codicibus, delevit nomen Scripturis, atque illud dige- A do etiam ad Nationes libro, ubi adhuc probat philo (Virg. l. II, Æneid., v. 182.) sive, uti adhuc Servius interpretatur (Serv. ibid., p. 233), numinis commotionem, vel futuri, id est, oraculorum ordinem pandit, seu ordinat, et disponit. Deinde Rigaltius hæc verba, ex pro instituto, sic corrigi scribique voluit, exinde regestum pro instituto, ac tandem addito hoc verbo regestum, nomen opera nullo codice citato, penitus resecavit. Nobiscum tamen faciunt omnes inediti codices, et ante eumdem Rigaltium editi; nisi quod in his antiquioribus legimus ex improstituto. Sed hoc corruptum videtur. In subsequentibus autem editionibus sublata fuit præpositio ex, ac scriptum simpliciter pro instituto. Melius quidem, sed definire non audemus quæ vera sit Tertulliani lectio, donec incorruptus aliquis codex reperiatur. sophicae sapientiæ vanitatem imbecillitatemque apertissime demonstrari ex opinionum varietate, quæ non aliunde, quam de veritatis ignorantia manavit : Etenim licet per curiositatem, inquit, omnimodæ litteraturæ inspiciendæ divinis quoque Scripturis, ut antiquioribus, possint videri incursasse, et inde nonnulla dempsisse (Tertul., lib. II ad Nat., cap. 2); simplicitatem tamen ejus despicientes, et gloriæ libidine insuper ducti, inventam in sacris nostris Scripturis veritatem immutarunt, et adulteraverunt. Atque inde et a quibusdam quoque, sicut ille in Apologetico, ait, ejecta philosophia, a Thebanis, a Spartiatis, et Argivis, dum ad nostra contaminantur (Tertullian. Apologet., cap. 47, pag. 515). Ita quidem Bin Rigaltii posterioribusque editionibus. At in nostris codicibus manuscriptis, et vetustioribus editis : Inde, opinor, et a quibusdam...... Spartiacis..... dum ad nostra (male in nonnullis editionibus, a vestra) conantur, subaudiendum imitando corrumpere; sicut dixit poma conantur (Ibid. cap. 40, pag. 478), supple matura fieri. Cur autem, a quo, ac cujus opera, aut negligentia omissum fuerit verbum opinor, ac quid ibi noceat, nobis sicut nullus edixit, ita Tertullianeum esse facile aliis persuadebis. Eo quippe sensu alibi utitur hoc verbo, ubi de re sibi minime dubia disserit. Ad ejectam vero ab ethnicis philosophiam quod attinet, Athenæus narrat (Athen., I. XI, c. 12, p. 542, et lib. XIII, cap. 9, p. 160) sophistas, ac duos Epicureos philosophos Alcæum at Philiscum urbe sua a Ro Sensus tamen ejus hic procul dubio esse videtur : si philosophi ex sacris Scripturis, recte ordinatis et explicatis, aliquid veri hauserint, illud pro curiositatis, C manis, omnes ejusdem sectæ oppido suo a Messeniis, seu nimia eas male explicandi cura instituto, verterunt ad propria opera, hoc est, ad falsas vulgi opiniones popularesque errores. Cum enim divinas esse non crederent, datam sibi putaverunt illas interpolandi, et pro libito interpretandi facultatem. Neque etiam intelligentes earum documenta obscuritate, et Judaicis umbris obvolvi, aspernati sunt illius simplicitatem (Tertullian. ibid. pag. 515). Quapropter quod in his certum repererunt, effecerunt incertum, ac vera rejicientes, aut veris falsa miscentes, interverterunt. Sed de his plura Clemens Alexandrinus, ut suo loco annotavimus (tom. 1 Apparat, pag. 871 et 113 et seqq.). quoscumque etiam regno suo ab Antiocho, ac Lysi. macho, et ex Attica publico Sophoclis edicto ab Atheniensibus expulsos, ac tandem philosophiam, atque rhetoricam, a Lacedæmoniis admissam non fuisse. Ejusdem vero Atheniensium decreti meminit Julius Pollux, quod vóμos très ab co vocatur (Pollux, lib. XI, pag. 427). Non dicit tamen illud a Sophocle datum, sed factam duntaxat ejus mentionem. Verum Athenæo aperte suffragatur Laertius, qui similiter asseruit conditam revera ab codem Sophocle legem qua vetitum fuit, ne quis scholæ philosophorum, nisi senatu et plebe approbante præesset, secus capite plecteretur (Laert., lib.V, in Vit. Theophras., §38). Sed ad propositum nostrum aut nihil aut parum fa Variis porro id Tertullianus probat (Tertullian. Apologet., cap. 47, pag. 515) philosophorum opinioni- D cit a quo et quomodo ea lex condita fuerit: sufficit bus et erroribus de Dei natura, qualitate et providentia; de mundi creatione, et diuturnitate; de humanæ animæ natura, quam alii incorpoream, divinam, et æternam, alii dissolubilem et corpoream esse arbitrabantur, atque de illius post corporis interitum statu, pœnis, et præmiis. Omnes autem varias hasce illorum opiniones alibi enucleȧvimus ac discussimus (Supr. cap. 5, art. 4, el cap. 9, art. 1 el seqq.; Dissertat. in Lactant., cap. 12, art. 1 et seqq.; cap. 14, art. 1 et 2 et seqq.; el cup. 23, art. 1 et seq.; el cap. 28, art. 4 et 6). Neque in hoc tantum apologetico Auctor noster ita adversus philosophos gentiles disputat, sed in secun sane ut ejus jussu rejecta sit philosophia. Nobis autem A. Gellius exhibet illud, atque etiam aliud senatusconsultum, additque tertium a Domitiano imperante constitutum, quo philosophi non solum Roma, sed Italia quoque interdicti sunt, atque idcirco Epictetum inde Nicomediam secessisse (Gel. lib. XV. Noct. Alt. cap. 14). Mentionem quoque hujus edicti Suetonius facit (Sueton., lib. VIII in Vit. Domit., § 10). Sed Philostratus addidit tantum terrorem inde incussum philosophis, ut mutato habitu, alii in Hispaniam, alii in Libyæ et Scythia deserta confugerint, alii Domitiano sese adjunxerint scelerum consiliarios (Philostrat., lib. VII, de Vit. Apoll., p. 877). Denique ut plura taceamus, alibi animadvertimus litteris a A tem Auctor noster dixerit lutulentis, sive cœnulentis, Clemente Alexandrino mandatum toties græcam philosophiam periisse, quoties a magistratibus prohibita fuit (Tom. I Apparat., pag. 823). Cæterum merito philosophi hasce poenas propterea dederunt, quod agnitam veritatem adulteraverint, ac de veritate, ut ait Tertullianus, disputaverint contra veritatem ( Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500). Sed in tot errorum abyssum eos præcipitavit cæca humanæ glorie et auræ popularis cupiditas, ac libido. Verum Christiani, spretis hominum laudibus, veritatem in sacris Scripturis traditam, necessario, inquit Tertullianus, appetunt et integre servant, ut qui saluti suæ curant (Ibid.). Atque inde adversus compellatos a se gentiles rite concludit: Neque de scientia, neque de disciplina, ut putatis, æquamur (Ibid.). B Nulla igitur magis inæqualis ac præpostera comparatio ab ethnicis fieri potuit, quam utrosque scientia et disciplina adæquando. Neque potiori jure venditabant æquales paresque esse alias illorum virtutes, quod jam cum Tertulliano nostro est expendendum. ARTICULUS III. Quam præpostere gentiles contenderint parem esse phi- Ad morales alias Christianorum atque gentilium virtutes si nostro cum Tertulliano transeamus, non minus profecto discrimen inter illas, quam supra memoratas, deprehendere est. Si de probitate enimvero, sicut ille loqui amat, seu morum integritate, vel quemadmodum vulgo dicitur, de humilitatis virtute certetur inter gentiles et christianos, ecce, inquit ille, lutulentis, vel sicut alibi scripsit, cœnulentis pedibus Diogenes superbos Platonis toros alia superbia deculcat (Tertullian, Apologet., cap. 46, pag. 500, et lib. de Pall., cap. 4). Nonne autem Hieronymus ad hunc Tertulliani locum collineasse videtur, ubi aiebat Diogenem lutatis pedibus conculcasse Platonis divitis toros (Hieronym., lib. II, adv. Jovianian., pag. 203.; Laert., lib. VI in vit. Diogen., § 26)? Sed ante ntrumque Laertius narrat Diogenem dum Platonis στρώματα calcaret, dixisse πατῶ τὴν Πλάτωνος κενισπου Star, Calco Platonis inane studium, ipsique Platonem respondisse : ὅσιν τοῦ τύφου διαφαίνεις, δικῶν μὴ τετυ poslar: Quantum fastum ostendis, qui nullo tumere fastu videri cupis ! aut ut alii ferunt, dixit Diogenes : TXTŰ Tôv ПláTwvos Túpov, Calco Platonis fastum; cui Plato respondit: étipu ye túpu, sed aker. Cui au D aut, ut ait Hieronymus, lutatis, seu luto infectis Superbis itaque illis philosophis Tertullianus rite opponit Christianum, qui nec in pauperem, multo minus in divitem superbit (Tertullian., Apologet, cap. 46, pag. 500. Ibid. cap. 25, pag. 422). Christianis enimvero, fraternitatis vinculo, ut supra animadvertimus, et sanctitatis spiritu conjunctis, omnia præter uxores, communia erant, nullaque de superiore gradu aut dignitate contentio. Dehinc vero si agatur, inquit Tertullianus (Ibid. cap. 46, pag. 500), de modestia, quæ in animo est continens moderatio cupiditatum, nulla sane institui. potest Christianos inter et gentiles comparatio. Nam Pythagoras, uti ille ait, apud Thurios, Zenon apud Priennenses tyrannidem affectant. Litteris quippe a Laertio proditum legimus incensam à Crotoniatis Milonis domum, ubi tunc erat Pythagoras, rupavvides ἐπίθεσιν εὐλαβούμενοι, Cum ejus tyrannidem metuerent (Laert. lib. VIII, in vit. Pythag. § 58). Excitati autem hujus incendii, quo vivum Pythagoram exuri volebant, ac belli ipsi discipulisque ejus illati mentionem Tzetzes et lamblicus feccre (Tzetz. chiliad. 11. v. 67. et seqq. Tambl. in vit. Pythag. cap. 35, tom. 1, Apparat. pag. 1246 et seqq.). Quorsum ergo illud incéndium et bellum, nisi quia res novas, ac tyrannidem usurpare moliebatur, aut, ut ait Laertius, hoc alii, ne ille tentaret, revera timebant? Jam vero observavimus Zenonem Eleatem, cum a tyranno Demysio seu Nearcho ad arcanum aliquod haud dubie conjuratio¬ nis prodendum cruciatibus torqueretur, linguam suam expuisse in tyrannum. Nobis quidem non latet hanc animi fortitudinem Anaxarcho à quibusdam, puta Plinio, et Valerio Maximo, ab aliis Diomedonti tribui. Sed plures alii, a nobis loco proxime memorato laudati, eam Zenoni Eleati adscribunt. Ex iis autein unus est Plutarchus, qui testificatur Zenonem Parmenidis pov discipulum (Plutarch. lib: I, ad Colot., pag. 1126), vel sicuti aliis, teste Laertio, placuit, natura aut adoptione filium, tantis tormentis a Demysio tyranno excruciatum, quia insidias illi paraverat. Philostratus vero: Zwv ó Eleárns, inquit, τὴν Νεάρχου τοῦ Μυσοῦ καταβαλών τυραννίδα, ήλω, καὶ στρεβλωθεὶς, τοὺς μὲν ἑαυτοῦ ξυνωμότας ἀπεσιώπησεν· οἱ δὲ ἦσαν τῷ τυράννῳ βεβαιοι, διαβάλλων τουτους ὡς οὐ βεβαίους" οἱ μὲν ὡς ἐπ' ἀληθέσι ταῖς αἰτίαις ἀπέθανεν ὁ δ ̓ ἐλεύθερα τὰ Μύσων ἤγαγε, τὴν τυραννίδα περὶ ἑαυτῇ σφήλας. Zeno Eleates Nearchi Mysii tyrannidem evertere tentans, deprehensusque, cum variis suppliciis torqueretur, socios conjurationis minime prodidit: sed quos tyranno fidissimos noverat, calumniatus, ut morte damnarentur effecit. Ipse autem Mysiam liberavit, tyrannidem in se ipsam errare faciens (Philostrat. lib. VII, lum est (Ambros, lib. II de offic., cap. 36, pag. 105 el seq. ac lib. 1, de excess. Satyr. §3, pag. 1114). Præterea, si de simplicitate, ait Tertullianus, con. sislam, tanto magis in eam peccat gentilis, quanto magis christianus illam assequr conatur. Nam Aristoteles familiarem suum Hermiam turpiter loco excedere fecit (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500). At Laertio si credimus, Hermias ille eunuchus fuit, et Atarnensium Rex Arapvta rúpaving (Laert. lib. V, in vit. Aristot., § 3), ad quem cum Aristoteles venisset, illius amicitiam sibi ita conciliavit, ut impetraverit filiam ejus, sive concubinam, quam adamabat, dari sibi uxorem, sicut alibi a nobis annotatum (tom. I Apparat., pag. 1152). In animi autem omnino de Vit. Apoll., cap. 1, pag. 320). Cives enim, facto re- A leas restitutum. In utroque fidei ambiguùm vitæ pericu pentino impetu, sicut ait Laertius, lapidibus illum obruerunt (Laert. lib. IX, in vita Zenonis, § 27). Addamus hoc latini Ciceronis testimonium: Zeno Eleates perpessus est omnia potius, quam conscios delendæ tyrannidis indicaret. Alibi vero illum simpliciter in tormentis necatum tradidit (Cicer. lib. II Tuscul. pag. 146, lin. 2 et lib. III de Natur. Deor. pag. 252, lin. 28). Sed quia plures Zenonis nomine appellati sunt, non minima forsitan dubitandi ratio est utrum is quem Tertullianus Zenonem simpliciter nuncupat, ipse sit Zenon Eleates, qui quidem non dicitur affectasse, sed voluisse potius subvertere tyrannidem. Verum responderi poterit illum dum insidias tyranno moliretur, tum cogitasse de regno illius occupando. Præterea, cum magna fuerit de hujus Zenonis morte B grati testimonium Aristoteles fertur immolasse muopinionum varietas, quid mirum si Tertullianus, alios secutus, singulare aliquid de hoc Zenone tradiderit? Ceterum si quis alium nobis Zenonem indicet, et certius probaverit tyrannidem ab illo fuisse affectatam, manus illico dabimus. At de Zenone postea adhuc agendum. Contra autem christianus ab illa regnandi, et in aliorum regna invadendi cupiditate per quam longissime abest; ut pote qui nec edilitatem, ait Tertullianus, hoc est, nullum magistratum, nullum publicum munus affectat. Ædilis autem, ut post Varronem annotat Festus, initio quidem dictus est, qui divinarum privatarumque ædium curam gerebat. Sed hoc nomen ad alios magistratus postea translatum est (Tertullian. Apologet. cap. 46, pag. 500; Varro, lib. IV, de ling. latin. § 14; Fest. lib. XX, de signific. Verbor. ad Verbum Ædilis). lieri, ac in illius et Hermia honorem scripsisse hym→ num, propter quem impietatis accusatus est (Athen. lib. XV, Deipnos., cap. 16, pag. 696, Suid. ad v.) Sed quo hæc pluribus testibus confirmantur, eo difficilius probatu cur et quomodo Пlermias ab co aut ex regno, vel ex hac vita ejectus sit. Aristocles enim, ejusdem Aristotelis discipulus, fatetur quidem illum multis calumniis lacessitum, quas confutare ibidem connititur (Aristocl. apud Euseb., lib. XIV Præpar. Evang., pag. 791 et seqq.). At nimia haud dubie in magistrum suum animi propensione multa procul dubio dissimulare potuit. Quid igitur, si hæc Aristoclis adulatio eo magis Tertulliano suspecta fuerit, quo certius aliunde didicerat læsum ab Aristotele etiam Camicissimum sibi Hermiam. Nam illi opponit christianum hominem, qui nec inimicum suum lædit (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500, ibid. cap. 31 et 37), ut divinis, quemadmodum sæpius observatum est, obtemperet præceptis, quibus jubetur nullum odisse, lædenti vicem non reddere, diligere inimicos, ac pro iis Deum precari. Tum deinde Tertullianus, si de animi æquitate (nostri codices manu antiqua exarati, priscæque editiones æquanimitate) hoc est, æqua sedati animi constitutione, congrediar, ecce præsto nobis est Lycurgus, qui apocarteresim optavit, quod leges ejus Lacones emendassent (Tertullian. loc. cit.), quemadmodum superius explicavimus. At christianus, uti ait auctor noster, etiam damnatus ab ethnicis suam propter religionem, tum servata semper eadem animi æqualitate, gratias agit, sicut postea ostendemus (Infr. cap. 16, art. 3). Pergit idem ipse auctor noster: Si de fide, omnibus semper servanda, christianus cum ethnico componatur, Anaxagoras depositum negavit hospitibus. D Alexandri Magni, sicuti nemo nescit, præceptor, ci Nonne autem ibi alludit adscriptam a Plutarcho historiam Periclis, qui repetundarum, peculatus, atque pecuniæ, quæ apud Prytanas deposita fuerat, expensæ accusatus, ut se purgaret, Anaxagoram trepidans ejecit ex urbe, misitque in exilium (Plutarch. in Vita Periclis, pag. 169, tom. 1). Verum christianus, uti adjecit Tertullianus, extra fidelis vocatur (Tertul lian. ibid.), id est, non solum suis christianis, sed etiam exteris, quibuscunque hominibus datam fidem præstat semper illibatam. Plura autem de deposito a christianis fideliter servando Ambrosius in suis de Ministrorum officiis, alioque in libro disputat, ibique dixit: Nihil interest utrum abjures depositum, un do Pergit ille: Idem Aristoteles tam turpiter Alexandro regendo potius adulatur, quam Plato a Dionysio venditatur (1b., c.46, p. 500). Quidam vero quibus obscurior hrc phrasis visa est, ibi potitus pro potius legendum esse existimant. Sed frustra, et contra codicum omnium reclamationem. Quid enimvero si adverbium potius ab auctore nostro sumatur pro citius, prius, sive etiam magis, ita ut illius sensus sit: Aristoteles tius magisque turpiter ei adulatus est, quam nequiter Plato a Dionysio tyranno venditatus fuit. De Platonis autem ver.ditione alibi disseruimus (tom. I Apparat., pag. 554, 620, 1144, et Dissert. in Lactant:, cap. 39, art. 10). Nec minus constat Aristotelem adulatum esse Alexandro, cujus ambitionem, ut alia vitia taceamus, non modo non repressit, sed fovit, et adulationis artificio emollivit taúrny μèv ), ait Plutarchus, τὴν φιλοτιμίαν αὐτοῦ παραμυθούμενος (Plutarch. in Vit. Alexandr., pag. 668, tom. 1). Tum dehinc Tertullianus: Aristippus in purpura sub magna gravitatis specie nepotatur, id est, luxuriose et intemperanter vixit. Memoriæ autem Laertius man davit Dionysium jassisse, ut quodam in convivio sin- A dat: Adeo quid (quædam editiones: Quid adeo) simile, guli veste purpurea induti saltarent (Laert., lib. II in Vit. Aristip. § 78): Quod quidem cum Plato recusasset, Aristippus veste hac prompte sumpta, cœpit saltare, hosque quos Gregorius Nazianzenus, et Suidas Euripidis esse affirmant (Greg. Naz. carm. lamb. 18, pag. 209, Suid. ad v. Apforintos) versus recitavit : Καὶ γὰρ ἐν βακχεύμασιν ὁ νοῦς ὁ σόφρων οὐ διαφθαρήσεται. Neque in sacris Liberi Sapientum pudica mens umquam corrumpitur. Adire poteris Gregorium Nazianzenum, qui ib: aliorum philosophorum vitia componit cum Christianorum virtutibus (Greg. Naz. loc. cit.). Porro autem de eodem Aristippo, sed tacito ejus nomine, Tertullianus noster alibi: Audiò, inquit, et in purpura philosophatum (Tertull. lib. de Pallio, cap. 4; idem, Apologet., B cap. 46, pag. 500). Demum ille adjecit: Hippias dum civitati insidias disponit, occiditur: hoc pro suis, omni atrocitate dissipatis, nemo unquam tentavit christianus. Mirum sane quam corruptum sit in manuscriptis codicibus Hippie nomen. In duobus siquidem nostris antiquioribus legitur Icthidias, in duobus recentioribus Colbertinis Icthiclias, in quibusdam aliis Hidias, quod proprius accedit ad illud Hippias, in editis exhibitum. At de Hippia nostrum auctorem revera intelligendum esse confirmari sane potest his Ciceronis verbis: Nefarius "Hippias, Pisistrati filius, qui in Marathonia pugna cecidil, arma contra patriam ferens (Cic., lib. IX ad Attic. epist. 12, pag. 306). Plura autem de illo Herodotus, Pausanias, Suidas, et alii (Herodot., lib. 1, § 61, lib. V, § 93 et seqq. Pausan., lib. I, pag. 20, Suid. ad v. İlaç).Sed non adeo certum est hunc ipsum esse, de quo tanquam philosopho Tertullianus loquitur, nisi eum philosophiae operam dedisse probaveris. Alius ab eodem Suida memoratur Hippias Sophista et philosophus, lehesidami discipulus, qui animuin sua sorte contentum esse docebat. Nonne autem is est, qui a Cicerone, ut alibi diximus (tom. I Apparat., pag. 1222), plurimum laudatus, gloriabatur nihil esse ulla in arte quod ipse nesciret? Sed si hic philosophus fuit, nobis certe neque Cicero, neque Suidas, qua morte obierit, indicarunt. Vero itaque similius pluribus haud dubie videbitur factum a Tertulliano de priore Hippia sermonem, nisi hujus philosophi nomen in ejus textu ab oscitantibus librariis fuerit corruptum. At certo certius est quod ille addidit nibil unquam contra patriam suam attentatum a christianis, tametsi omni atrocitate suppliciorum, sibi ob religionem suam inflictorum, dissipatis, seu laceratis et enecatis (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500). A Christo namque edocti, columbarum simplicitatem imitabantur, neminemque lædentes, de omnibus studebant bene mereri, et iis etiam, qui illos tanta crudelitate trucidabant. Quis autem jam facile non cernit quam recte Tertullianus (Ibid.) post institutas inter philosophos gentiles et Christianos comparationes, his verbis conclu D supple habent, philosophus et christianus? Græciæ, ubi potissimum philosophi floruerunt, et cæli, id est, veri Dei et Christi discipulus? Quid philosophus famæ negotiator, sive gloriæ animal, ut paulo ante dictum est, et Christianus vitæ (editio Rigaltii et aliæ deinceps salutis) negotiator? Quid philosophus verborum tantum, et christianus factorum operator? Quid Christianus rerum ædificator, et philosophus destructor? Quid philosophus amicus, Christianus inimicus erroris, commune habent? At Rigaltius propria auctoritate hæc posteriora verba resecavit. Tum deinde in codicibus nostris ineditis, et editis vetustioribus: Quid veritatis interpolator, et integrator, et expressor, el furator ejus et custos. Rigaltius vero hæc ita immutavit: interpolator erroris, et integrator veritatis; et furator ejus et custos? Sed quia emendatio illa nullius codicis fide nititur, ab illo haud dubie facta est; quoniam illa verba obscuriora, nec satis elegantia videbantur. Quid tamen prohibet quominus qualia in codicibus nostris descripta sunt, genuina esse dicantur, hicque sit eorum sensus: Philosophus est veritatis, in sacra nostra Scriptura traditæ, interpolator, quia errores suos interponendo, novam ei formam dedit: est etiam furator, quandoquidem, ut sæpius diximus, plura ex illa decerpsit, ac corrupit. Christianus autem veritatis est integrator, et expressor et custos; quia illam integram exhibet, exprimit, et custodit. Neque porro Rigaltius ibi manus suas continuit, sed abstulit adhuc hæc subsequentia verba: Antiquior omnibus veritas, ni fallor. Quo autem jure hæc dempserit, ex audacioribus aliis ejus correctionibus satis intelligitur. Nobis porro sufficiat anno- tasse varias textus Tertulliani lectiones, ac quam recte asserat longe præstantiorem esse Christianorum quam philosophorum doctrinam, moresque illorum, quam quorumlibet ethnicorum, castiores et sanctiores. Jam vero de his comparationibus in nostra ad Minucii Octavium dissertatione egimus (Dissertat. in Minut., cap. 13, art. 4). CAPUT XIV. De Christianorum jejuniis, pœnitentiæ operibus, precibus, et solemni diei dominicæ festo, uc quanta in iis omnibus illorum et gentilium differentia. ARTICULUS PRIMUS. Quam longa et horrida fuerint jejunia Christianorum: quantum ab hac abstinentiæ severitate abessent convivia et cœnæ Megarensium, tribuum, curiarum, ac decuriarum, Herculanarum decimarum, polluctorum, Apaturiorum, Dionysiorum, Alticorum mysteriorum, Serapicarum cœnarum, ubi de sparteolis et infamibus parasitis. Cæteras inter Christianorum virtutes maxime emicuit tam sedula, quam dura jejuniorum observandorum cura et sollicitudo, qua non minus, quam aliis virtutibus, ab ethnicis discrepabant. Sæpe enim sæpius ac publicis in calamitatibus divinam misericordiam non pro se tantum, sed suis etiam pro ini micis, non perfunctoria, sed durissima rigidioris A decuriis ructantibus (Tertullian. Apologet., cap. 39, jejunii observatione exorare conabantur. Audias velim ipsummet Tertullianum: Nos, inquit, jejuniis aridi, hoc est, confecti et arefacti, quippe qui non aliis cibis quam aridis tum vescimur. Nam ille alibi seras, ait, vel aridas escas, ac paulo explicatius, xerophagias observamus, siccantes cibum ab omni carne, omni jurulentia, et avidioribus quibusque pomis, ne quid vinositatis vel edamus, vel potemus, lavacri quoque absti nentiam congruentem arido victui (Tertullian. Apologet., cap. 40, pag. 478; libr. de Jejuniis, cap. 1 et cap. 13). pag 473), videlicet cibum potumque nimium, qui non potuerat in stomacho digeri, exhalantibus, acescit aer. Sed numquid, inquies, id sine magna hyperbole ab ipso scribi potuit? Quid autem, amabo te, vetat quominus id dici possit de publicis conviviis, quæ in magnis quorumdam dierum, ac præsertim impera. torum solemnitatibus in foro, plateis publicis, vicis, et urbium compitis instrui solebant? Tunc enim singulæ, ac totæ urbes exhibebant, ut infra videbimus, tabernarum et popinarum speciem. Quid ergo mirum si tanta multitudine hominum, cibos indigestos et immoderate sumptos exhalantium, ructibus aer acesceret? Turnebus itaque nomine curiis frustra designari putabat ea convivia, quæ in ipsa curia a Curiali Nam Tertullianus de illis publicis conviviis haud dubie intelligendus est. Tum ille postea: Saliis, inquit, de quibus nos alibi egimus, cœnaturis creditor erit necessarius (Tertullian. loc. cit.); quia nulius par erat impensas illorum derepente solvendo. Si tamen nobis non credas (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 20, art. 3), idque tibi velis probari, audi hæc Festi verba: Salios a saltando dictos, quibus per omnes dies, ubicumque manent, quia amplæ ponuntur cœnæ, si quæ aliæ magnæ sunt, saliares appellantur (Fest. ad v. Salii). Quocirca canebat Horatius: Quis autem aridus ille cibus, et quæ esca arida sit, si ab Epiphanio postules, tibi respondebit non aliam esse, nisi panem, sal et aquam. Per totos autem illos jejunationum, uti ille loquitur, el xerophagiarum â bus dabantur (Turneb., lib. XII Advers., cap. 13). dies fas Christianis non erat hosce cibos, quantum vis parum esculentos et suaves, quovis diei tempore praegustare (Epiphan. Exposit. fid., § 22, pag. 1015); sed ab omni, ait adhuc Auctor noster, vitæ fruge, seu quocumque cibo dilati (Tertullian. Apologet., cap. 40, pag. 487), hunc nonnisi sero ac sub noctis initium sumebant. Neque horum verborum hæc nostra est explicatio, sed ipsius, qui alibi apertissime dixit: Abstinentes ab eis, quæ tamen, quemadmodum hæretici quidam, non rejicimus, sed differimus ( Idem, lib. de Jejun., cap. 15), atque ita jejunia nostra in vesperum producimus. Quinimo Christus, teste Eusebio, sectatores suos docuerat ad multos dies cibo et vino lubentissime abstinere, durum ac severum agere vivendi genus, atque immensam non modo C virorum, verum etiam mulierum multitudinem co impulerat, ut spretis corporum alimentis, divinarum potius lectionum rationalem cibum appeterent (Euseb., orat. de laud. Constantini, cap. 17, pag. 661). Quid mirum igitur, si hi ab eodem Tertulliano nostro dicun'ur omni illa continentia expressi (Tertullian. Apologet., cap. 40, pag. 487), id est, ita exhausti ut deficerent corporis vires? Verum ab hac Christianorum frugalitate, ciborum abstinentia et jejuniis plane penitusque dissidebant cœna ethnicorum, profusis sumptibus apparatæ, immoderata convivia, compotationes, comessationes, helluationes. Primum enim Megarensium intemperantia, ait Tertullianus plane redarguitur hoc Diogenis dicto: Megarenses obsonant, quasi crastina die morituri; ædificant vero, quasi nunquam morituri (Ibid. cap. 59, pag. 473). Sed si Laertio fidem habeas, Agrigentinos Empedocles (Laert., lib. VIII, in Vil. Empedoc., § 33); si Eliano, hos ipsos Plato (Elian, lib. XII Var. Histor., cap. 28); si Plutarcho, Rhodios Stratonicus hoc convicio verberavit (Plutarch. de Cupidit. divit. pag. 525, tom.II). At illud a pluribus, et de pluribus dici ac repeti potuisse quis inficiabitur? Quicumque porro fuerint hi populi, a Christianorum sobrietate et jejuniis perquam maxime alieni erant. At non de illis procul dubio, sed de pluribus aliis hoc Auctor noster subjunxit: Tot tribubus et curiis et TERTULLIANI 1. D Nunc est bibendum, nunc pede libero Ornare pulvinar deorum (Horat. lib. 1, od. 27.) Dapes quippe saliares vocat opimas, exquisitissimas, magnisque sumptibus comparatas, quibus onerabatur pulvinar deorum, et posthæc a Saliis vorabantur. Eam sane ob caussam Claudius imperator, uti narrat Suetonius Ictus nidore prandii quod in proxima Martis ade apparabatur, deserto tribunali, descendit ad sacerdotes, unaque discubuit (Sueton. in Vit. Claudii, § 33). Apuleius vero ait equum suum tanta hordei copia saturatum fuisse, ut saliares se cœnasse crederet (Apuleii, Metamorph. lib. IV, post med.). Salii autem erant sacerdotes Herculis, de quo Tertullianus hace subnectit: Herculanarum decimarum, et polluctorum (manuscripti codices pollinctorum) sumptus tabularii (iidem editi, et alii non editi codices stabularii) supputabant (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 473). Pollinctores vero ungebant corpora mortuorum et funus curabant. Verum Tertullianus non videtur de his fecisse sermonem. Melius ergo scriptum est polluctorum, uti confirmari potest his, qui huic loco non parum lucis præferunt, Plauti versibus: Huc venisse jam opus est quantum potest Uti decumam partem Herculi polluceam. (Plaut. Stich. act. 1, scen. 1, v. 80.) Gentiles enim decimam bonorum suorum partem, uti Auctor noster superius dixerat, Ilerculi consecrabant, imponebantque in ejus aram, ac postea splendide (Trente.) |