spem autem est, quod impossibile est, ac (8) non vi- A induxit (Jos. x, 13). llæc de armato Golia David detur: sed possibile hac spe fit, cum Dei dicto indubitanter ac fortiter creditur; dicit enim Dominus: Omnia possibilia credenti (Marc Ix, 22). Unde Abraham credidit Deo, et repu atum est illi ad justitiam (Gen. xv, 6); qui ideo justus, quia fidelis; justus enim ex fide vivit (Gal. m, 6); ideo fidelis, quia credidit Deo; quia nisi credidisset, neque juslus, neque pater gentium esse potuisset. Quapropter manifestun est, spei ac fidei unam inseparabilemque esse naturam quia in homine ex his quæcumque defecerit, (9) ambæ moriuntur.

III. Fides (10) itaque vel maxime res propria nostra est. Domino ipso dicente: Fides tua te salvum fecit (Marc. x, 52). Igitur și nostra est, serve

inermi triumphos attulit (1 Reg. xvu ). Hæc in Job inter crebra et ingentia mala non desperavit (Job. 1 et 1). Hæc in Tobiæ cæcitate medica fuit (Tob. x1). Hæc in Daniele ora leonibus alligavit (Dan. vi). Hæc in Jona cetum in cymbam convertit (Jon. 11 ). Hæc in Machabæicæ germanitatis exercitu sola vicit. (II Mach. vII.) Hec in tribus pueris ignes amonos effecit (Dan. ). Hæc mare pedibus ambulari posse in Petro præsumpsit (Matth. XIV, 29). Per hanc Apostoli multos in nitidam cutem lepræ deformis contagiosis (15) scabiosisque crassantium ulcerum spoliavere verticibus. Perhanc, inquam, cæcos videre, surdos audire, mutos loqui, claudos currere paralyticos reformari, de obsessis dæmones fugere, mor

sequiis reverti jusserunt, ut omnes mirarentur fieri lacrymas gaudii, quæ (17) nunc fuerant orbitatis.

mus ut nostram, ut jure speremus (11) aliena; nemo B tuosque sæpe ipsos a sepulcris cum suis sibi (16) exenim censum (12) decoctori committit, nec desertorem præmiis triumphalibus honorabit, 21 maxime cum scriptum sit Qui habet, dabitur illi et abundabit ; qui autem non habet, etiam id, quod habet, auferetur ab eo (Matth. xIII, 12). Per hane, fratres, a Deo Henoch meruit (15) cum corpore contra legem naturæ transferri. Per hanc evadens Noe non invenit, cum quo diluvium fuisse conferret. Per hanc Abraham ad Dei pervenit amicitiam. Per hanc Isaac præter cæteros enituit (Heb. x1, 5, 7, 8, 20). Per hanc Jacob Deo colluctari (14) prævaluit. Per hanc Joseph Ægyp tum suæ ditioni subjecit (Gen. XXXII, XL1). Hæc Moysi in mari Rubro terram vitream fecit (Exod. xiv, 22). Hæc, ut cursus soliti contempta mensura Jesu Nave desiderio pareretur, soli, lunæque suos frenos C

(8) In editis post non videtur additur, esse possibile, qua tamen verba ab omnibus, quos vidimus, mss. codd. absunt, et abesse item etiam debent, si S. Zeno hoc loco respexit illa Pauli ad Rom. vi, v. 25: Quod non videmus, speramus; nam quod videt quis, quid speral? Quam in sententiam superius S. Zeno dixit, spei substantiam esse fidem, et spem fidei esse subjectam affirmavit,. quod ea quæ futura esse creduntur, nec modo apparent, spe prosequamur (Ibid. vers. 24).

(9) Dictum hic ambæ moriuntur, uti supra utræque cessabunt, de quo satis multa dissert, II. cap. 6.

(10) In Veron. edit. Fides itaque donum Dei. De hac additione, quæ abest a codd. et edit. prima, vide quæ notavimus eadem dissert. ii, cap. 5.

(11) Nimirum cœlestia, quæ Dei sunt, quæque per fidem futura credimus, et exspectamus.

(12) Ita mss. Rem., Pomp., Urb. et edit. Ven.; alibi autem legitur debitori, quæ vox etiam in margine Pompeiani cod: notatur.

(13) Mss. Vat. et Tol. inserunt de fide Henoch et Noe et Abraham cum corpore, etc. Sed videtur glossema, quod e margine in textum irrepserit, in quo notatumi fuit agi hoc loco de fide Henoch, Noe, etc. Sane solus Henoch cum corpore translatus fuit.

(14) Mss. Pomp. legit pervaluit, uti apud Lucretium, lib. ví, v. 956, ubi tamen prævalet, legendum esse aliqui existimant.

(15) Scabrosis est in mss. Pomp. et Zen. At in margine Pomp. notatur, scabiosis. Contagiosi autem dicti Lepræ vertices, quod illa contactu contrahatur ; Scabiosis autem ad ulcerum vertices referri videtur.

(16) Sparaverius pro exsequiis mallet legere exuviis; at exsequiis relinquendum patet ex Arnobio lib. adversus Gentes, pag. 30, qui de apostolorum miraculis loquens, simili formula usus est: Ab tumu

D

22 IV. Sed longum est, fratres, ire per singula, maxime quia charitas sua ingerit fortiora; quæ est ita rebus universis (18) prædita, ut sit omnium jure ipso regina. Triumphet licet, quibus vult virtutibus, fides, ac spes multa et magna proponat; tanien sine hac utræque (19) non stabunt; fides primo omnium si seipsam non amet, spes si non ametur. Adde, quod fides sibi soli prodest; charitas omnibus. Adde, quod fides non gratis pugnat; charitas autem etiam ingratis conferre consuevit. Adde, quod fides non transit in alium; charitas, parum est dicere transit, in alium, quæ (20) transit in populum. Adde, quod (21) fides paucorum est; charitas omnium. Adde, quod spes lis remeare defunctos exsequiarum conversione jusserunt. Et sane exsequias a Zenone sumi pro funeris comitatu ex sequentibus patet, ubi comitatus kietum in gaudium versum commemorat. Similuer etiam Ambrosius, lib. v in Luc., cap. 7, exsequiarum turbam appellans, exsequias pro turba filii viduæ funus comitante aperte sumpsit. In antiquis nimirum funeribus cadaver sequebantur homines funeream pompam comitantes; unde Terentianum illud: funus interim procedit, nos sequimur; et ex hoc quidem exsequias dictas, quod populus sequeretur, donatus notavit. Interim hoc loco S. Zeno Arnobium imitatus cognoscitur.

(17). Nunc reus erat, dixit Cic. ad Attic. lib. II: Nunc videbam, de Claris orat. Similiter etiam modo erat, apud Ovid., lib. 1 Trist., Eleg. 3. Iterum S. Zeno tract. 5, lib. 1, num. 4: Nunc clamabas, nunc reddebas, etc.

(18) Præclara legitur in mss. Pomp., Tol. et Vat. At in margine mss. Pomp notatur prædia. Prædita autem pro prælata invenitur in Appuleio de Deo Socratis, et in glossis antiquis apud Ducangium in Glossario.

de

(19) In edit. Ver. emendatum erat non proderunt, quo satis adnot. 2.

(20) Transire in populum charitas dicitur, quod omnibus prosit; fides autem prodest illi soli, qui fidem concipit; sicuti paulo ante dixerat: Fides sibi soli prodest, charitas omnibus.

(21) Fidem paucorum esse, charitatem vero omnium, eam in sententiam vere dici potuisse arbitramur, quod fides in paucis sit, quia Christiani sunt pauci præ cæteris infidelibus, qui licet fide careant, charitatem tamen aliquam habent, cum nemo sine aliquo amore esse possit; unde et gentes sese invicem diligere, et benefacere pluribus leguntur. Non itaque

ac fides tempus habent; charitas autem finem non A sensu magistra dilectione converti, ut quivis intellihabet (1 Cor. XIII ), momentis omuibus crescit, quantoque ab ea diligentibus invicem creditur, tanto invicem plus debetur. Non quemquam pro persona diligit, adulari quia nescit; non pro honore, quia ambitiosa non est; non pro sexu, quoniam illi unus est ambo; non pro tempore, quia varia non est; non æmulatur, quia invidia quid sit, ignorat; non inflatur, quia humilitatem colit; non malum cogitat, quia simplex est; non irascitur, quia etiam injurias libenter amplectitur; non fallit, quia fidem ipsa custodit; non ulla re indiget, quia ei præter quod est, nihil est necessarium. Hæc rura, urbes ac populos, (22) composita 23 pacisque conservat. Hæc circa regum latera securos gladios (25) facit. Hæc bella premit, lites tollit, jura evacuat, fora compes cit, odia eradicat, iras extinguit. Hæc mare penetrat, (24) orbem circuit, commercio nationibus necessaria subministrat. Potentiam, fratres, cito ejus edicam. Quidquid locis natura negaverit, charitas (25) reddit. Hæc conjugalis affectus duos homines sacramento venerabili unam cogit in carnem. Hæc humanitati præstat esse, quod nascitur. Hujus est munus, quod cara uxor, quod (26) generosi liberi, quod veri sunt patres. Hujus est munus, quod alii, ut nos, aut plusquam nos, proximi, vel amici sunt nobis. Hujus est munus, quod diligimus servos, ut filios; ac nos illi colunt libenter, ut dominos. Hujus est munus, ut, non dicam (27) notos, aut amicos, sed sæpe etiam eos, quos numquam vidimus, diligamus. Hujus est munus, quod antiquorum aut virtutes ex libris, aut ex C virtutibus libros agnoscimus.

V. Sed quid ergo diutius demorer in humanis, quasi sola isto affectu sint prædita? Nonne videmus omne animantium genus congregatione, concordia testari charitatem; atque ita omnes motus quasi uno

hic de vera et Christiana charitate sermo est; secus admittenda esset Sparaverii emendatio: Fides omnium est, charitas paucorum. Sed cum huic emendationi nulli codices, nullæ editiones suffragentur; de charitate late sumpta hic locus accipiendus et interpretandus videtur: de quo plura dissert. 1, cap. 5.

gat, hoc fieri non posse sine naturalis amicitiæ disciplina? Quid autem pro se in necessitatibus gerant, omnibus nota porcorum quotidiana propemodum tam jucundi certaminis exempla declarant: quia aliquis eorum cum forte de numero audacis lupi rabie (28) rotatus, in præsens periculum 24 cœperit (29) infestationibus tyrannicis duci, omnes repente concelerant; laboranti subveniunt; pene armis ipsis inimici certatim se (30) crebro subjiciunt; ingenti fragore confundunt; exseriisque mucronibus sordidis, velut testudine quadam resistunt; vincuntque facilius charitate, quod sigillatim nuda vix possunt superare virtute. Elementa quoque ipsa, fratres, satis diversa satisque repugnantia olim deprehendisset interitus, nisi ea B invicem mutuis æqualibusque temperantiæ dotata muneribus, perennis connubii fideli propagine bènigna charitas illigasset. Nihil est prorsus, quod sine hac gratuin, sine hac pacificum, sine hac fidele, sine hac securum, sine hac gloriosum, sine hac Deo junctum, sine hac possit esse perfectum. Denique cum Dominus interrogaretur, quod esset summum legis sacræ præceptum, sic ait dicens: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, ex tota anima tua, et ex lola virtute tua. Et secundum simile huic : Diliges proximum tuum, tamquam teipsum. In his duobus (31) præceptis pendet omnis lex, et prophetæ (Matth. xxII, 37, 39, 40). Unde manifestum est, dilectionem virtutum omnium divinarum esse substantiam naturaleinque magistram : quoniam ex lege discitur, sed in mentibus nascitur lex enim pendet ex charitate, non charitas pendet ex lege, sacra Scriptura dicente: Justo lex posita non est, sed peccatori (1 Tim. 1, 9). Peccator autem ille est, qui charitatem non habet Dei: ac per hoc (32) operanti iram recte subjacet legi. Atqui forte aliquis dicat, lex spernenda est, quia

(22) Ita ex mss. Rem., Vat. et Pomp. In hujus postrem margine, et ir Ven. edit. pro pacisque habetur pacesque; in edit. Veron. paceque; in Patav. pace deletó que ex cmendatione, uti apparet, Sparaveriį, cujus adnot. in fine referentur. Hæc lectio nobis quoque placeret, si cui codici vel editioni niteretur. D At cum que ubique legatur, lectionem quatuor codicum cæteris præposuimus, quæ a Zenoniana syntaxi non discrepat; non nunquam enim conjunctionem que secundæ post virgulam voci auctor apposuit. Composita autem pacis pro pacta in concilianda pace composita dixit, et ellipsi usus est illius simili : Amara curarum apud Horatium, abdita montium, et alia id generis plura apud Lucretium, Tacitum, Apuleium et alios.

(23) Fallit in plerisque codicibus et editione Ven. legitur. Solum in mss. Pomp., Zen. et in cæteris editis facit, quod retinuimus.

(24) Urbem pro orbem facili unius litteræ mutatione perperam in manuscriptis et editis scriptum est. Emendationem sensus persuasit. Commercio restituimus ex mss. Rem., Pomp., et edit. Ven., cum alio

sensu legeretur sic: urbem circuit: commercia nationibus necessaria subministrat.

(25) Reddit pro dut; nam ut notat Celsus J. C. de verborum significatione, L. verbum 1. xx Dig., Reddendi verbum quamquam significationem habet retro dandi; accipit tamen et per se dandi significationem. Sic reddere epistolam, jus reddere pro dare sæpius apud probatos auctores invenies. Quamquam cum de commercio bic sermo sit; reddo stricie accipi potuit, quatenus per commercium 'commutatis mercibus, aliud pro alio, quod accipitur, redditur.

(26) Genero-i hoc loco dicuntur non degeneres liberi, qui recte factis sui generis decus tuentur, idque potissimum charitate præstatur, quatenus hæc ad generis ejusdem decus conservandum ipsos impellit.

(27) I mss. Rem. et Urb. ignotos, aut inimicos: ignotos etiam legitur in codice Pomp., sed male; nam ignoti sequenti versu comprehenduntur. Paulo post pro demorer, in margine ms. Pomp. et Edit. Ven. legitur demoror, et sunt pro sint.

(28) Mss. Vat. et Ürb. denotatus: Zen., Pomp. et Spar. devoratus: Tol. denotatur, qui mox cum cœpit pro cœperit.

(29) Infestatio est apud Tertullianum Apolog. cap.1. (30) Edit. Ven. et ms. Pomp. in margine habent cerebro.

(31) In editis et in Pomp.ms. margine mandatis; at in textu nec non in codicibus Rem., Tol.,Zen., præceptis. (32) In edit. Patav. operans, sed perperam : specta

justo necessaria non est, peccatori vero molesta est. A mus, quia facta commutatione, quod ejus est, fit pro Absit, fratres imo potius veneranda est, quia veritatis speculum, quia rigida quædam dilectionis est forma quidquid enim a justo didicit, id facere injustum quoque compellit (33) bifarie inclyta, unum glorificando, alium corrigendo.

VI. Constat ergo omne Christianitatis magis in charitate, quam in spe, vel fide esse depositum: sicut evidens testatur exemplum. Judas 25 (54) Iscariotes traditor Domini, et spem et fidem perdidit: quia charitas n ipso non mansit: nam et hæreses et schismata sic disseminantur, cum inflata fides ac spes, dilectionis a fundamento velluntur. Quid autem sine charitate sint non tantum istæ, sed et aliæ quoque virtutes, indice Paulo cognoscite: Et si habuero, inquit, omnem fidem ita ut montes transferam, charitatem non habeam, B nihil sum. Et si in cibos pauperum distribuero omnia mea, el si tradidero corpus meum, ut ardeam, charitatem autem non habeam, nihil proficio (I Cor. 1, 2, 3). Charitas enim, fratres, omnia diligit, omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet. Charitas numquam excidit (Ibid., 7 et 8). Igitur non immerito Dominus Deus proximi dilectionem commendat: quoniam solam (35) præsumit servare posse, quod præcipit.

VII. Primum est itaque dilectionis officium, Deo refundere, quod nati sumus: solique debere, quod vivimus nihilque prorsus cordis nostri in penetralibus retinere, quod (36) alieno jure servemus. At cum ab eodem hujus devotionis invitatione inhabitari, seu nos in ipso habitare cœperimus, sicut Joannes dicit : Deus charitas est; qui manet in charitate, in Deo manet, et Deus in illo manet (I Joan. Iv, 16); tunc demum, fratres, charitatem per semetipsum ei condigne redde

tur enim Pauli locus: lex enim iram operatur, ad Rom. iv, vers. 15. Emendavimus autem ex mss. et cæteris editis. Solus Urbin. codex habet operantium. Ms. Tol. paulo post : quia et justo.

(33) Bifariam scriptores Latini optimæ notæ habent, sicuti trifariam, quadrifariam, multifariam, etc. Trifarie tamen habet Diomedes grammaticus multifarie Plinius xvm, 7, et Solinus cap. 18, ex quibus Zenonis locutio satis vindicata videtur. Mss. Tol. et Urb. indita pro inclyta.

(34) Mss. Pomp. et Zen. Schariotes, sicuti et mss. Hieronymi in cap. x Matth., pag. 57, similiter scribunt, et Hilarius in ps. cxxvIII; in plerisque nostrorum mss. Scarioth.

(35) Hic præsumo aperte pro certo cognosco, ut monuimus adnot. 6.

(35) Non quod nihil debeamus diligere præter Deum, cum proximum quoque Deus amare nos jubeat; sed quod nihil sit diligendum, nisi eo jure ac ratione, quam nobis Deus ipse præstituit, ita ut ipsum Deum in omnibus, quæ diligimus, diligamus.

(37) Sparaverius mallet legere nostrum. Sequens est, officium subintelligitur, id est secundum officium; de primo enim hactenus dixerat.

(58) Mss. Tol., Urb., Zen. et Pomp. exspectavit. (39) In margine ms. Pomp. exitum.

(40) Vultus pro imaginibus dicti a Trebellio in Claudii, a Vopisco in Probi, a Capitolino in Maximi et Balbini Vitis, nec non in L. Cod. de publ. læt. nunt. ubi imperatorum imagines publico cultui expositas liquet. Hunc morem S. Zenonis ævo apud Christianos quoque obtinuisse ex hoc testimonio discimus; Reges enim Imperatores appellat, ut ostendimus

C

D

partibus (37) nostris. Sequens est, ut etiam proximos eo affectu, quo nos ipsos diligimus, diligamus : maxime cum cognationis ipsa hoc exigant jura : clamat enim propheta : Deus unus creavit vos. Nonne fater unus est omnium vestrum ( Mal. 11, 10)? Quisquis igitur nobilitatis sue conscientiam retinet, diligit fratrem nec aliquid audire (38) exspectat ex lege, ne admonitione, pietati aliquid derogetur: tantumque se in ipso amat, ut oderit se sine ipso. Accedit ad cumulum, quod ideo Deus hominem ad imaginem et similitudinem suam fecit, ut contemplatione imaginis pateremur reverentiam veritatis; in eaque res conditione dimissa est, ut si quid mali, 26 vel boni cuiquam fecerimus, Deo fecisse videamur; propter quod non immerito Joannes peculiaris arcanorum Domini consultor constanter edicit: Si quis dixerit, quoniam diligo Deum, et fratrem suum odit, mendax est : qui enim non diligit fratrem suum, quem videt, Deum, quem non videt, non potest diligere (I Joan. iv, 20). Decertemus igitur, fratres, inter nos mutui amoris æmulatione gloriosa; imaginemque Dei dignissime venerando, declaremus quid ipsi veritati debeamus, scientes, quoniam si quis imaginem læserit, in (39) exitium sue animæ incitat veritatem. Nec est dicto longe proba tio. Si inclyti cujusquam Regis (hominis tamen) (40) vultus, quivis ulla violaverit ratione; nonne continuo velut sacrilegii commissi capitales pœnas luit? quanto magis in Dei causa fortius præcavendum est, quem solum veretur, quidquid in (41) virtutibus naturæ a Regibus ipsis quoque metuitur?

VIII. Sed necessario unicuique sinceri amoris est noscenda proprietas, ne sub sono nominis(42) com

tractat. I adnot. 38. Patet etiam ex Ambrosio serm. 10 in ps. cxvi, num. 25: Qui coronat imaginem imperatoris, utique illum honorat, cujus imaginem coronavit et qui statuam contempserit imperatoris, impera. tori utique, cujus statuam consputaverit, fecisse videtur injuriam. Et lib. vi Hexameron, cap. 9, num. 57: Ære fusa principum capita, et ducti vultus de ære vel de marmorejab hominibus adorantur. Quod porro de c:pitali pœna in imaginum violatores tradit Zeno, spectat legem Juliam majestatis allegatam D. 1. 48, tit. 4, 1. 5 et 6. S. Methodius, apud Damascenum, relatus testimonio ultimo post Or. 3 de Imaginibus, tom. 1, pag. 390, cos condemnatos testatur, qui in principum imagines probra conjecissent, ac si in ipsos principes peccassent. Similia habet S Basilius, enarrat. in Isaiam cap. 15, apud eumdem Damascenum, pag. 366. Spartianus quoque, in Caracalla Vita, pag. 87: Damnati sunt eo tempore, qui urinam in eo loco fecerunt, in quo statuæ, aut imagines erant principis. Celebris item est imperialium statuarum historia, quæ Antiochiæ dejecte magnam ibidem perturbationem severissimæ punitionis metu excitarunt; qua occasione S. Joannes Chrysostomus plures orationes habuit ad populum, quæ de statuis inscribuntur. Mittimus alia plura.

(41) Virtutes naturæ heic vocantur fulmina, terræmotus, morbi, seu ( ut loquamur Psalmistæ verbis, ad quæ S. Zeno respexisse videtur) ignis, grando, nix, glacies, spiritus procellarum: et sensus est, hasce naturæ virtutes, quæ ipsis regibus metum incutiunt, neminem vereri, nisi solum Deum, cujus nutibus parent; nam faciunt verbum ejus.

(42) Ea committi dicuntur, quæ in discrimen aç

B

et ambitio sæculi: quæ non est a patre, sed ex concu piscentia mundi (I Joan. 11, 15, 16): per hanc enim diabolus cum (50) diverse hominum mentes (51) capit ac decipit, sic cupido vocitari a luxuriosis suis, sibi cultoribus, cœpit.

mittatur regula veritatis; est enim et alius amor A est, concupiscentia est carnis et concupiscentia oculorum sane saluti nostræ contrarius; cui recte hominis forma tribuitur, quia temporalis ac fragilis esse cognoscitur.. Ideo lineamento puerili depingitur, quia ejus lasciva lubricitas nec annis senilibus 27 temperatur. Ideo nudus, quia voluntas ejus est turpitudo. Ideo pennatus, quia in quæcumque conceperit, velociter ruit. Ideo telis facibusque constructus, quia illicitis ardoribus semper junctus est gladius. Ideo autem cæcus, quia cum exarserit, non ætatem considerat, non formam, non sexum, non gradum, non sacrosanctum illum (43) saltem sanæ pietatis affectum. Hic facibus suis (44) Evæ pectus incendit. Hic Adam suis telis occidit. Hic Susannam conatus est duorum seniorum aut prodigiosis ignibus subjicere, aut parricidali gladio jugulare. Hic Joseph mulieri (45) flagitat esse violentum; quem etiam, dum denudat, esse non invenit impudicum. Hic (46) synagogam expugnavit, cum sua illi arma concedit. Ilic ubique turbulentus, ubique fertur insanus. Promittit, (47) fallit, dat, tollit: nunc tristis, nunc hilaris, nunc humilis, nunc elatus, nunc ebrius, nunc jejunus, nunc accusator, nunc reus. Jocatur, ludit, pallet, tabet, suspirat, (48) celat, obsequitur: aut tentat, aut decipit, (49) pejusque blanditur, quam furit. Occasionem ullam prorsus nocendi non præterit. Vultis scire, quod malum sit? in ipso fructu suo etiam ipse se odit. Venenis ejus quotidie totus exæstuat mundus pestiferisque voluptatibus ita corrupta sunt omnia, ut quidquid in eo geritur, non debere diligi a nobis sacris vocibus dum jubetur, C recte sapientibus exsecrabilis esse videatur, Joanne dicente: Nolite diligere mundum, neque ea, quæ in mundo sunt. Si quis dilexerit mundum, non est charitas patris in illo: quoniam omne, quod in 28 mundo

certamen quoddam conjiciuntur. Sic apud Juvenalem, Sat. vi, v. 435, legitur committit vales, et comparat, propterea quod ex comparatione periculum ipsorum fiat. Itaque ne sub sono nominis committatur regula veritatis, idem est ac ne ob nominis similitudinem in discrimen et periculum conjiciatur. At forte cuipiam magis arrideat lectio ms. Urb. in quo scribitur commutetur.

(43) Mss. Val., Pomp. saltim et cum Urb. suæ. In margine autem Pompeiani codicis, saltem sane.

(44) Quid hoc loco innuat S. Zeno, dictum est latius dissert. in cap. 4, ubi similem locum ex tract. 13 lib. 1 pluribus explicavimus,

(45) Flagitare pro infamare et accusare legitur apud probatos scriptores. Vide Festum voce intercutem, et Tacit lib. 1 cap. 53. Est autem flagito præsertim de infamia rerum turpium, sicut etiam usurpatur pro petere, seu agere stuprum; el similiter flagitium pro stupro. Amor antem Josephum infamavit intentati turpis flagitii, ac si violentiam, quam passus fuerat, ipse mulieri intulisset, Ms. Vat. pro flagitat esse habet flagitasse.

(46) Sparaverius indicari heic censet historiam descriptam Numer. xxv, Jud. xx, xx1.

(47) Restituimus fallit ex mss et editione prima, quod verbum a cæteris editionibus aberat.

(48) Ms. Urb. zelat, quo verbo usus est Tertullianus in carinine contra Marcionem et Interpres vulgatus psalm. LXXII, 3. At Zeno, tract. 4, n. 2, zelatur pro zelat scripsit.

D

IX. Nunc ergo videamus, unde vera charitas veniat, ubinam consistat, cui vel maxime debeatur. Utique illi, qui hominem fecit; qui ei munus perpetuæ charitatis similitudinem suam tradidit; qui orbem terræ donavit: qui omnia elementa mundi cum animantibus suis ejus potestati subjecit; qui ei annos, tempora menses, noctes, dies, clarissimosque duos regalium orbium currus (52) munerifero semper vicissitudinis delectamento servire præcepit; qui eum supradicti amoris (53) male dulcibus venenis occisum, infernæque sedi submersum, majestatis suæ (54) sacramento vivificatum, insuper regni cœlestis participatione ditavit. O charitas, quam pia et quam opulenta ! quam potens! nihil habet, qui te non habet. Tu Deum in hominem (55) demutare valuisti.Tu eum breviatum, paulisper ab majestatis suæ immensitate peregrinari fecisti. Tu virginali carceri novem mensibus religasti. Tu Evam in Mariam (56) redintegrasti. Tu Adam in Christo renovasti. Tu sacram crucem in salutem perdito jam (57) mundo providisti. Tu mortem Deum mori docendo vacuasti. Tuum est, quod cum occiditur ab hominibus Deus omnipotentis Dei filius, nullus irascitur de duobus. Tu populi cœlestis animam tenes, cum ornas pacem, fidem custodis, amplecteris inuocentiam, veritatem colis, patientiam diligis, spem repræsentas. Tu 29 diversos homines moribus, ætatibus, ditione, ex una natura unum spiritum, unum efficis corpus. Tu martyres gloriosos a confessione Christiani nominis nullis tormentis, nulla

(49) Ms. Pomp. priusque.

(50) Idem ms. diversa: dein Urb. mentes captas decipit.

(51) Suis ab editis aberat; retinuimus ex mss. Rem. et Pomp.

(52) Legebatur numerifero at placuit lectio mss. Pomp., Tol et Urb. ; quippe sol et luna, dum delectant, etiam prosunt.

(53) Ms. Vat. valde dulcibus.

(54) Incarnationem divini Verbi SS. Patres sæpe sacramentum, seu mysterium appellant ex Paulo I Tim. II, 16. Hinc noster episcopus, tract. 12 lib. 1, num. 1, loquens de Christo, qui dicitur tum Dei tum hominis filius, Dei filius, inquit, ad ineffabilem originem pertinet, hominis ad sacramentum, id est ad incarnationem. Sic etiam Chrysologi sermo 147, de Incarnationis sacramento inscribitur. Sacramentum autem pro mysterio accipi ostendemus lib. n tract. 9, adnot. 12.

(55) Hæc formula, quæ post'Eutychianam hæresim exclusa fuit, Zenonis ævo inculpate et catholico sensu poterat usurpari, ut latius diximus dissert. II, c. 1, §3, Breviatum participium ex brevio, as, quod verbum adhibet Quintilianus, lib. 1, cap. 9; Manilius, lib. I, vers. 461. Lactantius in Epitome, c. 8, Brevialis gradibus adscendere apud Sidonium lib. 11, ep. 2. (56) Ms. Pomp. et edit Ven. reintegrasti: tota vero hæc sententia deest in ms. Vat.

(57) Ms. Rem. addit in mundo; sed dativus est,

novitate mortis, nullis præmiis, nullis amicitiis, A deris; nulla humane curiositatis calumnia commo

veris. A Paterno fonte (59) in Filio tota refunderis; et tamen tota ubi refunderis, nec recedis. Recte Deus diceris: quia Trinitatis (60) potentiam sola convertis. 30 TRACTATUS III.

De Justitia.

nullis affectibus, omni sane tortore pietatis mordacitate pejoribus, separari permittis. Tu, ut nudum vestias, nuda esse contenta es. Tibi fames sginatio est. Si panem tuum inops esuriens manducaverit, tuus census est, totum in misericordiam habere, quod habes. Tu sola rogari non nosti. Tu oppressos vel cum dispendio tui incunctanter eripis in qualibet angustia constitutos Tu crcorum oculus. Tu pes claudorum. Tu scutum fidelissimum viduarum. Tu melior pupillorum, plus quam uterque, parens. Tibi oculos nunquam sicces esse aut misericordia permit tit, aut gaudium. Tu tuos ita diligis inimicos, ut inter eos charosque tibi quid distet, nemodiscernat. Tu, inquam, cœlestia humanis, bumana colestibus jungis arcana. Tu divina custodis. Tu in Patre imperas. B rito aberraverunt, qui justitiam Dei manere in (5)

Tu (38) tibi in Filio obtemperas. Tu in Spiritu sancto exsultas. Tu cum in tribus una sis, nullo pacto divi

qui a verbo providisti regitur. Dein ms. Vat. Tu mor tem Domini mori.

(58) Tibi restitutum ex mss. Rem., Vat.. Pomp. et Zen. Quomodo autem Pater imperet, et Filius obtemperet, explicat S: Zeno, lib. 11, tract. 1, et 6. Pater autem obtemperare sibi imperanti in Filio dicitur, quatenus que Filius facit, eadem efficit et Pater., Joan. xiv, 10 Pater autem in me manens et ipse facit opera.

(5) In Filio pro in Filium dixisse videtur S. Zeno. Vide adnot. 7 in tr. 161. n.

(60) Ms. Rem. potentia. Ms. Tol. sola Trinitatis potentia. Idem habet et codex Vat. qui pro convertis scribit convenistis Hic locus corruptus, ut videtur, et obscurus. Deum quidem a potentia actu operatrice appellari, patet ex aliquot Patrum sententiis, quæ videsis apud Dionysium Petavium tom. 1 de Theolo- C gicis dogmatibus, lib. vi, cap. 8. Quid autem charitas Deus dicatur ratione potentiæ, quam sola charitas convertit, non plane intelligas, nisi explices sic, nimirum solam charitatem, qua Deus se et nos diligit, effecisse, ut is se se foras communicaturus, potentiam in mundi creatione exerceret, ut scilicet ii essent, in quibus divinæ perfectiones elucescerent, quosque sue bonitatis participes faceret.

TRACT. III.-(1) Doctos Zenonis sermonibus adfuisse hinc colligimus: qui autem hi fuerint. paucis conjiciamus. Cum hoc in sermone eam justitiam S. Antistes commendet, quæ a Gentibus ex philosophorum p'acitis stultitia audiebat; eam vero reprobet justitiam sæcularem, quæ injusta quidem, sed sapientia a Gentibus prædicabatur; doctos, qui Zenonis sermonem cachinnis exciperent, ipsos ethnicos fuisse quispiam existimet quippe qui ex falsa justitia, quam colebant, sapientes se vere esse, Christianos autem buic justitie inimicos, stultos ac imperitos putabant. Sed alia fortasse de causa ipsos Ethnicos doctos hic appellari crediderimus, cum cachinnos ex hisce doctis hominibus metuat, ob sermonem non fucatum, qui ab ipsis quæritur, a se antem elingui et imperitissimo abesse affirmat. Vulgata nimirum erat apud ethnicos opinio, se solos, qui politioribus litteris et philosophiæ vacabint, doctos esse; Christianos autem ab hisce studiis alienos, rudes et imperitos nuncupabant. Hinc Cæcilius ethnicus apud Minucium Felicem in Octavio p. 32, adversus Christianos sic loquens inducitur: Indignandum omnibus indolescendumque est, audire quosdam, et hos studiorum rudes, litterarum profanos, expertes artium etiam sordidarum, certum aliquid de summa rerum ac majestate decernere, de qua tot omnibus sæculis sectarum plurimarum usque adhuc ipsë philosophia deliberat. Similia Celsus oggerit apud Origenem, lib. I, pag. 144, illitteratissimos et rusticis

I. Fortassis, de circumstantibus (1) doctis quispiam in cachinnos erumpat, quod homo imperitissimus et elinguis, aliquid audeam de justitia disputare, de cujus proprietate excellentes ingenio et doctrina (2) viri nihil certi libris ingentibus prodiderunt. Sed ego 31 no curem, de me quemadmodum quis jocetur: non enim in Ecclesia Dei fucatus queritur sermo, et non veritas pura; a qua longe omnes illi non m ne

Ꭰ

eloquentiæ viribus æstimabant. Denique cum eam comprehendere non possent (neque enim poterant

simos vocans Christianos; et Julianus Apostata eadem scripsisse fertur ex orat. 4 Nazianzeni in Julianum, et a Cyrillo Alexandrino, lib. vi, contra eundem. Legenda etiam, si libet, quæ ex Gentium sensu refert Arnobius, lib 1, pag. 45. Interim cogita, lector, quante Zeno eloquentiæ et doctrinae fuerit, cum et docti ethnici ad eum audiendum convenirent. Ex his porro ecclesiam patuisse omnibus, non catechumenis solum et hæreticis, sed ethnicis etiam, dum sacra concio haberetur, plane convincitur; quod aliis ejusdem et sequioris avi monumentis aperie decretum invenitur. Vide Concil. Valent c. 1, Cartag: IV, c. 84. Tertulliani tamen ætate id catholicis minus probatum fuisse videtur ex libro de Præscript. c 41, ubi hæreticorum morem a catholicorum saltem Africæ disciplina alienum reprehendens ait : In primis quis catechumenus, quis fidelis, incertum est: pariter adeunt, pariter audiunt, pariter orant; etiam ethnici si supervenerint, Sanctum canibus, et porcis margaritas. licet non veras, jactabunt. Simplicitatem volunt esse prostrationem disciplinæ, cujus penes nos curam lenocinium vocant. At que disciplina tribus primis sæculis, dum ob persecutiones fatendum erat, catholicis displicuit; ea post redditam Ecclesiæ pacem, dum nihil ab advenientibus ethnicis erat metuendum, eosque discernere et stató tempore excludere licebit una cum catechumenis, ne Sanctum canibus præberetur, placuit. Sic etiam Judaei coram omnibus legem interpretabantür, de quo multa Valesius in notis ad Eusebii Historiam, lib. 1, cap 6. Hac porro in Zenoniana periodo pro audeam ms. Pomp. habet audeat.

(2) Nos veri juris germanæque justitiæ solidam et expressam effigiem nullam tenemus; umbra et imaginibus utimur: ia Cicero ingenue confessus est lib. de Officiis, ethnicorum philosophorum personam gerens; qui multa licet de justitia tradiderint, mhil tamen eos solidi, nihil veri attigisse fuse probat Lactantius, lib. v Divin. institut., ex quo S. Zeno in hunc tractatum non pauca derivavit, ut mox videbimus. Id ipsum poetæ quoque ethnici intellexerunt; ac proinde finxerunt, inquit idem Lactantius, lib. iv, cap. 5, justitiam offensum vitiis hominum cessisse e terra, in cœlumque migrasse. In sequenti periodo edit. Ven. non curo pro non curem, et ms. Urb., jocatur pro jocetur.

(3) Philosophos hic et oratores ethnicos S. Zeno notat. Philosophi ethnici, qui in scholis publicis philosophiam tradebant Ambrosii quoque tempore, ut discimus ex lib. de Fide cap. 13, in sermone divites sunt, ait idem auctor, Enar. in psal. xx\vi, num. 28, et ex his plerosque phaleratis sermonibus artem suam jacture prudentiæ notat lib. vn in Lucam num. 66. Sophistæ autem præcipue indicantur, quorum