Obrazy na stronie
PDF
ePub

opus sit, et salutis, alii magis prodesse, quam sibi : suam, quia quamvis sit sapientiæ nomine falso ve stila tamen suis commodis consulendo, quod sine alienis incommodis omnino non potest procurari, a quovis vere stultissimo negari non possit (8) injusta.

sine magisterio (4) divinæ sapientiæ, cujus notitiam A dispendio suæ, non dicam facultatis, sed etiam, si non habebant), duas asseruere justitias, (5) unam civilem, 32 alteram naturalem: quarum fecit.apertissime, cum ad Romanos loqueretur Apostolus, mentionem dicens: Nam justitiam Dei ignorantes, et suam volentes constituere, justitiæ Dei non obedierunt. (Rom. x, 3.) Sed cum de (6) futuro nihil opinantes, falsampræsentis tantum vitæ commoda inspiciunt, que adversus veram pro vera defendunt; sic utramque mediis e manibus, oculis patentibus, perdiderunt: Dei, cum (7) stultam putant, quod elaboret

mos erat paratos esse semper, ut de quacumque re subito dissererent, teste Cic. lib. n de Finibus; et in hoc fictam quamdam · vauamque sapientia speciem jactitabant, eamque ostentationis, aut quæstus caussa profitebantur, ut idem ait Academicarum quæstionum lib. iv, cap. 23. Cum porro apud Gentes justiția diceretur, quidquid in proprium commodum utilitatemque cederet, ut ex dicendis constabit; hinc S. Zeno in bac Sophistarom vaniloquentia ipsorum justitiam sitam esse non abs re affirmat. De hoc propterea memoratus Ambrosius, lib. 1 de Abraham, c. 10, n. 76: Sæculi istius sophista, inquit, traxerunt definitionem hujusmodi, quod sapiens vir bonus dicendi peritus sit: ubi sapientem et bonum pro eodem accipi, utrumque autem in dicendi peritia a Sophistis positum vides. De oratoribus vero ethnicis in sophistarum schola eruditis, qui eloquentiæ sapientiam præ se ferentes injustis quaestubus inhiabant, vide que a nostro Auctore dicentur num. 2. Edit. Ven. pro in eloquentiæ viribus habet in eloquentia et viribus.

(4) Quod nimirum sola illa, que per fidem discitur, est vera sapientia veraque justitia, unde S. Zeno, num. 4 Nisi credideritis non intelligetis; et Lactant. lib. vi Institut. cap. 9: Qui Deum ignorat, et ipsam justitiam ignoret necesse est.

(5) Inter sophistas celebris Carneades, ille, qui duas Rome de justitia orationes habuit, alteram qua illam statuere contendit, alteram qua eamdem evertere ac nullam esse probare conatus est: sophistarum enim laus erat maxima in utramque partem disputare. In oratione autem, quam contra justitiam recitavit, distinctionis, quae hic a Zenone indicatur, semina continebantur; hujus enim orationis fragmenta aliquot cum recitasset Lactantius, lib. vi Institut. c. 16: Ita ergo justitiam, inquit, cum in duas partes divisisset, alteram civilem esse dicens, alteram naturalem, utramque subvertit, quod illa civilis sapientia sit quidem, sed justitia non sit; naturalis autem illa justitia sit quidem, sed non sit sapientia. Hoc ex fonte S. Zenonem ebibisse nihil dubitamus. Justitiam porro civilem, quam sapientiam quidem, non autem justi tiam esse fatebatur Carneades, vocabat jura, quæ sibi hominis pro utilitate sanxerunt; cum scilicet suis commodis, suæ sanitati et vitæ studerent magis, quam aliene, imo etiam cum alienarum et fortunarum et vitæ si opus esset, injuria, idque sapiens esse dicebat, etsi justum dici non possit: justitiam vero naturalem illam esse aiebat, qua homo neminem læderet, summ cuique tribueret, et pati ipse potius in bonis ac vita eligeret, quam cuipiam vim ac injuriam inferre ; et hæc apud Carneadem habebatur summa stultitia, etsi justitiam vere esse negare non posset. Hæc ex memoratis fragmentis fusius præmittenda nobis erant, ut cætera, quae huic fundamento a Zenone superstructa sunt, facilius intelligantur.

(6) Ethnici illi philosophi, contra quos hic agitur, cum de virtute disputant, inquit Lactantius lib. v, cap. 17, expetendam esse aiunt sua causa; ejus enim præmia, quæ sunt æterna et immortalia, nullo modo vident. Equidem præter honorem virtuti redditum nullam aliam æternam illi mercedem fore putarunt.

B

C

D

33 II. Cæterum si scire potuissent veram justitiam, cujus est immortalitas merces, propterea simulatæ stultitiæ velamine adopertam, ut res magna maguis virtutibus magnisque laboribus quæreretur;

Hinc apud Ciceronem, ut ex dialogo de Republica jam deperdito notat idem Lactantius, lib. v, cap. 18: Idem ille justitiæ defensor Lælius. Vult, inquit, plane virtus honorem, nec virtutis ulla alia merces Huc autem tota refertur causa, cur illi veram justitiam sapientiamque non noverint, sed hanc potius maximam stultitiam judicarint. Si enim, inquit idem Lactantius, post mortem nihil sumus; profecto stultissimi est hominis non huic vitæ consulere, ut sit quam diutina et commodis omnibus plena. Vide etiam cap. 15. Post pauca pro utramque ms. Urb. utraque.

(7) Hoc loco prospiciuntur illa Carneadis in oratione adversus justitiam, ubi cum illud sibi probandum sump-isset, aut nullam esse justitiam, aut, si sit aliqua, summam esse stultitiam, quoniam sibi noceret, alienis commodis consulens: id argumentis partim ad bonorum fortunæ, partim ad vit dispendium pertinentibus confirmare studuit; quæ Zenonem legisse apud Lactantium cap. 16, et habuisse in animo, cum hæc scriberet, nobis satis credibile est ; unde, ut Auctoris sententia penitus intelligatur, ea proferre non piget. Primum de bon's fortune sic: Bonus vir si habeat servum fugitivum, vel domum insalubrem ac pestilentem, quæ vitia solus sciat, et ideo proscribat, ut vendat; utrumne profitebitur fugitivum servum ac pestilentem domum se vendere, an celabit emptorem? Si profitebitur, bonus quidem, quia non fallet, sed tamen stultus judicabitur, quia vel parvo vendet, vel omnino non vendet. Cedit subinde aliud exemplum hominis reperientis aliquem, qui aurichalcum se putet vendere, cum sit aurum; et quastione proposita, Tacebitne, inquit, ut id parvo emat, an indicabit, ut magno? respondet: Stultum plane vis detur malle magno.. De bonis autem vitæ sic: Justitia est hominem non occidere, alienum prorsus non attingere. Quid ergo justus faciet, si forte naufragium fecerit, et aliquis imbecillior viribus tabulam ceperit? Nonne illum tabula deturbabit, ut ipse conscendat, eaque nixus evadat, maxime cum sit nullus medio mari testis? Si sapiens est, faciel : ipsi enim pereundum est, nisi fecerit. Si autem mori maluerit, quam manus inferre alteri; jam non injustus ille, sed stulius est, qui vitæ suæ non parcat, dum parcit alienæ. Et alio simili allato exemplo concludit: Si non fecerit justus, sed idem stultus sit necesse est. Hactenus ex oratione Carneadis Lactantius.

[ocr errors]

(8) Ipse Carneades in ea oratione, qua veram justitiam impugnaturus, civilem alteram defendit, quam sapientiam vocavit, injustitiam cum hoc conjunctam inficiari non ausus est, imo satis ultro conce-sit, cum loquens de eo, qui vitium rei celans rem majore pretio vendit; Si celaverit inquit, erit quidem sapiens, quia rei consulet, sed idem malus, id est injustus, quia fallet. His similia in alio apud Lactantium fragmento reperiuntur. Apertius loquitur Cicero in dialogo de Republica, ubi Furium pro Carneade, Lalium autem contra disputantem induxit. Licet enim Furius civilem mundi justitiam quam suam S. Zeno vocat, propugnaret acerrime; eam tamen, inquit Lactantius cap. 16, sapientiam quidem esse concesserat, sed injustam.

incunctanter optarent stulti judicare se justi, quam A quam recti aliquid illam facere vel fecisse, quod

fecerit? Vultis scire, quam justa sit? miseram se putat, nisi everterit veritatem. Cæterum fortitudo, quæ hominibus est cum feritate communis, omne jus in viribus habet; quod facere prævaluerit, æstimat rectum (12) ideoque sine ulla reverentia divinæ atque humanæ religionis delet abrupte igni ferroque cum sua sibi tota substantia incolas, civitates, et rura, nihil omnino metuens amicæ mortis fiducia; denique quod sapientia legibus per industriam colligit, uno impetu aliquotiens (13) clusis oculis illa dispergit. Tertio dives est avaritia, utraque cujus exaggerare opulentiam velocitate mira contendunt; cui totus militat mundus; elas cui universa de ervit. Proh nefas ! quæ iste sunt tenebra? inest omnibus, et ab

sapientes injusti: maxime cum jam sit eorum fraus omnis in medio, non enim (9) rem valuerunt transferre, sed nomina, justitiam stultitia, injustitiam sapientiæ vocabulis infamantes: quæ si ad sua corrigas propriisque sedibus reddas, invenies injustitie magis stultitiam, justitia sapientiam convenire; quod etiam sacræ legis testimoniis probare non desinam, cujus ista sunt verba : Nam quia sapientiam Dei non cognovit sæculum per sapientiam, Deus optimum existimavit per stultitiam prædicationis salvos facere credentes (I Cor. 1, 21). Et iterum manifestius: Si quis inler vos videtur sapiens esse in hoc sæculo, stultus fiat, ut sit prudens: nam hujus mundi sapientia stultitia est apud Deum (I Cor. n, 18, 19). Ob quam causam idem Deus per prophetam hactenus protestatur: Non B omnibus, quasi non sit, arguitur. Accusatur, et taglorietur sapiens in sua sapientia, neque glorietur fortis in fortitudine sua, neque dives in divitiis suis, sed in hoc glorietur, qui gloriatur, intelligere et scire, quia ego sum Dominus, qui facio misericordiam et judicium el justitiam super terram (Jerem. ix, 23,24). O quain paucissimis verbis omne hoc mundi enixe quod geritur negotium, peroravit ! his enim tribus rebus, quæ fundamenta sunt omnium vitiorum, violentis quasi quibusdam tempestatibus naufragatum momentis universis in interitionem cogitur omne genus humanum. Namque sapientia densis (10) exæstuans argumentis, suasorio ac delectabili luculentæ orationis compta mendacio, armata vocis tuba et gladiolinguæ, omnes actus ad se trahit, congregat turbas, concionatur; lites sic discernit, ut seminet, pravos ac lu- C bricos colligit mores; legibus 34 suis suas leges impugnat jus jure (11) distringit. Quis non videat num

(9) Similiter Lactantius, lib. vi, cap. 16: Nomina tantummodo immutant, res ipsæ manent.

(10) Ita mss. Rem., Tol., Pomp.; alibi autem et in editis æstuans. Hic vero Auctor Ethnicorum or torum perstringit sapientiam in eloquentia constitutam, qua auditores et judices in propriam adducerent sententiam, non ratione aliqua, sed affectibus, qui sæpe contra rationem et leges, si ita ferret commodum, excitandi a rhetoribus tradebantur. Inter multa id generis præcepta unum cedimus ex Cicerone, lib. 11, de Orat. pag. 70: Nihil est enim in dicendo majus, quam ut faveat Oratori is, qui audiet, utque ipse sic moveatur, ut impetu quodam animi et perturbatione magis, quam judicio aut consilio regatur. Plura enim multo homines judicant odio, aut amore, aut cupiditate, aut iracundia, aut dolore, aut lætitia, aut spe, aut timore, aut errore, aut aliqua permotione mentis, quam veritate, aut præscripto, aut juris norma aliqua, aut judicii formula, aut legibus. Vide que contra id genus eloquentiæ, disseruntur in dialogo de Causis corruptæ eloquentiæ num. 25, quem alii Seneca, alii Quinctiliano, alii aliis tribuunt; unde in editis variorum Auclorum operibus subjectus legitur. Paulo post pro colligit ms. Urb. congerit.

(11) Ita in mss. Rem., Tol., Pomp., Vat.; alibi vero et in editis distinguit. Distringo heic est pro deleo, destruo, everto, sicut apud Florum, lib. iv, cap. 1, distringere incendiis urbem, et apud Frontinum libri primi caput nonum eodem sensu inscribitur de distringendis hostibus.

(12) In editis adeo, quod; in ms. Rem. ideo: in Pomp. quod deest. Placuit ex his scribere ideoque. Textui porro lucem afferre potest locus Lactantii ex

men colitur jugulat, et amatur. Invincibile profecto calamitatis est genus, cui, subjugata sapientia, serviet virtus.

II. Videtisne jam manifeste sapientiam hujus mundi non esse justitiam? et quidem nec veram sapientiam quia fieri non potest, ut verus sapiens non sit et justus justus adæque verus non sit et sapiens quia justus esse non potest stultus, neque sapiens injustus, ipsa ratione docente : (14) qui enim stultus est, quid sit bonum ac malum, 35 nescit; nec potest scire, quid reprobet, quid teneat ; et ideo semper peccat, quod est justitiae contrarium justus autem ab omni peccato se abstinet quod propterea facit, quia pravi bonique notitiam gerit, quod est utique sapientis. Unde fit, ut numquam justus possit esse, qui stultus est : neque sapiens, qui fuerit injustus. Cæterum sive lib. vi, cap. 6, ubi ab Ethnicis fortes viros pro patria morti se se subjicientes summis laudibus elatos prodit, qui eversis civitatibus gentibusque deletis patriæ prospicerent, fines propagarent, etc., et cap. 9: Popu lus ipse Romanus per Feciales bella indicendo et legitime injurias faciendo semperque aliena cupiendo atque rapiendo possessionem totius orbis comparavit.

(15) In editis clausis. Porro tum in miss. tum in editis hic locus uno contexu effertur, ita ut plane intelligi nequeat. Sic enim scribitur clusis oculis illa tertio dives est avaritia. Correximus ut in textu, ubi cum verbum dispergit aperte supplendum fuit, ut sensus constaret, tum vero punctum affigendum, post quod tertia orationis a Paulo propositæ pars, que avaritiam spectat, a Zenone exponitur illis verbis : Tertio dives est avaritia, etc. Ita commodo intelligitur utræque referri ad eloquentiam et fortitudinem avaritiæ faventes de quibus Auctor hactenus disseruerat.

(14) Lactantius, lib. v, cap. 17, eadem fere habet, adeo, ut ex iis Zenonem profecisse, et non nulla etiam ad verbum descripsisse appareat: Denique, inquit Lactantius, ut concludam disputationem, non posse eumdem justum esse ac stultum, eumdem sapientem et injustum, docet ipsa ratio. Qui enim stultus est, quid sit justum et bonum, nescit, et ideo semper peccat. Du citur enim quasi captivus a vitiis, nec resistere ullo modo potest, quia caret virtute, quam nescit. Justus autem ab omni peccato se abstinet, quod aliter facere non potest, quam si habeat recti pravique notitiam. Rectum autem discernere a pravo quis potest, nisi sapiens? Ita fit ut numquam possit esse justus, qui stultus est; neque sapiens, qui fuerit injustus. Edit. Ven. pro bonum ac malum habet bonum aut malum.

justo, sive sapienti si alterum defuerit ex duobus, A beneficio abjecti impolitique sermonis, tamen dicentis : quod illi putaverunt, nec sapiens profecto erit ille, nec justus.

ex

Nisi credideritis, neque intelligetis (Is. vII, 9, LXX interp.), stultam putant irridentque quasi vanam, quod cum possit bonis frui mundi, ac negligat, sponte se faciat infelicem; non credentes, quia Dei præcepta custodiens, hujusmodi officiis sæculares obterens voluptates, cum fuerit victor carnisque nexibus liber, repromissæ immortalitatis inestimabili beatitudine perfruetur.

V. Sed quid ad nos, quid illi dicant? insignis vir sicut ait (20) noster: Novit Deus cogitationes sapien➡ tium, quia sunt stultæ (Ps. xcí, 11). Nostram nobis stultitiam derelinquant: habeant secum sapientiam suam; cujus quidem sectatores pene omnes conspicor Christianos, qui perfectam putant esse justitiam,

IV. Satis, ut opinor, præstigia mundanæ patuerunt in quibus cum peritius agant universi homines, quam dici potest, superfluum est demorari. Unde nunc ad veram justitiam veniamus, omnium (15) fontem matremque virtutum quæ præter cæteras tota se ad alienas utilitates colligit atque explicat, sciens, quid Deo principaliter debeatur, nihil sibi ipsa concilians, nihil proprium derelinquens, nisi quod fideliter sine ulla jactantia ejus fungitur voluntate. Est autem in publicum tota prominens atque diffusa: sic tamen, ut sentiri se magis cupiat, quam videri : plane cauta, ne quam declinet in partem, ne in aliquo se ipsa reprehendat, ne opere cœpto unquam B propria tueri, aliena non quærere, sapientiæ veræ deficiat. Hæc captivorum (16) juga redemptionibus frangit incarceratis medendo plus carcerem novit blanda pervigil cura: ægritudinem cum ægro (17) partitur: abjecta cadavera intecta inhumataque esse non patitur in pauperos miserosque sua necessitate neglecta (18) pietatis largiter et furtim semina spargit: nec rogari se permittit, nec vicaria laudis remunerari mercede hoc damnum grave: hoc arstimal crimen nam nibil relinquendo36 sibi, beata cupidi tate antecedit avaritiam : homines enim illa possidet; ista Deum. Adhuc accipite, ad propriam sedem palmamque propositam quanto amore, qua devotione festinet. Si quis eam provocat in judicium, ut ejus auferat tunicam, libens illi pallium quoque concedit; maledicitur, et benedicit: cæditur et gratias agit: ju- С gulatur, et non repugnat pro percussoribus suis Deum insuper exorat. Una illi sola principalis sollicitudo ac maxiina est cautio, ne quid mundo debeat, ne quid horum digne patiatur. Ilanc, qui divinas litteras aut non legerunt, aut lectas (19) irritas putaverunt,

(15) Justitia fons est ipsa virtutis. Lactantius lib. v, cap. 5. Post pauca pro colligit mss. Rem., Tol. et Zen., corrigit.

(16) Jugum pro captivitate, seu pro instrumento, quo captivi ligantur, sumptum liquet, ad similitudinem veri jugi, quo boves ligantur invicem et servituti subjiciuntur. Cic. Philip. 1, cap. 2: Cujus a cervicibus jugum servile dejecerant ; et Plinius, in Paneg. cap. 11, jugum excusserant. Lactantius, lib. vi, c. 12, eadem fere exponit misericordie et justitie opera qua bic pressius a Zenone recensentur.

(17) Ms. Pomp. patitur; sed patitur repetitur paulo post.

(18) Erat in edit. Ver. pietates largitur : furtim semina spargit, etc. in Ven. pietatis largitur: furtum, etc. in mss. Rem., Tol. et Pomp., pietatis largiter furtim semina spargit. Hanc lectionem secuti sumus interjecta inter adverbia largiter et furtim conjunctione el, sine qua durior nimium et a Zenonis stylo aliena videtur locutio: facile enim ob er postremis litteris vocis largiter transcurri a librariis et conjunctio potuit. Cæterum pietatis semina non male vocantur eleemosyna, quas pia semina Auctor similiter appellat tract. 10 lib. 1, num. 5.

(19) Lactantius, lib. v, cap. 1 : Hæc in primis causa est, cur apud sapientes et doctos et principes hujus sæculi Scriptura sancta fide careat; quod prophetæ communi et simplici sermone, ut ad populum, sunt locuti. Contemnuntur itaque ab iis, qui nihil audire, vel lege

negligentes imperium, quod verbis hujusmodi conti. netur: Si vis perfectus esse, vade et vende omnia tua : et da pauperibus, et tolle crucem tuam, et veni, sequere me (Matth. xix, 21). De hoc nescio, quid possit 37 quispiam promovere; unum tamen scio, quia nullus est nostrum, qui non momentis omnibus elaboret, ut plus habeat, quam habebat; quod cum nititur, avaritiæ utique partes agit, quæ est inimica justitiæ. Adeo inde est, quod frumento paucorum horrea plena (21) sunt, inanis plurimorum venter. Inde populis deteriora mensuris pretia, quam inopia. Iude fraus, perjurium, rapina, lites ac bella quotidie mugitibus alienis quæritur lucrum ; et (22) proscriptio industria vocitatur: et appetitio rei alienæ sub prætextu propria defensionis ac diligentiæ callidissimis argumentis urgetur, ut quis indefensus, aut innocens, quod habet, (23) legibus perdat; quod est omni violentia deterius: quia illud, quod vi eripitur, non numquam repeti potest : quod legum circumscriptionibus, non potest. Glorietur, qui volet, ista

re, nisi expolitum ac disertum volunt. Similiter Cyrillus Alexandrious, lib. vn in Julianum hane Ethnicorum objectionem proponit, qua illi sacros libros ob abjectum et impolitum sermonem, ut S. Zeno loquitur, despiciebant, eisque præferebant suos auctores, qui politiori et loculentiori stylo usi sunt: At enim, inquiet forsan aliquis, Scriptura sacra vulgare, plebeium ac protritum dicendi genus continet : Græcorum autem scripta suavitatem habent ac præterea venustate dicendi abundant et gratia. Hæc Cyrillus pag. 232 edition. Lipsiæ 1696. Hinc Amelius Platonicus, apud eumdem Cyrillum, pag. 283, S. Joannem eodem nomine barbarum vocat. Quæ in eosdem sacrorum librorum anctores evomerint alii Ethnicorum, vide apud Hieronymum in præfat. de Script. Ecclesiasticis; vide etiam epist. 8 Ambrosii, qua eadem in sacros Scriptores accusatio diluitur.

(20) In editis insertum Psalmis ta noster, quod in mss. Rem., Pomp. et Zen. non legitur. Paulo ante pro quid illi, ms. Pomp. scribit quod illi.

(21) Sunt reposuimus ex mss. et editione Ven. In aliis editionib. est inanis. Sequenti membro ms. Tol. in mensuris.

(22) In edit. Ver. perperam præscriptio, cum de proscriptione seu publicatione bonorum sit sermo. (23) Legibus perdat idem est, ac quod num. 2, de eloquentiæ circumscriptionibus dictum fuerat: Legi bus suis suas leges impugnat, jus jure distringit.

[ocr errors]

justitia verumtamen sciat, quia misero est mise- A beo. (27) Ista est infidelitatis excusatio, quam Spiri-
rior, qui miseriis ditatur alienis. Quisquamne jus-
tum putet, qui utilitatem rei familiaris pietati præ-
ponit? qui, hominibus fame laborantibus ac nuditate,
pascit tineas, curculiones, ac vermes? qui quod ha
bet, infelici tenacitate non aliis tantum, sed etiam
sibi ipsi subducit?

tus sanctus per prophetam retundit hactenus dicens :
Adolescentior fui, et senui: et numquam vidi justum
derelictum, nec semen ejus quærens panem (Ps. xXXVI,
25): Et iterum, Divites eguerunt et esurierunt, requi-
rentes autem Dominum non minuentur omnibus bonis
(Ps. xxxin, 11): quod probare exemplo perfacile
est. Meminimus in (28) Regnorum proditum libris
( Reg. xv), famis tempore, quo totus passim popu-
las moriebatur, Elie alimenta poscenti memorabi-
lem viduam ultimam victus sui filiorumque substan-
tiam non partitam, sed totam dedisse, maluisseque se
cum liberis suis emori, quam justitiam præterire:
pro quo tam illustri facinore cibos a Deo immortales
accepit, quos edacitas delibare (29) nequiret: sua
enim deminutione crescebant. Integer horum denique
vasis semper in plenis manebat status, quantumque
eis impensæ diuturnæ necessitas dempserat, tantum
rediviva fecunditas reponebat. Quapropter si pater
bonus, si providus, si utilis esse desideras, sicut ille
Abraham, Deum plus debes amare, quam filios, ut
habere mercaris integros, incolumes, ac beatos.
Stulta autem res est, illis te 39 velle vitæ substan-
tiam providere, quibus nec nativitatem dederis, nec
animas inspiraveris, nec salutem præstare possis.
Unde vel sero sacrilegam vocem comprime, humanæ
fragilitatis memor, qui in hoc ipso, quod loquimur,
quid possit contingere, ignoras excusationisque
vanæ depone fallaciam. (30) Ingratis avaritiam pec-
cato condis. Solius Dei potestas est futurorum com-

VI. Sed, inquies, justum est, ut mea servem, aliena non quæram. Hoc etiam Gentes dicere (24) consueverunt. Cæterum apud Deum quam sit injustum, mox videbimus. Nunc primo omnium, optime Christiane, scire cupio, quæ sint tua, cum sint (25) timentibus Deum universa communia, sicut scriptum est : Turba autem eorum, qui crediderant, animo ac mente una agebant (Act. iv, 32): nec fuit inter illos discrimen ullum, nec quidquam suum ex bonis putabant, B quæ eis erant sed erant illis omnia communia, sicut dies, sol, nox, pluvia, nascendi atque moriendi conditio: quæ humano generi, sine personarum aliqua 38 exceptione, æquabiliter justitia est divina largita. Cum hæc ita sint, procul dubio non est a Tyranno dissimilis, qui solus habet, quod potest prodesse commodis plurimorum. Quid? (26) quod paupere quotidie moriente oppressione, fame, frigore, injuria, amicum tibi excolis aurum custodis argentum: vestem pretiosam ornamentaque superba et supervacanea pro sacrosancto habes, sicut idolum te per momenta componis, dives in publico, ditior in secreto : nec intelligis, quia homini inopia morienti, tantis opibus qui cum possit subvenire, non subvenit, ipse eum videtur occidere? O quantarum neces C modis providere. animarum in phaleris pendent ornatæ matronæ ! ornamentum cujus unum si solvas in pretium, distribuasque necessitatibus singulorum, ex eorum respiratione cognosces, quantorum malo ille constat or

natus.

VII. Filios, inquit, habeo, quos nudare non de

(24) Edit. Ver. consuerunt.

(25) Hæc S. Zeno dixit, ut æquabilitatem illam insinuaret, de qua pluribus agit Lactantius lib. v, cap. 44 et 15, ubi omnes ex divina institutione pares esse probat, non quod nulli divites esse debeant, pauperes nulli; sed quod apud eos, qui Deum timent, veramque justitiam colunt, æqualitate quadam divitiæ distribuantur, ut quæ pauperibus opus sunt, ea divites liberaliter subministrent. Ita isti divites sunt, inquit, non quia divitias habent, sed quia utuntur illis ad opera justitiæ : et qui pauperes videntur, eo D tamen divites sunt, quia et non egent, et nihil concupiscunt. Hanc æquabilitatem S. Zeno unice persuadere reliqua hujusce tractatus parte nititur, cum divitum duritiem in pauperes perstringit, liberalitatemque commendat.

(20) Quod abest a ms. Pomp. Inferius pro amicum

tibi excolis mss. Rem. et Tol. habent inimicum tibi excolis. Dein pro homini inopia morienti ms. Val. homini inopi morienti; et ms. Urb. pro ornatæ matronæ habet contimoratæ matronce.

(27) Post verbum debeo in ms. Rem. vacua apparet linea cum dimidio, et mox sequitur ista hæc pro ista est, et in us. Tol. ista et infidelitatis est. Infidelitatis autem excusatio hic dicitur pro eo quod num. 6: Hoc etiam Gentes dicere consueverunt.

(28) Regnorum pro Regum habetur etiam apud

TRACTATUS IV.

De (1) Pudicitia.

I. Pudicitiam qui colit, quantæ nobilitatis sit, facillime (2) agnoscit: est etenim tantæ virtutis, ut sit honorabilis etiam (3) hostibus 40 suis, Hæc to

Hilarium, in Prologo in Ps., pag. 4; apud Ambrosium, lib. 1 de Abel. cap. 2., in Apologia David c. 1 serm. 21, in ps. cxv, num. 20; et apud alios veteres Patres in ms. Urb. feriebatur pro moriebatur. (29) Ms. Urb. nequisset.

(30) In correctione marginali ms. Pomp. Ingratus. TRACT. IV.—(.) In edit. Ven. hic titulus legitur : De pudicitiæ laudibus et impudicitiæ detestabili fructu. Nos inscriptionem codicum et aliarum editionum retinuimus.

(2) Editi habent cognoscit; est enim.

(3) Pudicitia hostes, qui hic appellantur, sunt præcipue gentes, quæ et turpi impudicorum deorum dearumque cultu et spectaculis item turpibus a nostro Auctore subinde notatis apertum pudicitiæ bellum intulerunt: ut omittamus legem Juliam et Papiam, que adversus cœlibatum et viduitatem, quocumque cet sive ærarii augendi, sive fecunditatis promovende consilio lata, re tamen ipsa duo pudicitiæ potissima capita abscindere studuit; quo respiciens S. Ambrosius in libro de Viduitate cap. 14, num. 84: Illi, inquit, qui deorum suorum adulteria el probra venerantur, cælibatus et viduitatis statuere pœnas, ut æmuli criminum, multarent studia virtutum, specie quidem, qua fecunditatem quærerent, sed studio, quo propositum castitatis abolerent. Quanto nihilominus in honore apud ipsos ethnicos esset pudicitia, ex

290

tius humani generis fundamenta confirmat : hæc no- A similiter se desiderabilem præstat. In suo statu omni minum proprietates universis (4) affectibus præstat : hæc parentum, conjugum, liberorumque sacra jura custodit hæc in utroque sexu conspicua, in omni ætate miranda, in quavis conditione non dubia, soli sibi devota, semper bene conscia, prorsus nulli rei subjecta, unum tantummodo metuens, ne sit amplins (5) quæ vocatur. Denique in solitudine, quæ a (6) metuentibus vocatur occasio, se tamquam arbitrum timet: omneque secretum plus, quam publicum reveretur. Pestiferas odit blanditias carnis inimicæ et quidquid inge-serit mundus voluptatis, aut muneris, totum respuit, præsumeus totum se habere, si pura sit. Neminem fœde desiderat: nec ulli cultu, quem non tam pudicitiæ universim sumptæ, B quam virginitati virginibusque detulerunt, cognoscere licet. Pudicitiam quidem inter Deas a Romanis cultam indicat Plinius lib. II, c. 7, eique statuam in foro Boario positam Festus testatur. S. Ambrosius de Virgin. c. 3, n. 13: Certe ipsis Gentilibus inter aras el focos venerabilis solet esse virginitas. Diana, ut hic ipse monet lib. 11 de Virgin. c. 2, num. 6, Minerva, et præcipue Vesta uti virgines prædicabantur : el in honorem pudicitiæ conservatæ sacris Vestalibus solemnia ab iisdem Romanis celebrata discimus ex Lactantio, lib. 1 Instit. cap. 21, apud quem, c. 22, Fauna pudicitiam maxime laudatam Varro tradit, adeo ut ob ejus pudicitiae famam illi mulieres in operto sacrificent, inquit, et bonam Deam nominent. De honore porro Vestalibus ob virginitatem delato, ac de earumdem privilegiis et præniiis legatur Justus Lipsius in Syntagmate de Vestalibus, cap. 11, ibidemque non tam inscriptiones eisdem positas, quibus ipsarum cas'imonia commendatur, sed statuas etiam propter egregiam pudicitiam collocatas cap. 15 reperies. Hinc etiam Athanasius, in Apologia ad Constantium, num. 33, de Christianis virginibus loquens Has, inquit, ethnici cum vident, ut templum Veste admirantur; et similiter S. Jo. Chrysostomus in tractatu, quod Canonicæ viris cohabitare non debeant, tom. I novæ edit., p. 249, testatur, Gentes fateri, virginitatem rem supra naturam esse et non humanam, et eapropter illis omnibus summæ admirationi fuimus. Tandem ipsorum qu que impudicorum in pudicitiam cultum illa Zenonis insinuant n. 2: Odit pudicitiam, et tamen hoc cupit videri, quod illa est.

(4) Affectuum proprietates a pudicitia nominantur, ut cum dicitur pudica fides, etc.

loco, omni tempore manet, plus honestati consulens, quam utilitati. Vultis scire, quantæ felicitatis sit? Si te amet; qui habet, diligit : et qui non habet, diligit. Si ergo exsultat gloria ejus sæpe in Gentibus (quamvis illic (7) fructuosa, vel vera esse non possit, quia sub impudico 41 prædone versatur), quanto (8) magis debet esse gloriosior in populo Christiano, qui ejus sanctificatori inviolabili deservit Deo? Nam si Ecclesia ideo Christi sponsa est, quia pudica; ideo jugo thalami cœlestis honorata, quia etiam post nuptias manet postmodum virgo perpetua : nos, qui nascimur de tanto conjugio, omnifarie (9) conniti debemus, quemadmodum prosapiæ est placere Deo, ita nullum vitæ æternæ meritum exsistere potest. De hac pietate pro fide Christiana accepta pluribus agit Lactantius, lib. v Institut., c. 14. Quod porro S. Zeno pudicitiam apud ethnicos veram non fuisse subdit, explicatur hac Ambrosii ratione, quod nimirum in illis nulla mentis integritas fuit. Pudicitiam enim licet quidam foverent corpore, animo tamen ex his plures erant impudici; quædam etiam eorum virgines palam solum erant pudicæ, clam vero impudicitiæ serviebant, unde non paucas ex ipsis Vestalibus in culpa deprehensas severis pœnis multatas legimus. Testimonia id generis aliquot conge rit Lipsius in Syntagmate de Vestulibus cap. 13. Adde quod, Ambrosio testante in libro laudato n. 15, aliæ Vestalium ad virginitatis professionem vi adigebantur, aliæ præmiis: Illic præmiis revocantur a nuptiis... illic violentia fit, ut capiantur: pudicitia autem violenta vel illecta præmiis, non voluntate delecta, a vera pudicitia quantum absit, nemo non videt. Proinde idem Ambrosius epist. 18 ad Valentinianum: Non est virginitas, inquit, quæ pretio emitur, non virtutis studio possidetur. Notat præterea lib. 1 de Virg., c. 3, n. 45, Vestalium virginitatem ætate solitam præscribi, quod virgines esse deberent certò anuorum spatio; postea autem permitterentur a virginitate desciscere et nubere, imo etiam docerentur. Ipsi docent virgines suas non debere perseverare, nec posse, qui virginitați finem dea runt. Dixerat autem paulo ante: Quæ ista est non morum pudicitia, sed annorum quæ non perpetuitute, sed ætate præscribitur? Tandem cum deesset Gentibus Dei fides et spes rerum futurarum, de qua S. Zeno satis disseruit tractatu superiori; sicuti vera justitia apud ipsas esse non poterat, ita nec vera virtus ulla (ut fuse probat Lactantius lib. vi, cap. 5 et 9) ac proinde nulla vera pudicitia, si præsertim hanc non virtutis amore cojerent, sed terrena quadam voluptate vel superbia, quam in Gentium virtutibus non ex gratia divina, sed naturali vi elicitis dominari Augustinus probavit. Vide lib. 1 de Nupt. et concup, cap. 3., et lib. iv in Julian. cap. 3. Hic ergo de virginitate jure scripsit Athanasius, in Apolog. ad Constant. n. 33: Certum quippe est, nusquam hanc venerandam ac cœlestem professionem pudicinæ excoli, nisi dumtaxat apud nos Christianos. Infidelitas itaque, quæ cum superbia, avaritia, aliisque vitiis apud Gentes etiam in pudicitia excolenda vignit, est prædo ille impudicus, cujus noster episcopus meminit, qui pudicitiam ipsarum vìtio aliquo corrumpens (unde impud cus appellatur) omueque deprædans meritum effecit, ut illa fructuosa, vel vera esse non posset.

(5) Scriptum erat ne sic amplius quam vocatur : at id cum non satis obvium sensum præferat, quæ pro quam scripsimus. Quod si ne in rebus optabilibus cum verbis timendi haud reperiri contendas, nisi vitio codicum etiam omnium Tullii ex gr. epist. 1, lib. vi, ad famil., Terenti, et aliorum, quorum textus in D editis fere correcti; eadem hic erroris suspicio, legendumque ne non vel quam pro quæ reponendum.

(6) Ms. Rem. habet amo et antibus cæteri codd. et cuiti a metuentibus. Arbitrum porro dixit pro judicem vel speculatorem; utroque enim sensu id nomen a latinis scriptoribus nou rara usurpatur.

(7) Quod de virginitate a quibusdam ethnicis culta scripsit S. Ambrosius, hunc locum iilustrat, ubi de pudicitia universim sumpta et apud ipsos gloriosa sermo est. Ille igitur de Virginit. cap. 3, num. 13, loquens de Gentibus: In quibus, inquit, nulla meritorum est pietas, nulla mentis integritas ; in iis tamen carnis virginitas prædicatur. Quod Zeno apud Gentes pudiciti fructuosam negat, hujusce rei Ambrosius causam allegat, quod in Gentibus nulla meritorum est pietas; ubi pietatis nomine intelligit fidem cum Dei charitate conjunctam, sine qua, sicuti impossibile

(8) Magis gloriosior pleonasmus est, sicut et illud tract. 7 num. 2, magis admirabilior. Sic apud Plautum, in Menechmis Prol., v. 55. magis dulcius; apud Virgil. in Culice, v. 78, magis beatior, etc. Inferius sanctificator reperitur apud Tertullianum in Praxeam cap. 2.

(9) Scribere maluimus conniti ex miss. Rem. et Vat.

« PoprzedniaDalej »