Obrazy na stronie
PDF
ePub
[merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][ocr errors][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small]

ARTICULUS I.

De Tertulliani ingenio, stylo, et existimatione.

Multum valuisse Tertullianum litteris, earumque B scientia, commentationes, quas edidit, luculenter declarant. Judice Dupinio, acris et acuti erat ingenii, et non satis accurati et recti. Plus splendoris sæpe ejus inest ratiociniis quam solidi. Afficit, et perstringit potius novis et inusitatis elocutionibus, quam vi ra· tionum convincit. Res affectatæ sunt, et interdum aliquanto inflatæ. Lepore quidem grandi, at parum genuino cas exprimit. Præter modum sæpe loquitur : in omnibus fere effervescit et effertur. Figuris et hy perbolis scatet. Multa scientia et eruditione repletus erat, qua apposite admodum utebatur. In Satyra excellebat: ejus urbani sales, et mordaces erant. Adversarios dextre impugnabat, et eos rationum inter se cohærentium multitudine obruebat. Denique ni ratiociniis persuadet, consensum saltem extorquet splen- C dida ratione dicendi. Ejus oratio laconica, dictiones valide, et in ejus scriptis totidem verba, totidem fere sententiæ. Non immerito tamen in iis tria carpit Lactantius vitia non contemnenda. Tertullianus, inquit, plurima erat litteratura peritus, verum in loquendo parum facilis, parum complus, et multum obscurus (Lactant. lib. V. Institut. Divinar., cap. I.). Tria hac quidem styli vitia apud plerosque Auctores Africanos occurrunt, exceptis tamen Minutio, Cypriano et Lactantio, qui ab Africanorum stylo recesserant: Cypriano tamen adhuc aliquid est reliqui. Verum summo gradu apud Tertullianum; et nullius Scriptoris stylus illius auctoris stylo durior est, minus comptus, et obscurior. Singula ejus opera illis laborant vitiis, alia plus, alia minus. Clarior et liquidior est, sed minus 1) elegans in libris Polemicis, obscurior et durior in locis communibus, ut in libro de Pallio, quod unum est ex antiquitatis operibus obscurissimis. Liber de Pænitentia omnium est elegantissimus. Ejus opera pulcherrima et utilissima sunt Apologeticus, Præscripliones, libri de Penitentia, Baptismo, Oratione, et Hortationes ad Patientiam, et Martyrium. › Hæc Dupinius (Ell. Dupin. Biblioth. des Auteurs, tom. I. p. 165. vers. latin. Coloniæ, 1703.). Sed audiendus quoque Joan. Caveus, qui cum prædicta Lactantii verba reci. tasset, mox sua hanc in sententiam subdit: Habet tamen Tertulliani stylus majestatem quamdam sibi propriam, el grandem eloquentiam, sale et acumine plurimum conditam, quæ simul legentis ingenium exercet, el

animum suaviter delectat (Cave, Hist. litterar., tom. I. pag. 92. edit. Basileensis).

Ex supra dictis (prosequitur Dupinius) non est difficile judicare, quis fuerit Tertulliani Character. Verum æque non est facile asserere, utrum laude, quam vituperio sit dignior; nam primo si de eo judicatur, prout Ecclesia inserviit, difficile dictu est, an ei magis nocuerit, quam profuerit. Inde enim ejus doctrinam contra plures hæreticos fortiter propugnavit, in quibusdam operibus capita non levia ejus discipline tuitus est, et denique mores pulchre passim docuit; at hine præterquam quod semper multis infectus fuit erroribus, Ecclesiæ disciplinam diserte impugnavit, postquam ab ea descivit. Si deinde de eo judicatur ex ejus ingenio, tanto pollet et bono et malo, ut quod prævaleat, difficile dictu sit. Tandem si ex ejus stylo, nescitur an laudandus grandiloquio et stupendus, aut vitiis vituperandus. Ita sententiis semper dissiderunt, et etiamnum non mediocriter Viri variant in judiciis, quæ de hoc Auctore ferunt: quo ad credendum inducor in eo, quod bonum est, laudare satius esse, et quod malum fuit, vituperare, quam de eo absolutum ferre judicium, quod nunquam non mille disceptationibus esset obnoxium.

En tibi quædam tum Antiquorum, tum Recentiorum de Tertulliano judicia. Cyprianus, Auctore Hieronymo, qui id acceperat a Presbytero quodam, qui id a Cypriani scriba didicerat, nonnihil ejus operum quotidie legere solitus erat, et ejus rogando librum, aiebat: Date mihi Præceptorem meum (llicronym., de Scriptor. Eccles., cap. 53.). Revera enim eum imita tus est, et ab eo non pauca desumpsit. Pleraque etiam suorum operum eodem, quo Tertullianus institut composuit, ut suum de Idololatria librum ad instar Apologetici: Libros de Disciplina, et Habitu muliebri, de Zelo, et Livore, de Oratione Dominica, de Opere et Eleemosynis, ad imitationem Tertulliani. Eusebius tradit de Tertulliano, eum unum ex cruditissimis latinis Scriptoribus fuisse, et in singulis Ecclesiis clarissimum (Euseb., Hist. Eccl., 7. Il. c. 2.). De co judicium fert Lactantius a nobis allatum, quod ejus non admodum cedit honori. Hilarius in suo in Matthæum commentario scribit, errorem in quem lapsus est, ejus librorum auctoritatem elevasse, qui erant aliqua approbatione digni. De co nonnunquam honorifice loquitur Hieronymus, ut in Catalogo, ubi loci eum dicit acris et vehementis ingenii Virum; et in sua ad Magnum Epistola, tradit eruditione et subtilitate omnes ei auctores inferiores esse; sed alibi ejus errores increpat, et vitia. In sua contra Ruffinum Apo

togia, ait: Ejus ingenium laudo, hæreses damno : et A ac Christianæ Religionis cum honorem, tum innocentiam contra Helvidium, respondet Hæretico Tertulliani auctoritatem apponenti : De Tertulliano dico, Ecclesiæ hominem non esse. Tertulliani stylum laudat Augustinus, et ejus ubique damnat errores, in libro de Genesi. ad litteram tradit Tertullianum acri ingenio nonnunquam veritatem perspexisse, nec potuisse quin eam aliquando vel contra mentem suam poneret. Tertullianum ita suis pingit coloribus Vincentius Lirinensis: Tertulliani quoque, inquit, eadem est ratio; nam sicut ille (nempe Origenes) apud Græcos, ita hic apud Latinos, nostrorum omnium facile princeps judicandus est. Quid enim hoc viro doctius? quid in divinis, atque humanis rebus exercitatius? nempe omnem philosophiam, et cunctas philosophorum sectas, auctores, adversatoresque sectarum, omnesque eorum disciplinas, ominem historiarum, et studiorum varietalem,mira quadam menlis capacitate complexus est. Ingenio vero nonne lam gravi, ac vehementi excelluit, ut nihil sibi pene ad expugnandum proposuerit, quod non acumine irruperit, aut pondere eliserit? Jam porro orationis suæ laudes, qui exequi valeat? quæ tanta, nescio qua rationum necessitate conferta est, ut ad consensum sui, quos suadere non potuerit, impellat; cujus quot pene verba, tot sententiæ sunt, quot sensus, lot victoria. Sciunt hæc Marciones, Apelles, Praxeæ, Hermogenes, Judæi, Gentiles, Gnostici, cæterique; quorum ille blasphemias multis, ac magnis voluminum suorum molibus, velut quibusdam fulminibus evertit. Et tamen hic quoque post hæc omnia, hic inquam Tertullianus, Catholici dogmatis, id est, universalis ac vetustæ fidei parum tenax, ac disertior multo, quam felicior, mutata deinceps sententia, fecit ad extremum quod de eo beatus confessor Hilarius quodam loco scribit: Sequenti, inquit, errore detraxit scriptis probabilibus auctoritatem (1). Trithe mii, Rhenani, Politiani, Pamelii, Rigaltii, et cæterorum recentiorum judicia silentio prætermitto, qui a singulis consuli possunt, et duorum Nostratium Gallorum auctorum judicio finem facio, qui uterque Tertullianum, sed varie pinxit. Prior est clarus Balzacius in Epistola ad Rigallium 2. lib. 5. Tertullianum, inquit, expecto, quem in lucem emittis, ut me patientiam, quam tradit, edoceat..... Cum eo auctore in gratiam redissem tua præfatione, si euni fuissem odio prosecutus, el si ejus dictione dura, et ejus sæculi vitiis ab eo legendo D fuissem deterritus. Verum jam diu est, quod eum magni fucio, et quamvis spinis sit obsitus et tristis, mihi non videtur injucundus. In ejus scriptis nigrum illud, de quo vetus poeta canit, mihi occurrit lumen, et ejus æque me juvat obscuritas, ac nitentis ebeni et fabrefacti. Ita semper sensi, ut Africanæ forma, licet a nostris abludant, tamen sua non carent amabilitate, et ut non paucas Italas obscuravit Sophonisbe, sic ejusdem regionis ingenia cum sua extera placent eloquentia, et huic plures Ciceronis imitatores postponam. Delicatissimis fateamur, et quidem stylum esse ferreum, at nobis quoque fateantur, ex hoc ferro eximia eum arma cudisse,

propugnasse: Valentinianos acriter persecutum fuisse, el Marcionem penitus confodisse. Posterior est P. Ma.lebranchius Investigationis veritatis auctor Lib. II. cap. 3. Tertullianus, inquit, procul dubio, vir omni doctrina excultus erat, at plus memoria, quam judicio pollebat. Acri magis et vasto ingenio, quam acri et vasta meute. Denique dubitari nequit, quin fanaticus fuerit eo sensu quo supra explicui, et quin omnia propemodum fanaticis propria ei fuerint. Eo quod Montani ejusque valum visiones veneratus fuerit, evincitur quod debili judicio fuerit. Acies illa ingenii, impetus de levibus afflatus, mentem effrænatam non obscure denotant; quot in ejus hyperbolis et figuris motus abnormes? quot rationes splendidæ ac magnificæ, quæ suo duntaxat B splendore probant, el persuadent solum mentem stupefaciendo atque perstringendo. Deinde demonstrare conafur hanc veram illius esse imaginem, quædam exscribendo ex libro de Pallio, quo existimavit opere id apposite evinci posse.

(1) Vincent Lirinens. Commonitor., cap. XVIII.

[ocr errors]
[ocr errors]

Si hanc, quam ex Viris doctis dedimus, Tertulliani imaginem spectemus, quæri cum nonnullis potest, plus ne profuerit nocueritne Religioni et Ecclesiæ ? majorane damna intulerit Ecclesiæ, an vero commo. da? plusne vituperio, an laude dignus sit censendus Tertullianus? Ut varia hac de re doctorum judicia sunt, ita quidpiam determinare oppido difficile est, ac delicatum.Judice tamen elegantissimo Schroeckhio(1), si ejus (Tertulliani scilicet) scripta interrogemus, in ejus fere favorem licet respondere. Montani enim errores, quorum Patronum agebat, non admodum Ecclesiam oppugnabant, multo minus Christianæ religionis fundamenta evertebant, sed ex fervore potius quodam pietatis nimio, rationis discussionem plerumque abjiciente, oriebantur; imo et in his defendendis a Fide catholica, symboloque Apostolico nihil, aut certe non multum discedebat. Quid ergo Montanistæ appellatio plus illius famæ noceat, quam alia veterum Patrum errata auctoribus suis? inter Sectarios meliorem quidem Vitæ suæ partem egit, non habet tamen Ecclesia ea ætate Virum, quem huic cruditione, et meritis comparet. Imo non parum profuisse catholicis Tertullianum etiam Montanistam arbitror, non solum quod suis invectivis eorum in agendo prudentiam acueret, sed quod eos commendatis tanto ardore severioris Ethices principiis ab lusibus allegoricis in exponenda Scriptura sacra, et ingeniosis circa Fidem quæstionibus inter eos hinc inde agitatis ad res longe utiliores avocaret. Nec vero quæ scriptoris hujus sunt vitia (hæc enim non potuit non prodere, qui in alienis detegendis refutandisque tanta fuit inclementia versatus) Virtutes cjus adeo conspicuas obscurant. Scripta ejus plena indiciis fervidi profundique animi, suo se genio distinguentis ; modo animus vehementer assurgit, modo quadam velut ægritudine demittitur, et anxie serpit, propriis inventis et cogitatibus abundans, raro sedatus, in

(1) Jo. Matth. Schroekh. Hist. Eccles. Theolisce script. tom. III. p. mihi 321

exultando quoque subtristis. Apparatus eruditionis, A ac lusus verborum inanes Tertullianum ubique pro

C

quam ubertim, apteque suis inspersit locis, multiplex non sine legentium sapore atque emolumento imaginandi vis, ampla atque prognata inde ingenii ubertas se undique per exquisitas cogitationes, acutas sententias, imagines vivacissimas, per festivos sales, et mordaces cavillationes, omneque dictionis genus diffundunt; his facultatibus raptim et turbate multoties agitatis judicium non semel cespitat; unde ejus argumenta splendoris ac speciosi multum, ponderis vero et solidi sæpe parum habent. In rebus etiam minimis exardescit. Præter facilitatem quibusque narratiunculis assentiendi, haud infrequenter res veritate majores contemplatur aut fingit, lectorem potius ipse abreptus secum rapit, quam ratione in suas partes invitat. Sæpius quam res nude docenda aut probanda B postulat, calamistris et cincinnis delectatur Multa etiam durius et significantius, quam intelligi voluerit, dicit. Græcam philosophiam apprime callebat; ab ejus tamen usu non tantum odio, quo velut hæresum matrem inter Christianos condemnabat, sed et indole animi, tardam et ab adamatis evagationibus liberam cogitationem abhorrentis, abstinuit, unde et minus frequenter, minusque feliciter, quam ejus capacitas ferebat, philosophabatur. His tamen haud impeditus. fuit, quo minus Christiani nominis et Religionis eximius adversus Gentes Apologeta evaderet. In suis scriptis, si paucas quasdam sibi peculiares sententias, neque gravioris momenti, ac præsertim decantata Montani dogmata excipias, puram passim cum gravitate Fidem Catholicam, absque artificiosis explicationibus, et comparandi formulis, quas nonnulli Doctorum hucusque adhibere conati fuere, proponit. In morum doctrina, ubi tam frequenter in rigorem deflectit, quanto severior, tanto sæpe præstantior. Suo namque Religionis promovenda ardore legentium animos succendit, et generosos in actus inflammal. Quaestiones autem, et assertiones Morales tanta vi ac gratia pertractat ut erranti facile ignoscas, frequens in sacrarum litterarum usu, nec indoctus earumdem interpres, sed parum ingenuus, suarum utpote opinionum ex iisdem eliciendarum plus æquo studiosus. In falsis doctoribus et Christianæ doctrinæ corruptoribus reprimendis acerrimus Athleta, qui eosdem innato animi impetu, capitali odio, dicteriis et oppro- D briis homine liberali parum dignis, persecutus est. Ad eos fortiter atque omni ex parte debellandos, insuetis utitur argumentandi telis, quæ tamen pleraque non incassum emissa, graviter vulnerant. Stylus ejus du• ritiem plusquam Africanam, et si accurate velis dicere, Tertullianeam redolet. In verbis amplitudini et vi cogitatuum respondentibus ubique Auctoris singulare studium apparet. Idea ideis, vocabula vocabulis condensantur, ut e dictionis obscuritate non nisi raro perspicuitas, et duntaxat velut fulgur e tenebris resplendeat. Voces obsoletæ, aut nove confictæ, aut affectatæ, constructiones verborum asperæ, abusiones variæ, stylus inæqualiter fluens, condensa brevitas, audaces metaphora, frigidae sententiæ, et antithes es

dunt. Quæ sedeat sententia in mente Tertulliani, verbis quidem exprimit, sed obscuris adeo, ut conjectando potius, quam probe perspiciendo eruatur : rarius dubiæ, quas ad se manifestandum selegit, phrases plene penetrantur; non immerito in hoc carpendus, quod studiose cogitatus suos tenebris ac verborum involucris contexe. Verum OEdipi labores haud sane inanes erunt, qui solertius styli hujus ænigmata pervestigarit. Dubiam, quam suis scriptis aspergit Auctor, lucem compensat copia et ubertate veritatum quas sollicito scrutatori detegit. O quam jucundus erit conatus antiquitatis studioso have scripta meditanti, ex cumulo verborum operose coacto ad peniliorem rerum cognitionem pertingere, et non raro in unico prope verbulo acutius investigato præclaras veritates rétegere! Quantopere abludit Tertullianus a Scriptoribus non paucis, qui turgida sua dicendi methodo, verborum nonnisi profluvia fundunt, et cassas nuces lectoribus ad fastidium usque porrigunt. Quot interea Auctor noster difficultatibus scatet, cultoribusque suis lectionem reddit impeditam, tot amœnitatibus e contra sunt ejusdem libri referti, et varietate ac selectu sententiarum ac veritatum utiles magis atque jucundi. Præter enim Eruditionis reconditioris thesauros, invenies in ejus scriptis Fidei Christiana, disciplinæ Ecclesiastica, cæremoniarum in cultu divino usitatarum, impetuumque a sectis hæreticis in doctrinam catholicam factorum, ac hæreticorum sui ævi opinionum enarrationem adeo ingenuam, perspicuam, et jucundam, qualem frustra illa ætate ab aliis expectaveris. Nec est, quod confusionem Montanismi (propriæ suæ opinionis) et Catholicismi, ut ita dicam, métuas, qui multorum est scrupulus, nam illum in paucis, rebusque levioribus professus est, nec suas opiniones a communi sententia discernendi media nos deficiunt. Parum accuratam esse aiunt nonnulli ejus de Gnosticorum erroribus ob Orientalis Philosophie ignorantiam recensionem ; sed id non satis ingenue creditur. Is, qui tanta diligentia et acumine in horum scriptis erat versatus; is, quo nemo uberius illorum errores discusserat, is horum ignorasse originem credatur? Atqui absurda illorum opinamenta ex Philosophia Græcanica unice derivat, concedendum ergo potius, hnne fontem non fuisse duntaxat philosophiam Orientalem. Præterea Tertullianus latinitatis Ecclesiastice seu sermonis in publicis Ecclesiæ negotiis usitati auctor fuit, in quo cum veteris Latii vocabulis et sententiis novæ et a Christianis dogmatibus, Personis, et Consuetudinibus desumpta notiones junguntur, licet ab orthodoxis sux communioni non fuerit annumeratus, ejus tamen ingenium, stylumque passim commendabant, quemque inter Occidentales illi æquarent, habebant neminem. Non multo post Cyprianus, inter Episcopos celeberrimus, se suamque orationem penitus ad hujus dictionem eftinxit, quod et cæteri minus aperte tentarunt. Montani autem factione paulatim deficiente, periculum quoque ex illius lectione sensim evanescere

cœpit, maxime ob commoda que inde hauriri pote- A tom. II. chap. 28.) ad investigandam ejus libroruin

rant plane singularia. Commentationes et interpreta-
tiones ejus in sacras litteras illustria sunt monumenta
ad historiam Theologia Biblice, Exegesinque sa-
cram; sed non sine difficultate dirimitur quæstio,
quantum ille usus sit interpretatione latina illo tem-
pore jam existente. Numerus et varictas operum
Tertulliani sane postulat, ut illa certum in ordinem
aut classes redacta perpendantur; sic relate ad res
quas continent, seu ratione argumenti quod pertrac-
tant, illius scripta in tres classes distingui possunt.
Prima complectitur ea, quæ adversus Ethnicos et
Judæos, juratos Religionis hostes, scripta fuere, qualia
sunt, e. c., Apologeticus, libri 11. ad Nationes, liber de
anima Testimonio, ad Scapulam, et adversus Judæos.
Secunda que contra Hæreticos, puta liber de Præ- B
scriptione Hæreticorum, adversus Praxeam, Hermoge-
nem, Valentinianos, Marcionem, de Carne Christi
contra Apellem, Marcionem et Valentinum, de carnis
Resurrectione contra Sadducæos et læreticos Resur-
rectionem negantes. Scorpiace contra Gnosticos, liber
de Anima contra Philosophorum et Hereticorum sen-
tentias. Tertia vero, quæ cum disciplinam, tum mores
spectant; in hac classe primus locus debetur libro de
Baptismo, cujus pars prior dogma adversus Gajanitas
de Baptismi necessitate ac efficacia demonstrat;
posterior disciplinam describit. Liber de Pœnitentia
primus est eorum qui mere ad Ecclesiasticam disci-
plinam spectant. Liber de Oratione partim de moribus,
partim de disciplina agit. Huc spectant etiam Tracta-
tus de Idololatria, de Corona, de Fuga, de Pallio, de
Spectaculis, de Cultu et habitu Feminarum, de Velandis
Virginibus, de Patientia, ad Martyras, ad Uxorem.
Habita vero ratione ad Criticem ac Chronologiam
quinque Operum classes statuendas esse capite se-
quenti docebimus. Notanda denique etiam veniunt
Tertulliani opera contra Ecclesiam scripta pro Mon-
tanistis, hujus generis numero quatuor habentur,
nimirum liber de Pudicitia, de Monogamia, Exhor-
tatio ad castitatem, et Tractatus de jejuniis.

De tempore atque ordine, quo in exarandis commentationibus suis usus est Tertullianus, multa ab Eruditissimis Viris disputantur; nec licet litem hanc ita decidere, ut omnia fiant plana atque accurata. Præter alios, operas suas ad id contulerunt, ut librorum, quos Tertullianus composuit, et reliquit, ætates indagarent, ex Protestantibus Samuel Basnagius (Sam. Ba-nag., Annal. politico Ecclesiast., tom. II. p. 215.) et Petrus Allixius (Petr. Alix., Dissertat. de Vita et Scriptis Tertulliani, cap. IV, seqq., pag. 28.), cujus Chronologiam proxime ad veritatem accedere judicat Guil. Caveus (Guil. Cave., Hist. litterar., tom. I. p. 92.) et ipsc ordinem, ab eo designatum, in enumerandis his libris præcipue sequitur, ita tamen, ut in nonnullis ab illo dissential. Ex Catholicis Sebastianus le Nain, Tillemontius (Tillemont, Mémoires, tom. III. p. 300. et suiv., édit. de Bruxell., 1752.), Ellies Dupinus (Ell. Dupin, Bibliothèque des auteurs, tom. I.) et Remi Ceillier (Remi Ceillier, Hist. gén. des Auteurs,

C

ætatem vires suas et studium impenderunt. Sed nemo felicius, indice Cl. Jo. Matth. Schroeckhio, hoc munere functus est, quam Cl. Jo. Augustus Noessell Theolo giæ Doctor et Professor publicus Ordinarius in Academia Halensi edita disputatione anno 1757. De vera œtale ac doctrina scriptorum quæ supersunt Q. Septimii Tertulliani, atque emendatius reimpressa Hale Magdeburgica anno 1768. quam tum ob suam præstantiam, tum ob raritatem (integro enim fere anno Bibliopolas passim litteris pro ea mibi comparanda, adhortatus, tandem multa industria exemplar nactus sum) litteratorum haud ingratiis hic subjiciendam statuit.

ARTICULUS II.

De libris Tertulliani, quorum et ætas et Orthodoxia

constant.

[ocr errors]

§ 1. - Ratio instituti.

ut

Postquam, depulsis superioris barbariei tenebris, bonis artibus atque disciplinis pristina elegantia restituta fuit, cœperuntque prodeuntibus annis omnia litterarum genera majori lumine collustrari: non defuerunt magno et excellenti ingenio viri, qui nec arte longa, nec maximis difficultatibus deterriti, quidquid industriæ poterat impendi, ad illustrandam cœtus Christiani historiam contulerunt. Namque hi, crant in ea sententia, absque veterum scriptorum severa lectione, neque litterarum elegantiæ, neque arti bene accurateque sentiendi, neque ipsis sanctioribus disciplinis satis posse consuli; ita maxime excutiendos credebant eos, quorum lectione perspexe. rant ipsius doctrinae disciplinaeque Christianorum intelligentiam plurimum adjuvari posse. Sed, ut ipsorum temporum, ita etiam opinionum est quædam vicissitudo: hæc ex antiquitate sapiendi ratio paulatim apud nos adduci cœpit in contemptum, maxime cum extiterint, qui proptere quod solo sensu communi, a patribus velut heræditate relicto, virum doctum credebant effici, modo is esset adstrictus subtilitatis geometricæ legibus, instituerunt Theologiæ tirocinia ipsa pro Theología habere, et, contenti scientia sua tam parva, contemnere eos, quorum studia aut nullam habent novitatis formam, aut acerrimam ingenii contentionem laboremque requirunt operosum. Unde factum est, ut hodie plerisque sordcat omne id, quod habet aliquam notam antiquitatis, et quæ ad sacrarum litterarum, velcrum familia Christianæ doctorum et historiæ Christianæ intelligentiam pertinent, ea doctoribus umbraticis, quam sagacioribus videantur digniora.

Hæc sæpius mente agitantibus nobis, dolentibusque cum iis, qui bonam mentem amant, temporum nostrorum infelicitatem, visum est, horum æmulari diligentiam potius, quam cæterorum obscuram sapientiam. Ex quo igitur cœpimus cogitare de eo, quo possemus consequi, ut aliquid consecremus ad aliorum utilitatem; religioni nobis duximus, viam sequi popu

larem, quæ sensim ducet nostros homines ad barba- A reperiri potest, nec sunt ubique ætatis librorum cer

riem pristinam, repetendaque putavimus antiquitatis studia, quæ cum opera, in divinis litteris diligentius colendis a nobis collocata, majorem aliquam habeant conjunctionem. Propterea, cum, quoad licebat, etiam ad antiquiorum Ecclesiæ Doctorum libros assidue tractandos animum adjunxissem meum: dignus mihi in primis Tertullianus videbatur, cujus scripta accurata lectione persequerer. Namque dubito fere, an quis in antiquitate universa sit eorum, e quibus doctrina moresque veterum Christianorum possunt intelligi, qui cum maximo ingenio majorem conjunxerit rerum divinarum humanarumque scientiam, majo remque in commentando subtilitatem (1). Sed cjus quidem scriptoris. usum in veterum Christianorum institutis cognoscendis maxime impedit dubitatio, B sitne quis ejus liber tum scriptus, cum in Montanistarum partes di: cessisset, vel ante hanc defectionem a puriori Ecclesia? quæ quidem quæstio vehementer exercuit doctorum hominum ingenia, 'movitque eos ad intelligendam librorum ejus ætatem, ut haberemus certam viam e Tertulliano intelligendi, quid veteres Christiani senserint, quidne minus? Sed dolendum est sane, horum alios, eosque præstantissimos viros, non nisi unum alterumve libellum sumpsisse sibi,alios leviter opus susceptum tractasse, alios præjudicatis opinionibus a vero aberrasse, quod credo consecuturos fuisse, si nudam veritatem nudi expediLique fuissent secuti. Quare cum legissem istius scriptoris libros atque relegissem, et observarem, adhuc in iis, quae, ad librorum ætatem scriptorisque doctrinam pertinentia, disputari utiliter possent, ab aliis non commemorata, ac plerorumque librorum ælatem accuratius posse constitui: consilium cepi benevolo doctorum virorum judicic subjiciendi ea quæ sumpla e libris Tertulliani ipsis, cum scriptorum veterum libris aliisque antiquitatum monumentis collatà ad demonstrandam eam facere posse videbantur. Quam quidem disputationem ita instituemus, ut, præmissis quibusdam, quæ universe dicenda sunt, primum commentemur de libris iis, quorum et alas constat et scriptoris doctrina, deinde in eos inquiramus, qui quidem non habent certas ætatis notas, sed Montanismi tamen convinci possunt, vel ab ista suspicione liberari; denique eos, quorum ætas non majorem habet claritatem, quam indoles doctrinæ, candide diligenterque excutiamus.

esse

[blocks in formation]

Haec vero disputatio universa ut occupatur duabus rebus, ætate librorum ac Montanismo: sic duplicem habet difficultatem non parvam, propterea, quod nec ubivis doctrine modus certa quadam via ac ratione

(1) Ne quid forte videamur dedisse partium studio,unius Jo. Dallei testimonium adjicimus, quod propter nimiam hujus viri in doctores antiquioris Ecclesiæ acerbitatem, hic non potest esse suspectum. Is vero Tertullianum vocat scriptorem ad miraculum eruditum, acutum, diligentem, copiosum, testem denique rerum sui ævi Ecclesiasticarum locupletissimum (de cultibus religiosis latinorum, lib. I, cap. XI. p. 50.

C

D

tissima indicia. Nam si disputatur de co, utrum sit aliquis Tertulliani libellus ante scriptús, quam defecerit ad Montanistarum familiam, an postea: ea res duobus modis intelligitur: vel ex ipsa libri ætate, vel ex iis, quæ in quovis libro continentur, Montanistarum doctrinis. Sed ista superior ratio triplicem habet dubitationem. Nam horum librorum alii tam non ostendunt quædam hujus rei vestigia, ut ætas eorum plane sit desperanda; alii nil nobis relinquunt, nisi ut descendamus ad rationem conjecturalem, denique alii dant quidem suspicionem certam ejus libri ætatem intelligendi, sed hoc nimirum est dubium, utrum ista tempestate jain Tertullianus fecerit ab Ecclesia secessionem, aut eodem, unde discesserat, redierit. Contra altera ætatem definiendi ratio, præterea quod non occurrit ubivis, dubitantes relinquit lectores, sitne jam facta Tertulliani disjunctio ita, ut se receperit ad disciplinam Montani, an minus, sed in uno. alterove cum ea communiter erraverit, nec tamen jam tum miserit orthodoxe Ecclesiæ nuntium ? Enimvero, sicut in ejusmodi loco, ubi vel nulla est vel dubia ejus ætatis suspicio, alias, indicata ratione dubitandi, veterum illud: Non liquet, interponemus, alias conjecturarum nostrarum rationem reddemus probabilem sic, ut de locis reliquis singulis universe dicamus, tria attingemus brevissime. Primum disputabimus de anno, quo ad Montanistas Tertullianus defecerit (erit enim hoc, unde constitui possit ætas eorum librorum, quorum non doctrina quidem, sed atas patet ); deinde videbimus, utrum Tertullianus nunquam ad saniorem mentem redierit, sed manserit partibus Montani perpetuo addictus: postremo admonitiones quasdam universas proponemus, e quibus quis intelligere possit, an sint e Tertulliani libris nonnulli Tertulliano orthodoxo quidem, sed ad Montanismum inclinanti, aut isti omnes, qui eorum errorum dant suspicionem, Tertulliano jam plane alienato adjudicandi.

§ 3. Quonam anno Tertullianus ad Montanislas defecerit? Utrum, his relictis, se denuo ad orthodoxos receperit.

Quonam vero anno contigisse, dicamus istam Tertulliani defectionem? Hoc quidem nec potest ex ipsius nec ex alius cujusdam scriptoris testimonio percipi; neque Hieronymus eo quod dicit (In libro de Viris illustribus, cap. 53. in Jo. Alb. Fabricii Bibliotheca Ecclesiastica, p. 125.) Tertullianum usque ad mediam ætatem, Ecclesiæ Presbyterum mansisse, justam dat viam ejus rei inveniendæ, quoniam, quando natus mortuusve sit Tertullianus, quamve ætatem attigerit, non satis constat. Sed est aliqua hujus rei reperienda ratio sita in libris iis, quorum, qui se excipiunt temporis ordine, alii nulla habent Montanismi vestigia, alii haud pauca. Atqui nos ostendemus suo loco, nullos esse eorum, qui librum de Corona militis antecesserunt, in quibus iste de animæ testimonio ultimus est, e quibus quædam Montanismi significatio eluceat,

« PoprzedniaDalej »