ipsa reponis, ipsa custodis. Una (35) cibum præterea A tatem, probitatem, concordiam, charitatem, omnes capis reliquas poculi propinati lambendo labris exhauris, futurique haustus quasi quasdam primitias auspicaris, totum prorsus iniquitatis spiritum libens concipis per maritum infelix jam plus in te est quam in templo remansit. At si te serves atque contineas, æstimabit non amore divini cultus, sed alterius alicujus desiderio in suam hoc contumeliam procurari castitatis observantiaeque virtatem devocabit in crimen. Quid enim ille mali (34) non suspicetur, non efficiat, diis crudelibus, diis adulteris serviens? Itaque deinceps fuge, virgo, fuge, vidua, nuptias tales. Excusatio prorsus nulla competit tibi. Si continens esse non poteris, saltem noli tuas nuptias (35) fenerare, ne in illo resurrectionis die inter plurimos maritos non possis cujus fueris uxor agnoscere. Noli esse sacrilega, (36) noli proditrix legis. Profano cur nubas, cùm possis nubere Christiano?

63 TRACTATUS VI.

De (1) Patientia.

I. Etsi beata diversis vita virtutibus quæritur, cujus (2) cupidine flagrans humanitas per momenta suspirat ; tamen omnes uno eodemque consensu quasi quemdam patientia deferuntur in portum, sine qua nec audiri, nec concipi, nec disci quidquam poterit, nec doceri. Nam profecto sola est, ad quam prorsus res omni (3) adspectet: dubium quippe cum non sit, spem, fidem, justitiam, humilitatem, casti

B

phrenesim patiuntur. Hi ita dicti per metaphoram; C proprie enim fumaticus a fanis, sicut ab aris aridus, et significat sacerdotum genus, qui æstu quodam divino, ut Gentiles putabant, perciti, e deorum fanis responsa vaticinabantur, de quibus Juvenalis, Sat. 4. vers. 125:

Sed ut fanaticus cestro

Percussus Bellona tuo divinat:

et Prudentius:

Non spumat anhelus

Fata sibyllinis fanaticus edita libris.

Horum mentio reperitur apud Ciceronem pro domo sua, Arnob. lib 1, pag. 15, et alios plures. Fanaticus isparizos ispodovλos dicitur in glossis. Verum fanaticum hic appellatum intelligimus, quicumque a fanis redux aliquid inde afferret referretve, ac præ · sertim qui sacerdotum responsa, ob quæ isti fanatici sunt appellati, repeteret, cujusmodi fuisse videmus eum, de quo S. Zeno loquitur. Fanaticos quidem D S. Augustinus, in psal. XL, num. 1, pag. 345, nominat eos paganos qui de ruina christianorum tanquam ex oraculo inter sese respondebant.

(35) Reprehendit non simplicis cibi sumptionem cum infideli conjuge, sed sumptionem cibi ex idolorum sacrificio domum a marito allati, nec non alias id generis superstitiones in cibo et potu statis diebus usitatas, de quibus christiana mulier sine idololatriæ labe participare non poterat. Vide de his plura apud Tertullianum, in libro de Idololatria.

(34) Notat Tertullianus, lib. u ad Uxorem, cap. 5, paganos viros, si christianas mulieres sese continere et sua sacra celare inspicerent, in suspicionem veni-se, ne magie darent operam, aut venenum sibi parare meditarentur. Adulterorum autem et crudelium deorum idcirco S. Zeno meminit; quod qui adulteria et homicidia deorum cólit, de adultero

artes omnesque virtutes, ipsa quoque elementa (4) constare non posse sine ejus eruditione vel freno. Est enim (5) matura semper, humilis, cauta, prudens, provida, omni necessitate contenta, quavis turbationum tempestate tranquilla. Serenitatem suam (6) nebulis turbulentare non novit. Poenitentiam nescit: (7) altercatio quid sit ignorat; omnes aut devitat, aut portat injurias. Incertum est utrum impassibilis judicetur, cum aliquid passa, quasi alhil passa sit, invenitur. Postremo impossibile est, fratres, ejus æstimare virtutem, cujus vinci victoria est. Non illam loco vis ulla detorquet, non labor, non fames, non nuditas, non persecutio, nou metus, non periculum, non mors, non tormenta morte ipsa graviora, non potestas, non ambitio, non felicitas. Semper immobilis manet, alta quadam ac divina temperantia robuste (8) librata universas permotiones animorum placida moderatione 64 compescens, et ut omnia (9) non magnopere devincat, se primo vincit.

II. Non virtutes possunt esse virtutes, non perennes elementorum (10) status, non tempora cognata connexione in solemnes reditus commearent, nisi rerum disciplinam conversionemque, quasi quædam sollicita mater, patientia custodiret. Sol denique quamvis mira celeritate alternas mundi metas illustret, tamen nunquam dilectam verecundamque antevertit auroram: qui, quod majus est, duodenis

uxoris amore, vel de homicidio sibi intentando suspicari non difficile possit.

(35) Fenero hic pro multiplicare, seu plures nuptias inire. Similiter Ambrosius, lib. n de Officiis cap. 6, num. 49, feneratos proventus pro multiplicatos dixit. (36) Edit. Ven., non proditrix.

TRACT. VI.-(1) Hic tractatus gravissimus dicitur a Casaubono in Spartiani Severum, pag. 122, a. In prima Ven. edit. inscribitur, de Patientiæ laudibus et impatientiæ malis. Hujus tractatus initium et finis inserti sunt vite S. Zenonis scriptæ ab antiquo monacho Zenoniani Veronensis coenobii, quam marchio Scipio Maffeius edidit inter monumenta, quæ subjecit Historiæ diplomaticæ, editæ an. 1727. Ex bac Vita aliquot varias lectiones non contemnendas adhibuimus, quæ suis locis notabuntur.

(2) Ex Vita emendavimus, cum legeretur cupidinem Ms. Pomp., cupiditate.

(3) Mss. Rem., Tolent., expectet: Vita Spectel. (4) In editis et mss. hoc loco inseritur ejus, quod auctoritate Vitæ transtulimus ad illud, sine ejus eru

ditione.

(5) In Vita patientia matura, quod nomen nescimus, an a Vita scriptore pro faciliori intelligentia insertum fuerit, cum certe necessarium non sit.

(6) Ms. Pomp. corrigit nobis turbulentare; in ms. Zen. et edit. Ven., nobilis turbulentare.

(7) In editis alteratio: in mss., vero et Vita, necnon ex correctione marginali editionis Ver. altercatio, quam vocem textui inserendam duximus.

(8) Mss. Rem., Tolent., Vat. liberata; et pro. per· motiones ms. Pompeian., promotiones.

(9) Non magnopere idem hic est, ac non magno opere, quod in ms. Zen. legitur, seu facile; quo sensu a Zenone alibi accipitur, quemadmodum magnopere usurpat pro magno opere, seu labore vel industria magna tract. vii, num. 2.

(10) Ms. Pomp. corrigit status.

expugnans; animus infidelis; etiam sibi actus improvidus, instabilis, cæcus, incautos, inconstans, totus concitans in ruinam; res sine substantia, negotium sine persona: omnia cito tentat, omnia momento disturbat, mater criminum, curiositatis magistra, acumen temeritatis, auctor detestabilium pariter ac magistra malorum : hominis namque salutem ab incunabulis mundi mors ut jugularet ac jugulet, ab ipsa prorupit. Denique Adam (Gen. 11) in arce cum esset adhuc paradisi constitutus, beatis-imusque beati orbis imperio potiretur; tamdiu felix, tamdiu inexterminabilis vixit, quamdiu imperata regalis edicti continuit. At ubi sinistro consensu (Ibid. m) invidi (16) ex lubricitate serpentis est impa

non dicann spatiis, sed momentis horarum, (11) æqua- A lubrica, permotionibus crebris et rapidis se semper biliter se partiri non posset, si impatientia suos cursus urgeret. Luna quoque, quæ quibusdam videtur errare curriculo menstruali, solemnes suæ ignes ætatis quod numquam prærogat importune, nec derogat; quid aliud intelligi datur, quam sui opificis moderationi deserviens peritissima insignis patientiæ disciplina? Sed et mare ventis lacessitum, cum irascitur, quamvis reciproca vicissitudine, nunc pulsantibus cœlum, nunc requirentibus terram æstuantibus undique vitreis armatum montibus, violentis undarum sævientium cumulis, toto corpore insaniat; tamen extremorum pallido ex recursu voluminum, quasi jus terræ cognoscens, ac violare devitans, mira patientia in se frangitur, iisdemque fluctibus, quibus cogitur, refrenatur. Hæc germinantibus pra- B tientiam mutuatus, sacræque arboris pomum male tis, messibus flavis, vitibus curvis, semipallidis olivis et felicitatem præstat et gratiam; cum uniuscujusque temporis fetus partu crudo in alterius contumeliam (12) impatientia non sinit præcipitare. Quid avium 65 diversarum decora commercia (13) litterataque? Quid arduis volatibus aerea grues? Quid piscium dissimilium cum suis sibi ductoribus(14) gradatæ ætatis innumerabiles cunei? Nonne cum invitationi temporum parent, solemnisque remigis specioso discursu vel aquas sulcant, vel aera distinguunt, et patienter veniunt, et patienter excedunt?

III. Solus homo præceps, solus impatiens, pravis quotidie mobilitatibus gaudet: varietatibus studet : miseram se putat, si ipse sit, nec intelligit rem dementiæ esse consimilem, in statu suo (15) animum C non manere. Impatientia enim quid est, nisi mens

(11) In edit. Ver. et mss. æquabiliter se: in Ven. æquabili se. Forte legendum est solum æquabiliter, ita ut partior passive sumatur, sicut lib. nr de Oratore cap. 30, a Cicerone usurpatur. Licet autem apud antiquos dies late acceptus spatium horarum 24 complecteretur, tamen stricte sumptus pro eo tempore, quod ab ortu ad occasum solis excurrit, nonnisi duodenas æquales horas continebat. Hic enim apud veteres mos fuit ut dies noctesque tum æstate, tum byeme in horas duodecim ita æqualiter dividerentur, ut diei æstivi horæ longiores essent, hyemalis autem breviores; et e contra noctes per æstatem horas haberent breviores, per hyemem longiores : semper tamen inter ejusdem diei vel noctis horas equalitas servaretur. Vide Censorinum de Die natali. cap. 18.

(12) Patientia in mss. Pomp. et Zen., cæteri codd. cum editis impatientia. Utrumque licet contrarium ablativo casu elatum sententiæ potest congruere, si nimirum impatientia referatur ad verbum præcipitare. patientia ad non sinit. Plurium tamen et præstantiorum codd. lectionem retinuimus. Contumelia vero dicitur non tam de verbis quam de factis; unde legimus non minus dicere contumeliam, quam facere. Hic ergo alterius contumelia intelligitur de damno, quod immaturi fructus comedentibus afferre solent, nisi patientia ab edendo contineat.

(13) In edit. Ver. littoreaque, in Ven. littorataque. Melius e mss. litterataque (Tolent. et Urbin. per Amanuensis errorem litteral œque), nam aves canentes, dum transmittunt, littera'a quædam commercia exercent. In mss. et edit. Ven., commertia eum ; et pro arduis volatibus ins. Rem., arduus vo

D

dulce delibavit, lacrymas reperit, dolores et gemitus, spinas et tribulos sibimet comparavit, ultimoque sudore turbatus posteris hæreditatem indigeste mortis, quæ homicidium mox peperit, dereliquit. Denique nec mora est. Impatienter fraterni invidus muneris (Ibid. 1v) 66 in fratris Cain anhelat exitium; et Deo spectante negotium (17) parricida est : nec ejus saltem coercentis voce comprimitur, sed eo magis ac magis instat, donec effusione sanguinis conceptom piaculum duplicetur. Miratur orbis vacuus se duobus angustum. Mirantur elementa hominem, qui factus sit ad imaginem et similitudinem Dei, posse jugulari, et hoc a fratre. Erubescit rudis terra pio sanguine (18) impiata. Solus Cain exsultat infelix, (19) et quod teste caret, putat se caruisse facinore quem Deus vidit, quem conscientia redar

Latilibus; Pomp. et edit. Ven., arduis volatilibus.

(14) Gradatus apud Plinium 1. xш, c. 4, pro eo quod in graduum formam distributum est. Pisces itaque aliqui, perinde ac grues, ducem quemdam secuti, secundum aetatis gradus in cunei figuram ab uno loco ad alium pro temporum vicissitudine trans

eunt.

(15) Animum restituimus ex mss. et edit. Ven. Aliquanto post in ms. Zen. factus improvidus pro actus improvidus. Infra lotus concitus, vel concitatus pro totus concitans quispiam malit, sive totum concitans, tò totum sumptum pro omnia, ut apud auctorem frequens est.

(16) Ms. Pomp. et lubrici serpentis. Inferius pro mox peperit quatuor miss. et edit. Ven., mox ut pe perit.

(17) Frequentius apud Scriptores Cain fratricida appellatur, ut probat Baluzius num. 44, in librum Cypriani de bono Patientia. At parricidæ nomen late patere ostendit illud Hieronymi in dialogis adversus Pelagianos, ubi parricidam vocat eum qui cum hominem de morte liberare queat non liberat. Ad necem vero fratri illatam significandam idem nomen traductum patet ex Ambrosio epist. xxx, num. 2, et aliis Patribus, qui Absalon, vel Cain similiter parricidas vocarunt. Quin Cic. pro Cluentio, cap. 14, fraternum parricidium appellat. Item S. Zeno tract. vil, num. 4, de David ait: Parricidalibus filiis parcit.

(18) Impiati thalami facinore, Seneca Hippolyt. vers. 1180. Me impiatum, Appuleius lib. 1 Metam. Utrobique pollutum sonat.

(19) Et suppletum ex mss. Rem., Pomp., Vat., Zen. et edit. Ven.

guit, quem fratris sanguis accusat. Quid (20) impa- A filium, Deo victiman dulciorem, contemnit, ut sertientium Sodomorum? Ubi illicite viri opprimebantur a viris, prodigiose libidinis ignes ignis (21) divinus incendet intestinique facinoris foedus, quo infeliciores subactis, infami hasta persequentes, hospitum terga depopulabantur, e cœlo imber fusus a Domino, flammis et sulphure armatus, pœnali procella delexit. Judæi concinionibus tument, altaria divina cum venerantur evertunt, varia cæde prophetas elidunt, Moysen amore nimio lapidare conantur (Exod. xiv, 10): adversus Dominum semper ingrati variis molitionibus pugnant, multisque diis ac regibus servire gestiunt, qui uni Deo per impatientiam servire minime potuerunt.

IV. Sed impatientiæ hactenus exempla prolata sint; neque enim est studiose, ut arbitror, memo- B randum, quod optaveris compescendum; maxime cum ejus natura sit talis, ut nunquam moretur in propriis, sed in publicum tota diffusa sit: diffamationibus vigeat: huc atque illuc æstuans varie cæca prorumpat: victa sit autem, si dissimulatio celebritatem ejus obscuret. Nunc ad patientiæ revertamur virtutem, quæ majoribus nostris (22) illustri virtute perennem gloriam 67 peperit et salutem. Abel ideo martyr quia justus (Matth. xx, 35); ideo justus quia patiens; a quo pati martyres didicerunt, patiendo libenter, quod non merentur. Noe cataclysmum, quo omnis caro funditus deleretur, denuntiante Deo, imminere per momenta et credit et timet, arcamque, cum suis ut salvus foret, quam jussus est facere, non præcipiti festinatione com- C pingit; nec tantum munus quasi (23) præsumptor aut demens rapit, sed patienter ædificat, patienter exornat, patienter variis animantibus replet. Quando ingredi jubeatur, quando januam claudere, patienter exspectat; dignus evadere, qui in tanto orbis metu non festinavit evadere.

V. Nunc mihi Abrahæ memoranda est mira illa tentatio (Gen. xx), quæ eum aut sacrilegum fecerat, si contemneret Deum, aut crudelem, si occideret filium, nisi quadam singulari ac vere divina patientia inter religionem pietatemque negotium temperaret, in spe non denegans Deo, quod contra spem acceperat a Deo (Rom. iv, 18). Igitur Isaac sibi dulcissimum

vet; destinat jugulare, ne jugulet, securus illo se non posse displicere facinore, quod Deo gerebatur auctore. O novum spectaculum, ac vere Deo dignum! in quo definire difficile est utrum sit patientior sacerdos an victima. Non percussoris, non percutiendi claudicat color, non membra tremore vibrantur, non demissi, non torvi sunt oculi. Nemo rogat, nemo trepidat, nemo se excusat, nemo turbatur, ne vere sit parricidium. (24) Ille lignum, quo inuratur, sibi præportat; ille aram struit. Ille exserit gladium, ille cervicem uno voto, una devotione; ne quid profanum sit, diligenter ac patienter geritur quod ab altero celebratur. Sub tanto, non dicam, humanitatis, sed potius ipsius naturæ metu læti sunt. Soli cedit affectus pietati, pietas religioni; favet utrisque religio. Medius stupet gladius nullo impedimento suspensus, mactatione terribili gloriam se præstitisse, non crimen. Quid hoc est? Ecce immanitas in fidem, et scelus transit in sacramentum : parricida incruentus redit, et qui immolatus est, 68 vivit. (25) Ambo sibi gloria, ambo claritatis exemplum, ambo Dei cultus admirabile sæculis testimonium. Felix orbis fuerat, fratres, si omnes sic fierent parricidæ.

VI. Jacob (Gen. XXVI) per patientiam et benedictionem lucratus (26) et fratrem : dat iracundiæ locum securus, ut redeat domum: patri commendat, sensim mitisque discedit, ut probet se et meruisse et non ambiisse, quod meruit. Ac ne quis hanc patientiam timiditatis nomine obscuret, in ducendis quoque uxoribus talis est conditio (Ibid. XXIX). Libens excipit: prolixa tempora observat: omia soceri libens tolerat imperata: qui si esset impatiens, astu circumscriptus, pro Rachel postmodum tempore nunquam reparato serviret. Similiter Joseph patiens invenitur (Ibid. xxxvII) (27) e pascuo cum a fratribus rapitur, patiens, cum in puteum demittitur, patiens dura cum (28) hasta distrahitur, patiens in carcere, in regno patientior, patientissimus (29) desideratos cum fratres agnosceret et ubi jactantia se non potest continere, positus in honore continuit. Coelestis profecto est ista patientia, quam a suo statu non ærumna non felicitas, non affectus potuit commovere.

VII. Adversus Job diabolus (Job. I et 11), qui

(20) Legeret fortasse quisquiam impatientiam Sodo D (25) In Ven. editione, Ambo igitur gloria claritatis morum. Sed subaudiri potest meminerim, quod verbum cum genitivo commode jungitur.

(21) In editis erat divinitus.

(22) Mss. Pomp. Vat. et edit. Ven., illustris. Postea pro quia justus, ms. Vat. quia illustris et justus.

(23) Præsumptor apud Tertullianum, de Poenitentia cap. 6, Ammianum Marcellinum, xxvi, 3. Sedulium, num. 4, et significat eum, qui ante tempus aliquid capit, sen præripit.

(24) In ms. Pomp. deerant verba, Ille lignum, quo inuratur, sibi præportat; ille aram struit : in margine antem sequenti periodo subjicienda notantur post verbum celebratur. Hoc loco inserta sunt in editis, sed perperam, cum prius ara constructa fuerit, quam a patre gladius exsereretur. Igitur auctoritatem ms. Rem. secuti, suum in locum sententiam restituimus.

exemplum.

(26) In editis et mss. plerisque lucratus est: et vero pro est docuit ms. Rem. et melius; nam Jacob per patientiam lucratus vere est non fratrem solum, sed et benedictionem et fratrem.

(27) Mss. Rem., Tol. et Vet. e pascua, cæteri e pas- · cuo. Pascuum apud Columellam, 111, 14, pasċuo vero apud Tertullianum, Apolog. cap. 22.

(28) Cum quid publica auctione venderetur, erigebatur hasta, in quam rem vide singularem disseriationem Junii Rabirii de hastarum et auctionum origine apud Grævium, tom. 1, pag. 19. Itaque Joseph hasta distractus dicitur, quod auctione quadam plus offerenti divenditus sit.

(29) Ms. Tolent. desideratus.

517

non fertur blandus, æstimare licet, quid moliri po- A mentis, tuisque consiliis, quam in alienis nudisque tuerit incitatus; maxime cum a Deo acceperit facultatem, ut atrocitatis inveteratæ in examen justi, quibus possit armis, quibus possit viribus, niteretur. Igitur novum ac pene incredibile committitur prælium. Ultra morem diabolus pugnat, sed Job dissimulando plus pugnat (Job. 1). Ille ejus magnum atque opulentissimum censum uno momento disperdit: liberorum cohortemque florentissimam dulcium

sermonibus conquiescis, neque tantam in multiplicandis virtutibus laudem ponis, quantam in (32) finiendis. Tu virginitati præstas, ne flos ejus ullo morbo, ullo tempore deflorescat. Tu variarum semper in tempestatum crebris turbinibus (33) constitutæ fidissimus viduitatis es portus. Tu sanctissimo conjugali jugo rudi cervice (54) subeuntes, in nisum laboris, (35) vel amoris æqualem, retinaculis blaudis, quasi quidam peritas auriga, componis. Tu amicitiam idem velle atque idem nolle docuisti. Tu servituti unica ac fortissima consolatio sæpe libertatem paris. Tu paupertati præstas, ut habeat totum sui contenta, cum sustinet totum. (36) Tu Prophetas provexisti: Christo tu A postolos glutinasti. Tu (37) quoti

atrocissimo impulsu, tectis parietum cum ruina confusis, nimia crudelitate festinus sepelit antequam jugulet, Ipsum postremo, quem divitiis exspoliaverat magnis, magnis vestit ulceribus, quibus insuper vermes immittit cdaces (Ibid. 11), ut in tormenta morientis cum homine adventitium vulnus inquilino vulnere finiretur. At Job cunctis viribus 69 adversæ partis B diana martyrum et maler es et corona. Tu murus fidei, exspectatione placida profligatis, in semet fortior nimis, omnibus, quæcumque deleverat bellum, recuperatis in melius, felicitatis pristina statum dissimulando non perdidit, sed mutavit. Hic ego patientiam Domini memorare non (30) audeo, ne quam Deus inter homines deputatus patiatur injuriam ; idonea laus enim non est, (31) cui principatum adimit peræquatio. At cum omnes omnino memorati, omnesque felices ejus dono sint tales, contumelia est laudare Dominum, cujus condigne laudare non queas

servum.

VIII, Sed o quam vellem te, si possim, rerum omnium regina patientia, magis moribus concelebrare ! Scio enim quia libentius in tuis moribus, tuis funda- C

(50) Ms. Vat., audebo.

(31) Ms. Pomp., cum principatum.

(32) In Vita Zenonis, quam annotat. 1. laudavimus, fruendis legitur.

(33) Ita ex eadam Vita, cum alibi sit constituta fidissimus miserandæ viduitatis es portus. Vita lectio maxime congrua magis arrisit.

(34) Eadem Vita addit,binos subeuntes. Porro subire jugo cum dativo, sicut apud Ovidium, lib. iv, de Ponto, eleg. 15, subire animo.

(35) Vel copulativa particula hoc loco videtur posita pro et, quem ad modum lib. 11 Æneid., vers. 769, et lib. 1 Livii cap. 42, et alibi apud alios probatioris ævi scriptores.

(36) Mss. Tolent., Pomp. et Vat., Tu Prophetas provexisti a Christo. Tu Apostolos, etc. Ms. Zen. et Vita: Tu Christo Apostolos, etc.

(37) De hujusce loci interpretatione, quo persecutiones Zenonis ævo viguisse insinuatur, multa diximus dissert. 1, c. 2, § 8, et nonnulla etiam attingemus annot. 19, in tract. xxvn, lib. 11.

(58) Mss. Tolent. Vat. anima.

(39) Specialiter legitur in Appuleio de Mundo, et apud Columellam lib. m, cap. 9.

(40) In Vita Felix est, qui semper te habuerit, in se. (44) Nonnulli mss. libri et editio Ven. claudunt cum Amen. Ms. Rem. apponit separatim, Sancti Zenonis episcopi.

TRACT. VII.-(1)In edit. Ver. et sequentibus duplex huic tractatui titulus præfigitur, primus Sermo primus Psalmo cxxx, secundus de Humilitate. Hic alter tan tum titulus in mss. et edit. Ven. reperitur, nec non apud Jo. Presbyterum Veronensem, et Guillelmum Pastrengum. Ille autem primus a Veronensibus ediToribus idcirco adjectus fuisse videtur, quod nonnulla hic inserta animadverterint ex altero tractatu in

D

fructus spei, (38) amica charitatis. Tu (39) specialiter omnem populum, divinasque virtutes, quasi crines effusos in unius verticis nodum, honorem 70 decoremque conducis. (40) Felix, æternumque felix est, qui semper te habuerit in se. (41)

TRACTATUS VII.

De (1) Humilitate.

I. Sapientes (2), ut videri volunt, Græciæ viri, præter cæteros curiosi, otioso negotio cor suum, ultra quam licitum est, argumentis insolentibus extulerunt. Hi, cum ascendunt verbis in cœlum, cum Deum persuadent hoc esse quod volunt, cum assimulant se nosse rerum naturæ secreta; cum stellis

psal. cxxx quem illi quidem Zenonis, nos autem Hilarii fœtum esse ex ejusdem Commentario in psalmos excerptum in præfatione ad Appendicem ostendemus. Hunc autem unum tractatum, de Humilitate inscriptum, Zenoni vindicandum nihil ambigimus, ut nihil obstet, si ex illo Hilarii tres, vel quatuor sententiæ partim iisdem, partim aliis verbis hic_repetite legantur, cum id nihil probet aliud, nisi S. Żenonem Hilarii sermonem, vel commentarium vidisse, et nonnulla, suis locis mox indicanda, bue transtulisse, quemadmoduin ex Lactantio, in tract. , de Justitia quædam traduxisse notavimus. Vide plura dissert. 1, cap. 1, § 2.

(2) Sapientes Græci qui hic nominantur, sunt philosophi præsertim Græci, e quibus philosophandi ratio ad Romanos transiit. Hi enim apud SS. Patres male audiere, quod ex philosophorum placitis pleræ. que hæreses ortum habuerint. Lege inter cætera Tertulliani librum de Præscriptionibus, cujus caput septimum in eo totum versatur, ut philosophiam hæreseon esse originem suadeat. Hæreticorum alii ex Stoicorum, alii ex Pythagoreorum, alii ex Platonicorum, plerique ex Peripateticorum scholis prodiisse feruntur. Vide Launoium, de varia Aristotelis Fortuna, ubi plura Patrum testimonia adversus Aristotelicam præsertim disciplinam collecta invenies. In tanto Patrum adversus ethnicam philosophiam odio nihil mirum, si S. Zeno hic et alibi philosophos perstringat, cum potissimum suo ævo Ariani philosophia plurimum abuterentur, ut inuimus dissertatione 11, cap. 2. Præter philosophos noster auctor tangere videtur etiam poelas (quamquam poetæ olim fere iidem ac philosophi) quorum memorat carmes, seu poeticas fabulas, in quibus de diis deabusque disserentes, errorum venena carminis dulcedine illinita in animos homį. num facilius instillarunt.

nomina, soli labores imponunt; cum errores suos lu- A 72 corde est, et ineffabilis (7) ejus illa sapientiae

ac virtutis potestas intra (8) hominem susceptur jacet magis admirabilior, quia tantus est et talis. Et homo curiosus cor suum extollit, conaturque ejus comprehendere altitudinem, cujus non sequitur humilitatem?

III. Sequitur, ac dicit: Neque elati sunt oculi mei (Ps. cxxx, 1). Oculorum pejor est causa, quia exaltatio cordis ad paucos pertinet, oculorum elatio ad omnes de quibus Joaunes discipulis quid prædicet omnibus est in (9) usu. Nolite, inquit, diligere mundum, neque ea quæ in mundo sunt. Si quis dilexerit mundum, non est caritas patris in eo, quoniam omne quod in mundo est concupiscentia carnis est, et concupiscentia oculorum, et ambitio sæculi (1 Joan. 11, 45, B 16) his enim auctoribus concipitur, his ducibus geritur, his ministris impletur, quidquid quotidie concupiscentia, ambitione, avaritia ardet in sæculo. Quare utraque sunt vana : quia et cordis exaltatio nullos fructus invenit, et oculorum extollentia de alio in aliud elata, quidquid viderit, mobilitate fugaci statim deperdit.

D