetur sexum sublata fuerant ab editoribus Veronensibus. Sexum autem Zeno dixit, quod scilicet anima se utriusque sexus bominum esse confiterentur, de quo vide adnot. 20. Ms. Rem. pro confitetur aggressuræ tempus scribit confitetur et egressum, sed perperam, cum discessum mox subjiciatur. Aggressura vero legitur apud Ulpianum lib. 1, § 4, Senatu Consulto Syllano et Claudiano. Bis alibi auctor eadem voce utitur, ut ex indice verborum liquebit. Ad ea et nomen supplevimus et particulam ex edit. Ven. et mss. Proprium fingit pro proprium confitetur in Ver. editione scriptum fuit, ut dæmonum confessio ficta insinuaretur.

et inviti discedant; procul dubio hoc sunt, quod sese esse unicuique confitentur.

aliquos noscamus (20) eos esse, quos in idololatria A tione in eculeo spiritali et qui sint nolentes edicant, commorantes nuper, vel maxime vi aliqua obiisse meminerimus. (21) Ilic nunc mihi responde, qui hominis post mortem nihil superesse contendis, (22) quemadmodum per alium locutus sit mortuus ille, quem noveris? At dicis: Hæc dæmones fingunt. Eo probatio melior, quod etiam fallaces testimonium perhibent veritati. 130(23) Cur autem fiugant nomina, quorum est confessio in cæteris vera, aut qua ratione isto argumento nitantur, quod hominibus, quos perditos cupiunt, magis proficiat ad Dei timorem, et ipsis nihil prosit ad utilitatem? Sane recte hoc facere existimarentur, si sub prætextu alieni nominis invasa obtinere potuissent. At cum divina adjura

(20) In edit. Ver., noscamus esse nominatas, quos, B etc., repugnantibus mss. et editione Ven. Cæterum sua dæmones non numquam prodidisse nomina tradit etiam Lactantius 1. v Institut. cap. 21: Interrogati qui sunt, quando venerint, quomodo in hominem irrepserint, confitentur. Ali porro Patres rem explicatius produnt, dum narrant, eos dæmones affirmasse, se esse vel Jovem, vel Mercurium, vel Saturnum, vel alium aliquem ex iis, qui tamquam Dii a Gentibus colebantur, de quo poteris legere disserentes Minucium Felicem in Octavio cap. 27, et Sulpicium Severum Dialog. 3. At qui se impiorum esse ac interfectorum animas faterentur, nemo, quod hactenus reperire potuimus, præter Zenonem subindicat. Solum de improborum ac corum hominum animabus, qui violenta morte perierunt invenimus sensisse quosdam, eas circa sua corpora et sepulcra hærere et pervagari aliquamdiu, ut videre est apud Porphyrium, lib. 11 de Abstinentia, pag. 89, cui sententiæ favet etiam Macrobius, lib. 1 in somnium Scipionis, cap. 13. Sed missa hac Ethnicorum fabella, C singularis narratio de energumenis, quos Zeno memorat, ne quem offendat, ut offendisse quidem visa est editores Veronenses, qui eam alicubi corrigendam censuerunt, vindicata nobis est pluribus dissert. 11, cap. 8.

(21) Ante particulam hic Veronenses editores integram inseruerant sententiam, eamque aliquot verbis detractis, vel immutatis: quæ in miss. et edit. Ven. paulo inferius legitur, uti a nobis suo loco proponetur. Sententia autem inserta effertur ab iisdem sic: At cum Divina adjuratione in eculeo spirituali torquentur, nolentes et inviti discedere compelluntur. Hic

nunc, etc.

(22) Pro verbis, quæ tum ex codicibus, tum ex editione Ven. exscripsimus, hæc in editione Veronensi et sequentibus supposita fuerunt: contendis, quo argumento dæmones nitantur, si non vivant animæ mortuorum? At dicis, etc., Hoc dæmones pro hæc dæmones in manuscriptis. Pomp., duobus Zen. et edit. Ven. Huic porro objectioni respondetur in editis et miss. sic: 0 probatio melior! qua exclamatio plane inepta videtur. Emendatio Barthii satis tuta et inserenda textui visa est.

(23) Quidquid in textu posuimus post vocem veritati usque ad Accipe et alia a Veronensibus editoribus detruncatum fuit, sola postrema sententia in locum non suum aliquibus immutatis translata, ut adnotatione 21 monuimus. Manuscriptorum, et editionis Venetæ scripturam edidimus. Mss. Rem., Urb., Vat. cum editione Venet. capiunt scribunt pro cupiunt, sed male, cum de dæmonibus sermo sit, qui hominum animas lucrari expetunt. Cæterum hoc argumentum, quo auctor utitur, nt dæmonum confessioni contra se ipsos latæ credendum e-se suadeat, alii quoque Patres exhibuere. Tertullianus in Apolog. c. 23 Credite illis, cum verum de se loquuntur, qui mentientibus credutis. Nemo ad stum dedecus men

D

IV. Accipe et alia exempla et quidem certiora. Primo in (24) libro verborum Samuel egregius ille (25) sacerdos mortis jam lege dispunctus, Sauli regi se desideranti sine ambiguitate non tantum suam (26) præsentiam exhibet, sed etiam ad consulta respondet (1 Reg. xxvII), liberiusque 131canit mortuus, quam canere consueverat vivus; unde libet exclamare (27) Profectus potius est iste, quam mortuus. In Evangelio quoque Petrus filiique Zebedi cum Domino adstare fulgentes Moysen Eliamque (Matth. XVI), quos (28) propter tunc impedimentum carnis titur, quin potius ad honorem. Magis fides proxima est adversus semetipsos confitentes, quam pro se ipsis negantes. Minucius item in Octavio c. 27: Ipse Saturnus, et Serapis, et Jupiter, et quidquid dæmonum colitis, victi dolore quid sint eloquuntur, nec utique in turpitudinem sui, non nullis præsertim vestrum adsistentibus mentiuntur. Ipsis testibus esse eos dæmonas de se verum confitentibus credite.

(24) Nullibi hoc titulo primum Regum librum inscriptum legimus, sed primum Samuel.

(25) Etsi non nulli Patres sacerdotium a Samuele abjudicent cum Hieronymo lib. 1 in Jovinianum; Sacerdos nihilominus vocatur a Lucifero Calaritano in libro de non parcendo in Deum peccantibus, p. 227 tom. IV Biblioth. PP. et in Constitutionibus Apostolicis lib. vi, cap. 1, apxupeús summus Sacerdos, et cap. 5, iepes Sacerdos, et similiter alii, ad quos S. Zeno accessit. Quod hic dicitur mortis lege dispune tus, Africanorum locutio videtur, pro qua Tertullianus de Testimonio Animæ c. 4, vitæ dispunctionem dixit.

(26) Magna inter Patres de Samuele vertitur qua'stio, utrum ipsius anima Sauli vere apparuerit. Negantem sententiam sequuntur Tertullianus de Anima cap. 57, Auctor questionum inter Justini opera, quæstion. 52, S. Pionius in exhortatione suis actis inserta n. 14, Eustathius Antiochenus in Dissert. contra Origenem ab Allatio edita, S. Hieronymus in c. 13 Ezech., Auctor quæstio:um Veteris et Novi Testamenti apud Augustinum quæst. 27 et apud eumdem auctor operis de mirabilibus sacræ Scripturæ, lib. 1, cap. 11. Affirmantem vero sententiam cum Zenone nostro plerique tum veterum, tum recentiorum tuentur, Josephus lib. Vi Antiquitatum cap. 15, S. Methodius Episc. et martyr apud Photium cod. 234, S. Justinus in dialogo cum Triphone, p. 72, Origenes in cap. xxviu lib. 1 Regum, S. Ba-ilius epist. VIII ad Eustachium, S. Ambrosius in cap. Lucæ, et alii. S. Augustinus in utramque partem hanc quæstionem fusius agitat quæst. 3 ad Simplic. et quæst. 6 ad Dulcitium: at in libro de cura pro mortuis gerenda in Zenonis sententiam propendet, cui etiam Javere videtur Ecclesiasticus cap. XLVI, V. 23.

(27) Solemnis hæc Patrum formula, ut mortis, que justis advenit, harrorem elevarent. Tertullianus in libro de Patientia, cap. 9: Profectio est, quam pulas mortem. Hieronymus epist. LXXXIV ad Jubanum : Quod sanctissimam conjugem tuam non quasi mortuam, sed quasi proficiscentem deduxeris; et epist. In de morte Nepotiani: Intelligeres illum non emori, sed emigrare. Huc etiam pertinet illud, cum mors transitus appellari solet; unde in ps. CXL, v. 10, Singulariter sum ego, donec transeam; et Hieronymus lib. 1 in Jovin. cap. 14: Ex quo ostenditur virginitatem non mori, sed manere cum Christo, et dormitionem ejus transitum esse, non mortem.

(28) Codd. Rem. et Vat., præter tunc impedimento: Mss. Pomp. et Urb., impedimento item habent.

amisit. Propter quod Paulus beatissimus ait: Nolumus autem ignorare vos, fratres, de dormientibus, ne contristemini, sicut cæteri qui spem non habent: si enim credimus quia Jesus mortuus est, el resurrexit, sic et Deus eos, qui dormierunt in Jesum, adducet cum eo (1 Thessal. iv, 12, 13). Nam et Deus per Ezechielem prophetam loquitur, dicens: Ecce ego aperio monumenta vestra, et educam vos de monumentis vestris, et inducam vos in terram Israel : dabo spiritum meum in vos, et vivetis (Ezech. xxxv, 12 et segg.).

videre non possent, libertate spiritus vident, exinde A ut homo per Deum jus immortalitatis reciperet, quod intelligentes in (29) thesauro naturæ depositum incolume requiescere, quod in hoc mundo ad tempus perspicitur interire. Similiter in inferno dives ille tenacissimus, quem chaos immensum a pauperis felicitate discernit (Idem c. xvi), ardoribus suis implorando refrigerium, Lazarum verum divitem sero cognoscit, cupitque mortuus vel uno digito illis contingi manibus, quibus stipem denegaverat vivus. Odit jam sine causa ante quod amaverat probat felicius esse, quod oderat. (30) Gemit instanti pœnæ aliquid de facultatibus notis mederi non posse, pro uno puncto requiei incunctanter tota, si liceat, paratus offerre. Superstitibus fratribus saltem cupit esse consultum. Abraham patrem deprecatur obnixe, ut aliquis nuntius pergat, qui eos tanti negotii certos B nefas! Hline mater scissa veste, laniatis crinibus, efficial, 132 cui ille respondit : Habent Moysen et prophetas, quibus si non credunt, neque illi, qui hinc missus fuerit, credituri sunt (Luc. xvi, 29, 31), evidenter ostendens, non in oculis esse carnalibus verum, sed in fide credentium constitutum.

V. Nam et Dominus ista exemp'a confirmans uni ex latronibus in se credenti, qui (31) cum co de patibulo dextra lævaque pendebant, ait: Amen amen dico tibi, hodie mecum eris in paradiso (Luc. XXXIII, 43). Itaque si homo mortuus in æternum perit, ergo mentitus est Dominus, qui ei deinceps nihil futuro paradisum repromisit. Sed et homo ipse, quem Dominus adsumpserat, perit, si Jesus non resurrexerit. At si resurrexit, humano generi formam dedit, quoniam ad hoc Deus pro homine mortis jura gustavit, C

(29) Thesaurus naturæ adhibetur hic pro sepulcro, in quo defunctorum corpora in resurrectionem custodiuntur: thesaurus enim proprie loculamentum significat, ubi quidpiam servandi causa conditur. Vide Basilium Fabrum in Thesauro Erudit., tom 11, pag. 983. Addemus et notationem Barthii ex lib. 11, cap. 15 Pulcherrime per thesaurum naturæ universum to intelligit, quod reconduntur in illud vere conditorium omnia, quæ intereunt, et mutatis tamen formis redeunt in vitam; cum nimirum sit hujus interitus alterius vita, hujus vita alterius interitus, et ita orbis quidam rerum sibi succedentium, quod infra dicit : Omnia suis mortibus vivere; et eleganter lateque docet Victorinus lib. Iv contra Arianos... Hunc thesaurum sæpius adludunt sacræ litteræ, cum colligi in eum et ad Patres suos dicunt, qui in Domino moriuntur....... nec minus docte infra Zeno noster secretum naturæ appellat.

(50) Ms. Vol., cernit. Ex eodem cod. nec non ex Vai. et Urb. scripsimus tota, si liceat, pro tota scilicel. Porro tota pro omnia usurpatur, sicut totum eodem sensu, de quo tract. iv, adiot. 25. Similiter Virgilius primo Eneidos, vers. 189. Tota armenta sequuntur, et Juvenalis x, vers. 237, Bona tola. Tolis ripis dixit etiam Cæsar de Bell. civili lib. 1, cap. 1. Toli Dii Apuleius Meteor. 6, etc. Paulo post e mss. reposuimus saltem, pro salutem, quod in editis perperam legebatur.

(51) Ut ex rò cum eodem, quod erat et in codicibus et in editis, corrigeremus cum eo de, sententiæ contextus suasit. Repetivimus amen ex mss. Rem. et Pomp.

(32) Editi et mss. aliquot libri de hujusmodi. Placuit lectio codicum Tol., Vat., Urb. Dein pro migrantes, quod cum aliquot mss. habent editi, codex

VI. Cum hæc ita sint, resurrectionem futuram cur, Christiane, non credis? Cur (32) de hujus mundi labe in meliora migrantes tam pertinaciter plangis? Proh

laniatis et geais, totum crebris ictibus livida pectus, gentili vanitate circa amissi cadaver bacchatur insana, nec Machabae matris memoriam recolit, quæ spe succincta futurorum, Antiocho (55) sæviente, libenter semel septem filios, non dicam extulit, sed ipsa potius feliciter suis hortamentis occidit, religiose confidens Deo filios se genuisse, non mundo (I Mach. v11). Hine uxor amissi mariti desolationem se ferre non posse testatur frigidumque latus male dilatato queritur lecto; (34) invidiosis vocibus Deo concinnat invidiam; 133 (35) solemnia ipsa divina, quibus a sacerdotibus Dei quiescentes commendari consueverunt, profanis aliquotiens ululatibus rumpit; tetraque illuvie suum totum deformans cultum, cadaver amplectitur (56) conclamatum; frigentia tepe

:

Rem., migrantis, Tol., migraturus, et Urb., migratus. At sermo est de vivis, qui morientes, vel mortuos plangunt, ut ex subjectis matrum et uxorum exemplis liquet.

(33) Editi cum aliquot mss. sævienti. Correximus ex mss. Rem., Pomp. et edit. Ven,

(34) Invidiosis vocibus Zeno utitur pro querulis, et concinnere invidiam pro lamentari, eo quod questubus et obtrectationibus in edium et invidiam is, de quo conquerimur, adducatur. Similiter mater filii obitum Ingens Diis facut invidiam, inquit Quintilianus Declam. v, 14. Silius Italicus lib. VI:

Ibat et invidiam cœlo divisque ferebat. Seneca in Hercule ŒEteo: Expedi in planctus tamen dejessa quamquam bruchia, ut invidiam Diis lugendo facias. Et S. Zeno tract. xv lib. 1, n. 1: Quo nuntio Daccepto Dei servus scidit vestimenta sua, non ut Deo invidiam faceret, sed, etc.

(35) Insigne hoc est de more antiquo offerendi pro mortuis sacrificii testimonium, cui similia occurrunt apud Cyprianum epistol. LXVI, Tertullianum de Monog. cap. 10, de Corona m lites cap. 3, in Exhortatione ad castit. cap 11, et apud alios. Veronensis editio cum duobus mss. Zen. paulo post terraque illuvie pro teraque illuvie, per errorem, ut videtur, typographi, aut amanuensis.

(36) Formula hæc erat apud Romanos in re funerea celebris. Cum scilicet quispiam efflasset animam, pluries conclamabatur ejus cadaver, ut notat Servius ad illa Virgilii vi Æneidos, vers. 218: Pars calidos latices, etc. Servabantur, inquit, cadavera octo diebus, et calida abluebantur, et post vltimam conclamationem abluebantur. Lucanus ii, 22: Corpora nondum conclamata jacent. Apuleius lib. 1 Metam. : Jam

naturam creare (42) extra naturam, nihil prorsus habere difficile, solumque ei hoc deesse, quod nolit esse; hæc est enim proprietas Dei id operari, quod non potest credi.

facit crebris osculis labra; totum corpus imbribus A adserere, ex coque, quod non est, facere, quod est, relavat lacrymarum, crinium suorum damno cooperiens; miserandis affatibus in uberiores fletus incendit etiam eos, quos causa non tangit, tanto ambitiosior in dolore, (37) quanto ditior, sane post momentum misera (atque utinam (38) semel) nimio dolore nuptura. Hic, hic quemadmodum se quis possit excusare non video; non deest enim, qui dicere possit: Si est resurrectio, quare plangis? si amore mariti facis, cur postmodum nubis ? exsecrabilis res est, fratres, nec conjugio servare charitatem, nec Deo fidem. Hæc etiam viros reprehensio manet.

VIII. Igitur non homines tantum, sed pene omnia suis mortibus vivunt. Unde pauca de multis attingam, ut omnium probationem haud dubie in paucis expediam. (43) Stellæ præcipites labuntur e coelo, et a tergo longo flammarum albescentium tractu funereæ facis solemnitate in occasus suos, quasi quibusdam deducuntur exsequiis: quas si per plagas, unde refixæ sunt, quæras, redivivi luminis lege suis sedibus resurrexisse agnoscas. Sol quotidie nascitur, eademque die, qua nascitur, moritur; nec ta

VII. Christianus ergo in toto dubitare non debet, in statum pristinum mortuos excitari talesque legitima die ante conspectum Dei ex illo naturæ (39) secreto produci, quales fuerint pro sua quique quali- B men instantis finis sorte terretur, 135 suos ut (44)

tate suscepti, Apostolo dicente,: Omnes nos manifestari oportet ante 134 tribunal Christi; ut recipiat unusquisque corporis sui merita secundum ea quæ gessit, sive bona, sive mala (II Cor. vi, 10). Etenim, fratres, facilius est (40) reformari quod fuerit, quam institui quod ante non fuit: quod si non fuit, et est, multo magis poterit esse quod fuit; quippe cum illius potentissimi artificis rerum omnium conditoris ipse sit usus, impossibilium (41) possibilitatem

defletus et conclamatus es, et lib. 11: Ecce jam ultimum defletus atque conclamatus processerat mortuus. Itaque conclamatum apud Zenonem ultimam conclamationem significat, uti similiter apud Terentium Eunuch. 11, 3, 56:

Desine jam, conclamatum est. (37) Ms. Rem.

quam.

(38) Semel dicit, propterea quod mulieres aliquæ bis, ter et pluries etiam nuberent. Zenonem autem, perinde ac veteres plerosque Patres, secundis nuptis infensum, ac multo acerbius contra nuptias pluries repetitas disserentem notavimus tract. v. et fusius dissert. II, cap. 7, ubi ejus sententiam uberrime vindicasse nobis videmur. Post pauca pro nimio dolore Barthius legendum putat mimico dolore: mimicum enim omnes auctores id dicunt, quod simulatum est, et inani quapiam pompa veritatem mentitur. Sed nimio auctor dicere potuit ironice; cumque mss. libri nihil suffragii ferant, nihil pariter immutandum judicavimus.

(39) Secretum naturæ vocat sepulcrum, sicuti thesaurum naturæ superius appellavit. Vide adnot.

29.

(40) Sic ex ms. Pomp. quod mirifice concinit cum institui: alibi autem legebatur reformare. (41) Non quod ea, quæ verc impossibilia sunt, Deus possibilia efficiat, sed quod ipsi sunt possibilia, que hominibus videntur et creduntur impossibilia, uti est mortuos ad vitam revocare in quam sententiam post pauca Zeno subjicit : Hæc est enim proprietas Dei id operari, quod non potest credi; id quod disertius explicavit Marius Victorinus 1. 1 de Opificio Mundi:

Plus sit tibi credere semper Posse Deum quidquid fieri non posse putatur.

Et Arnobius lib. 11: Quod impossibile nobis est factu, illi possibile atque admodum exsecutioni paratum; et rationem adferens: Numquid, ait, nostris ex divisionibus colligemus, quid aut fieri possit, aut non possit? Ubi non illud insinuat posse vere a Deo fieri, quod revera impossibile sit, sed id unum reprehendit, credi impossibilia Deo, quae nobis factu

C

D

repigret cursus, ut horas ac momenta producat, ut saltem paulo diutius diei sui demoretur in vita; sed fidelis semper, semper intrepidus, ad sepulcrum noctis cognatæ contendit, scius in ipso se habere, quod vivit denique adimitur ei ortus, si ei (45) auferatur occasus. Luna quoque, quæ vere (46) rationis humanæ omnia in se lineamenta depingit, nata (47) sanguineæ teneritudinis, dubio cornu primo quasi de cunis apparet, paulatimque crescendo jam

:

impossibilia sunt, et rationibus humanis velle nos metiri ac decidere, quæ Deo sint vel non sint impossibilia. Simili itaque sensu accipiendum, quod veteri inculcatum proverbio est, cujus meminit Synesius epist. 11 Deo omnia possibilia sunt, etiam impossibilia. Quod ipsum affirmanti Platoni concedit Augustinus serm. 242, n. 7. Ms. Urb. pro impossibilium possibilitatem adserere habet impossibilium possibilitale se adserere, id est suam potentiam ostendere : quae lectio codem recidens nequaquam displicet.

(42) Extra naturam creare, est extra omnes naturæ vires creare, cum ex nihilo aliquid educere pulle naturæ vires possint. Potest etiam intelligi extra na · turam, quod scilicet, quæ creantur, nullam præcxsistentem naturam habeant, ex qua tamquam ex materia sint; nihil enim erant, quæ creantur ex nibilo.

(45) Easdem fere similitudines ad resurrectionem statuendam, vel explicandam urgent plures antiqui Patres, Tertullianus de Resurrect. cap. 12 et 13, et in Apologet. cap. 48, Minucius Felix in Octavio num. 5, Theophilus ad Autolicum lib. It, Ambrosius lib. v Hexamer. c. 22, 23, et lib. n de Fide resurrect. c. 53, etc.

(44) Apuleius Metamor. 8, repigratur_impetus, id est remittit, et lib. 1, repigrato fetu. Ms. Urb., currus pro cursus, et inferius ms. Tol., cognitæ pro cognatæ; idem cum ms. Urb. sciens pro scius.

(45) Sic mss. Rem., Tol., Pomp., Vat., Urb. Editi vero cum ms. Zen., aufertur.

(46) Apponemus hic notam Barthii ex 1. XLII, cap. 10: Quid lunæ cum ratione humana? vere legendum nationis a nascendo, aut sationis a successione humanarum stirpium. Sed ratio pro methodo, seu ordine naturæ accipi potuit.

(47) Alia ejusdem Barthii observatio subjicienda. Sanguinea teneritudo primum tempus a nativitate designat. Sic sanguinolenti in Codice primum nati. Constantinus imperator lib. 1 de Patribus, qui filios suos destruxerint: Si quis propter nimiam paupertatem egestatemque victus causa filium filiamve sanguinolentos destruxerit; et in inscriptione de infantibus expositis Leg. 8 Cod. Justinianæi,