garriebat, errorem refellit: Non negans, inquit, Fi- A derivatio totius et portio quae quidem verba ibi syno

At plures tamen in eo jam notavimus, et adhuc nota- A Filius minor dicatur. Prima est, quia Pater Filium bimus barbarismos, modosque loquendi improprios et insuetos. Nomen autem portio, eo quo notavimus sensu ideo adhibuit, ut Praxeam efficacius refelleret, qui effutiebat Filium persona nequaquam a Patre distingui.

C

D

peram prædicabat Creatorem non esse Deum bonum, A sum hoc in visione, et somnio et speculo, et ænigmate; quandoquidem plura de illo pusilla, imbecilla, et Deo quia sermo et spiritus nisi imaginaria forma videri non indigna prædicabantur (Ibid.). At Tertullianus buic polest (Ibid.) hæretico respondet has pusillitates in Christo quidem esse, sed non quatenus Deus, sed quatenus homo est. Eum autem revera Deum esse probat, quia semper egit in Patris nomine, qui cum Patriarchis et Prophetis loquebatur, quia Dei est Sermo, et Creatoris Filius. Atqui is ipse Tertullianus constantissime asseruit Filium et Sermonem Dei verum esse Deum, ac Patris sui Rationem, qua ab æterno est rationalis. Eamdem ergo credidit esse Filii et Patris æternitatem, eamdemque substantiam.

At ille, inquies, ibidem haud obscure scripsit: quem ex semetipso proferendo Filium fecit, et exinde dispositioni suæ voluntatique præfecit (Ibid.). Bene qui- B dem. Sed numquid ibi Filius dicitur quodam tempore factus, vel ab æterno genitus negatur? Minime profecto. Duos enim fassus fuisset esse Deos, Patrem æternum, et Filium nou æternum, atque ita in eum, quem impugnabat, Marcionis incidisset errorem. Cum ergo dicit Filium Dei à Patre suo tunc factum, quando illum ex semetipso protulit, is plane videtur illius sensus Pater fecit Filium suum, quando illum protulit ex semetipso, id est, ex matrice, uti loquitur, et vulva sui cordis et intellectus, seu ratione, intelli gentia ac cogitatione æterna: postea vero cum omnia crcare voluit dispositioni, voluntatique suæ eum præfecit. Si quis vero contendat his verbis ex semetipso idem significari, atque extra se ipsum emittendo, sensus illius erit: Pater mundi initio extra se protu- C lit, ac fecit Filium, dum illum creaturis manifestum fecit. Ad primam enim usque mundi creationem divina illius generatio, ut paulo antea explicuimus, in æterno Patris sinu latuit, et mundi initio cœpit a creaturis rationis compotibus agnosci ; tuncque hæc, sicuti Auctor noster loquitur et infra fusius explicabinus, perfecta fuit ejus nativitas, quæ externum aliquod accepit complementum.

Neque urgeas Patrem ab eo invisibilem dici, Filium vero visibilem, atque hunc idcirco Patrem minorem esse, nec Deum proprie dictum. Nihi! etenim hac argumentatione levius, et infirmius. In suo quippe idem Tertullianus adversus Praxeam libro aperte pronuntiat: Invisibilem Patrem pro plenitudine majestatis, visibilem vero Filium pro modulo derivationis (Ibid. D cap. 14). Paulo post vero: Dicimus et Filium suo nomine eatenus invisibilem, qua sermo et spiritus Dei, ex susbtantiæ conditione jam nunc, et qua Deus, et sermo, et spiritus; visibilem vero ante carnem (Ibid.). Quomodo autem ante assumptam carnem se aspectabilem præbuerit, hunc ille ibidem explicat in modum: Apparel retro semper in speculo, et ænigmate, et visione, et somnio Deum, id est, Filium Dei visum tam Patriarchis et Prophetis, quam et ipsi adhuc Moysi. Et ipse quidem Dominus, si forte coram ad faciem loquebatur, non tamen ut est, homo faciem ejus videret, nisi forte in speculo et in ænigmate....... Aut numquid Filius quidem videbatur et sic facies? sed ip

Quis autem his auditis Tertulliani verbis, palam non fateatur tantum abesse, ut ille eo quod Pater invisibilis, et Filius visibilis dicatur, hujus negaverit divinitatem, quin potius inde adversus Praxeam plane conficiat eumdem Filium Dei verum esse Deum, qui solo modulo derivationis, id est, persona sua a Patre suo distinguitur? Quin etiam affirmate pronuntiat eumdem Filium Dei, quatenus sermo et spiritus est, eodem prorsus, quo Pater, modo fuisse invisibilem. Non diffitetur tamen illum, antequam carnem assumpserit, sese Patriarchis præbuisse videndum; sed qua, amabo te, ratione? In visione tantuni, ait ille, in somuio, in speculo, in ænigmate, et forma, ut ipsè loquitur, imaginaria.

Non deerunt fortasse, qui mirentur, hæc a Petavio, viro utique eruditissimo, contra veram Tertulliani nostri de Filii Dei divinitate sententiam nobis objici (Petav. 1. 2, Theolog., lib. 1, cap. 4). Nam ipse non solum ultro confitetur, sed plurimis, et ante, et post synodum Nicænam Ecclesiæ Patrum testimoniis ostendit, illos apertissime declaravisse Filium Dei, tametsi divina ejus, sicut Patris, natura, videri nequeat, ab Patriarchis nihilominus et Prophetis, ante quam homo fieret, aliena aspectabilique specie visum atque conspectum (idem, ibid., lib. 3, cap. 2, § 10, et seqq.). Quid vero quod ipsi Petavio certum esse videtur non modo Filium, sed Patrem etiam, ac Spiritum sanctum apparuisse hominibus specie extrinsecus assumpta. Atque ex iis rite probatis concludit levissima esse ducta inde ab Arianis contra Filii divinitatem argumenta,quæ nemo non contemnet.Nos vero in superioribus nostris dissertationibus ostendimus has visiones suprema Filii Dei divinitati nequaquam obficere, ac cur hic potius, quam ejus Pater sese hominibus videndum præbere debuerit ( tom. 1, Apparat. pag. 404, 593 et 689 et seqq).

ARTICULUS VIII.

Rursus ostenditur quam perspicue Tertullianus æternitatem Filii Dei asserat, et contraria argumenta diluuntur, quibus confici posse putant Tertullianum docuisse ante mundum conditum nullam faisse Filii Dei substantiam, et perfectam fuisse ejus nativitatem, cum Deus mundum creare molitus est.

Expositis, et æqua lance ponderatis iis rationum momentis, quibus Tertullianus eamdem Patris ac Filii substantiam non agnovisse perperam arguitur, ad ea jam veniamus quibus acrius adhuc insimulatur ejusdem Filii Dei negavisse æternitatem. Si quæ enim doctissimo Petavio fides habenda, in hoc ille arianam hæresim impietate et absurditate superat (Petav., lib. 1, Theolog. dogm. de Trinit. cap. 5, pag. 24). Verum si ipse Tertullianus recté, uti vidimus, eamdem esse asseruit Filii ac Patris naturam, illum procul dubio Patri suo coæternum esse revera existi

mavit. Unusquisque autem, ex his quæ supra, ac A dicturus (ibid. cap. 5). Tunc ergo ille sermo inpotissimum in primo hujus capitis articulo retulimus, deprehendere facile potuit illud Catholicæ fidei documentum manifestissime ab eo asseri et prædicari.

Sed quid speciatim de illius æternitate constituerit, jam attento, si lubet, animo consideremus, ac primo quidem quomodo Dei æternitatem definiat: Quis alius, inquit, Dei census, quam æternitas? Quis alius æternitatis census, quam semper fuisse et futurum esse ex prærogativa nullius initii, nullius fimis (Tertull. lib. adv. Hermog. cap. 4). Ibi autem, sicuti vides, non solum definit quid sit æternitas, sed eam ita soli Deo esse propriam, ut nulli alteri competere possit. Atqui ille non minus clare et perspicue, uti supra ostendimus,docet probatque Filium Dei esse verum; unum ac eumdem cum Patre suo Deum. Persuasum B ergo habuit eamdem esse illius et Patris æternitatem.

teriór tantummodo fuit, nondumque per sê subsistebát. Cum autem Deus mundum fabricare cœpit, sermonem hune protulit, eumque animando, fecit substantiam ac personam. Non antea ergo, uti aiunt, Filium Dei factum esse Tertullianus opinatus est.

Sed nescio equidem utrum Petavius, et alii qui ita argumentantur, animum ad ea Tertulliani verba satis adverterint, quæ illa ipsa, quæ nobis objiciunt, continenter subsequuntur : Hæc, inquit (ibid. cap. 6), est nativitas perfecta Sermonis, dum ex Deo procedit, conditus ab eo primum ad eogitatum in nomine Sophiæ: Dominus condidit me initium viarum. Dehine generatus ad effectum: Cum pararet cælum, aderam illi simul (Proverb. cap. 8, ŷ 22, et seqq.), Exinde eum parem sibi faciens, de quo procedendo Filius factus est; primogenitus, ut ante omnia genitus; et unigenitus, ut solus ex Deo genitus proprie de vulva cordis ipsius, secundum quod et Pater ipse testatur ; Eruclavil cor meum sermonem optimum (Ps. XLIV, † . 4).

Duplex etenim ibi ille distinxit nativitatis Filii Dei genus. Primum autem, sive prima et proprie dieta illius generatio est, qua Pater æternus ante omnes creaturas protulit intra se Rationem et Sermonem. Secunda vero minus proprie dicta illius generatio fuit, cum Pater ipsum initio mundi protulit; sive, ut ait ipse Auctor noster, generavit ad effectum, id est ut per eum omnia conderet. At prima generatio non fuit procul dubio inutilis, et ea Pater vernm gè nuit Filium. Nam sienti ille ait: Possum non temere

At hæc non nostra tantum, sed ipsam et illius argumentatio est, qua hanc Filii Dei æternitatem luculentissime demonstrat. Audi, quæso, ejus verba, et hoc nobiscum fateberis: Deum, ait ille, immutabilem, et informabilem credi necesse est, ut æternum. Transfiguratio autem interemptio est pristini. Oume enim quodcumque transfiguratur in aliud, desinit esse quod fuerat, et incipit esse quod non erat. Deus autem neque desinit esse, neque aliud potest esse ; Sermo autem Deus, et Sermo Dominus manet in ævum perseverando in sua forma (Idem, lib. adv. Praxe. cap. 27). Is autem sermo est Dei Verbum, et Filius, qui, ut continenter subjunxit Tertullianus, caro factus est. Quis itaque unquam clarioribus ver- C præstruxisse, et tunc Deum ante universitatis constitutio bis, aut clariori argumentatione æternitatem illius asseruit? Numquid ergo una manu ibi Tertullianus astruit, quod alibi altera destruxerat? Quidam tamen tanti paradoxi Auctorem nostrum postulare non verentur.

Petavius enimvero nobis objicit non minus certo et evidenter ab illo traditum nullam ante mundi primordia fuisse Filii Dei substantiam, sed eam tum accepisse a Patre suo quando mundum creare molitus est. Quod quidem non ille solus, sed alii etiam nonnulli arbitrati sunt confici posse hisce ejusdem Tertulliani verbis: Ut primum Deus voluit ea, quæ cam Sophiæ ratione et sermone disposuerat intra se, in substantias et species suas edere, ipsum primum protulit Sermonem, habentem in se individuas species Rationem et Sophiam, ut per ipsum fierent universa, per quem erant cogitata atque disposita; imo et facta jam, quantum in Dei sensu. Hoc enim deerat, ut coram quoque in suis speciebus, atque substantiis cognoscerentur, et tenerentur. Tunc igitur etiam ipse Sermo speciem et ornatum suum sumit, sonam et vocem, cum dixit, Fiat lux (Ibid., cap. 6). Inde enim Petavius colligi posse opinatur hanc fuisse illius de Filii Dei generatione non quidem æterna, sed temporali opiHionem. Addit præterea Tertullianum paulo ante dixisse Deum, qui natura sua est rationalis, penes se ex æterno habuisse Rationem, Adyov, et Sermonem. Sed hune intra semetipsum continuisse, tacite cogitando, et disponendo secum, quæ per Sermonem erat

nem sotum non fuisse, habentem in semetipso proinde rationem, él in ratione sermonem, quem secundum a se ipso faceret (ibid. cap. 5). Quis autem non videat ibi Tertullianum agere de Dei Verbo, seu Sermone ante mundi creationem, et cum intra Deum Patrem suum adhuc erat? Atqui perspicue ibi declarát tum Patrem non fuisse solum, sed habuisse in semetipso hunc Sermonem a sua persona distinetum, quem secundum a se ac Filium fecit, seu genuit. Ergo ante mundi constitutionem, id est, ab æterno Verbum, sive Filius Dei, ut supra animadvertimus, suam a Deo Patre acceperat naturam et substantiam, eratque persona tantum a Patre distinctus.

At Pater, arguit Petavius, a Tertulliano dicitur, Dante omnia Deus erat solus, quia nihil extrinsecus præter illum (Tertullian. loc. cit.). Sed vix ac ne vix quidem a nobis impetrare possumus, ut credamus hæc serio ab eruditissimo et perspicacissimo viro objici. Nam Tertullianus continuo subjunxit : cœterum ne tunc quidem solus; habebat enim secum, quan habebat in semetipso, Rationem suam scilicet (ibid.) Persuasum itaque ille, sicut supra ostendimus, habebat Patrem æternum, ante mundum conditam, sive ab æterno, et solum fuisse, et non solum. Solus enim erat, quia nihil habebat extra se, non solus autem, quia habebat intra se sermonem, qui distincta ab illo persona, ac Filius ejus est. Vidimus insuper observátum ab eodem Tertulliano fuisse grææcum nomen lögðu á

Latinis rationem potius, quam sermonem debuisse A sonum et vocem? Sed numquid Tertullianus eo deappellari Quia non sermonalis, inquit, a principio, sed rationalis etiam Deus ante principium, et quia ipse quoque sermo ratione consistens, priorem eum ut suam substantiam ostendat (ibid.). Quibus sane verbis significat nomen illud, λóyos, ideo latine melius dici posse rationem; quia Deus Pater ab æterno non sermonalis, hoc est, Sermonem extra se non protulerat. Verumtamen, quia natura sua ipse rationalis est, Rationem ab æterno intra se habuit, quæ ejusdem est cum illo substantiæ, sed secunda et distincta persona; quando quidem Pater ejus ab æterno solus non erat.

At hunc quidem verum esse Tertulliani sensum et mentem inde evidenter conficitur quod ibi disputet adversus Praxeam, qui Filium sermonem Dei eum- B dem omnino ac Patrem, et ab illo distinctum non esse effutiebat. Quid autem, obsecro, contra eum promovisset, si fateretur Dei Filium ac Sermonem ante mundi exordium non substitisse, nec fuisse personam a Patre distinctam. Præcipua itaque caussæ suæ parte sponte cadendo, jugulum adversario dedisset. At tantum abest ut id concedat, quin potius constantissime asserat Sermonem Dei ante mundi creationem et ab æterno a Patre esse distinctum, atque ab eo secundum.

mentiæ, inquiemus, venit, ut imperfectam aliquando vel tantum inchoatam putaverit Filii Dei generationem, ac postea sumpsisse speciem et ornatum, atque ita perfectam et consummatam (Ibid.)? Non eo igitur sensu eam imperfectam appellavit, sed quo ipse modo ibidem explicat; quia etsi ab æterno perfecta fuerit, intra Dei tamen sinum latebat, nullique nisi ipsimet soli Deo erat cognita. Ast ubi mundum condendo, bunc Sermonem suum extra se protulit, ac veluti ex cordis sui vulva et matrice, uti loqui amat, extra se emisit, tunc ille æternus sermo sumpsit sonum et vocem, atque idcirco exteriorem ornatum et speciem. Tunc enim a creaturis ratione præditis agnitus fuit. Nomen quippe species apud bonos auctores idem significat ac rei alicujus demonstratio. Et vero species, inquit Nonius, ab adspectu dicitur. Cum igitur Sermo Dei, sive æternus Dei Patris Filius, extra illum principio mundi emissus est, tum speciem et ornatum sive sonum et vocem accipit, et perfecta fuit ejus nativitas, non quidem quoad se, sed quoad creaturas, quæ eam agnoverunt.

Non amplius ergo ii audiendi sunt, qui rursus objicient dictum ab eodem Tertulliano: Deus non sermonalis a principio (ibid. cap. 5). Nam continenter addidit: sed rationalis Deus etiam ante principium, et qnia ipse quoque Sermo ratione consistens, priorem eam Rationem ut substantiam suan: ostendat. Si autem Deus rationalis fuit ante principium, sive ab æterno, ille etiam ab æterno protulit Rationem, quæ,

Sed nihil remittit Petavius urgetque Tertullianum aperte docuisse tunc perfectam fuisse Filii Dei nativitatem, cum Deus ex nihilo creavit omnia. Antea igitur nec ortus, nec persona, nec substantia erat : ac proinde nec Dei Filius (Petav. tom. II. Theolog. Cut sæpius dictum, Sermo et Filius ejus est (ibid. c. 8). dogmat. lib. I. c. 5. p. 25). Nam ea sunt loco citato, quæ jam retulimus, illius verba (Tertull. lib. adv. Praxe., cap. 7) Hæc est nativitas perfecta Sermonis dum ex Deo procedit, conditus ab eo primum ad cogitatum in nomine Sophiæ: Dominus condidit me initium viarum suarum. Dehinc generatus ad effectum: Cum pararet cœlum, aderam illi (Proverb. VIII, 22, 27). Ergo Filii Dei nativitas tunc tantum, inquit Petavius, perfecta a Tertulliano dicitur, quando Deus per ipsum, qui Sermo ejus est, et mundum et omnia creavit.

Verum doctissimus ille vir animadvertere potuit duplicem ab Auctore nostro distingui Dei Patris sermonem. Primus namque ipsi est intimus, quem græci ¿diáberov: alter externus et prolatitius, D quem #popopixdy appellant (Tertullian. loc. cit. ). Deus autem Pater priore illo intimo Sermone, ait Tertullianus, omnia creare, et suas edere in substantias et species, intra se ipsum disposuerat ac cogitaverat. Tum deinde Sermonem hunc suum extra se, et exterius emittendo universa creavit. Atqui jam vidimus a Tertulliano asseri, repeti, et inculcari illum interiorem sermonem ab omni æternitate genitum a Patre suo, qui idcirco ab eo gradu et ordine distinctus, secunda est sanctissimæ Trinitatis persona.

Cur ergo, inquies, tam aperte declarat non ab æterno, sed mundi initio perfectam fuisse ejus nativitatem, et tunc suam accepisse speciem, ornatum,

Tum deinde, hic Sermo, inquit, spiritu structus est, el, ut ita dixerim, Sermonis corpus, id est, substantia, est spiritus. Fatetur autem utrumque, etsi unum idemque sint, posse aliquo modo distingui (Ibid. cap. 26): Nam spiritus, ait ille, substantia est sermonis, el sermo operatio spiritus, et duo unum sunt. Hic autem Sermo Dei Patris, sive ipsa ejus spiritus operatio, creaturis non prius innotuit, quam mundus conderetur. At hujus operationis sive generationis Filii Dei cognitio a Tertulliano appellatur perfecta nativitas; quia quæ antea soli Deo Patri cognita erat, tunc creaturis ratione præditis patefacta est.

Nobis tamen Petavius et alii adhuc objectant hæc Tertulliani de eadem Filii Dei apparitione verba (Petav. tom. II. Theolog, dogmat. lib. I. cap. 5, p. 26; Tertull. lib. adv. Praxe. cap. 12): Sed et in antecedentibus operibus mundi quomodo scriptum est? Primum quidem nondum Filio apparente: Et dixit Deus, Fiat lux, et facta est, ipse statim Sermo lux vera, quæ illuminat hominem venientem in hunc mundum, et per illum mundialis quoque lux. Exinde autem in Sermone Christo assistente et administrante, Deus voluerit fieri, et Deus fecit. per quem omnia facta sunt. Inde autem concludunt ibi manifeste demonstrari Filium et Spiritum secundam et tertiam Trinitatis personam non fuisse ex æterno subsistentes, sed quando Deus mundum voluit facere, ac reipsa fecit.

....