Obrazy na stronie
PDF
ePub

lianus tam excellenti ac perspicaci ingenio præditus crat, ut quadragesimo ætatis suæ anno hac ipsa, aliaque majori eruditione imbui, et ea totum hunc librum complere haud difficiliter potuerit.

ARTICULUS II.

Quibusnam Antistitibus et præsidibus hunc Tertullianus
Apologeticum librum nuncupaverit.

christianos omnes crudelissime furebant ac baccha- A divini luminis et gratiæ auxilium. Præterea Tertulbantur. Tantus quippe erat ethnicorum in eos furor, ut is solus, ac vanus veterum legum prætextus, ipsis ad quoslibet nunquam non excruciandos suffecerit. Neque id a nobis temere fingitur. Eosdem enimvero gentiles Tertullianus noster his compellat verbis : Quoties in christianos desævitis, partim animis propriis, partim legibus obtemperantes! Quoties etiam, præteritis vobis, suo jure nos inimicum vulgus invadit lapidibus et incendiis! Ipsis Bacchanalium furiis nec mortuis parcunt christianis, quin illos de requie sepulturæ, de asylo quodam mortis jam alios, jam nec totos, aveltant, dissecent, distrahant (Tertullian. Apologet. cap. 36. pag. 459). Paulo autem prius ille dixerat: Nec ulli magis depopulatores christianorum, quam vulgus (Idem cap. 35. pag. 451). cæcum nempe et vesanum, quod sua proculdubio rabie, ac ingenito quasi furore, nullo autem legum præscripto ad vexandos necandosque christianos ferebatur. Huc accedit, quod ethnici in eos refundebant publicarum omnium calamitatum caussam. Ubi igitur aliqua accidisset, tum confestim, teste adhuc Tertulliano, conclamabant : Christianos ad leonem (Ibid., cap. 40).

B

Adire tamen nobis videmur aliquem, qui adhuc instabit hæc aliaque plura in hoc Apologetico non potuisse ab Auctore nostro describi, quamdiu Severus Imperator favit christianis, nec ullam adversus eos legem dederat. Verum si nullius legis ab eo latæ Auctor noster meminit, id alii de industria factum esse opinantur, ne magis irritaret viventis tunc Imperatoris animum, sed facilius ad saniorem mentem C illum revocare posset.

Ea porro sunt rationum momenta quibus diversæ de hujus libri ætate opiniones innituntur. At iis se dulo expensis, si hæc posterior aliis præponenda tibi videatur, fatendum est hunc librum vulgatum fuisse post excitatam ab eodem Severo adversus christianos persecutionem, non quidem anno 197 aut 198, ut quidam frustra opinantur, sed anno 202, quo idem Severus leges in eos revera condidit, et decimum, ut ait Eusebius, imperii sui annum agebat ( Euseb. lib. VI. Eccles. hist. cap. 2. pag. 101. el segg.).

At si quis judicet non satis valida esse hujus opinionis firmamenta, is certe non diffitebitur ex his, quæ paulo ante annotabamus, recte profecto colligi posse hunc Tertulliani librum in lucem ab illo D emissum fuisse aliquo post Albini necem tempore, id est, post 197, quemadmodum observavimus, Christi annum. Quoniam vero Tertullianus ibidem significat repressos fuisse majores factionis illius impetus, ac quasdam tantum superfuisse illarum reliquias, inde sane concludendum est, hujus libri ætatem anno 199 aut potius 200 consignandam videri.

Urgebit tandem aliquis tunc Tertullianum, ut sæpius dictum est, non attigisse quadragesimum quintum ætatis suæ annum. Atqui summa eruditio, quæ mirum in modum et passim ubique in hoc illius Apologetico refulget, provectiorem ætatem desiderare videtur. Imo vero supernum, uti alii respondent,

Quanto apertius clariusque Tertullianus ipso Apologetici initio prodidit illum a se directum Romani imperii Antistitibus in aperto et edito, in ipso fere vertice civitatis præsidentibus (Tertullian. Apologet. cap. 1. pag. 257). tanto majori animorum contentione inter eruditos disputatur quinam, cujusve civitatis fuerint illi præsides. Apud plurimos quidem opinio jam dudum invaluerat his verbis Romanum senatum significari; aliis tamen postea visum est designari præsides Carthaginis; aliis demum quotquot loto Romano in imperio presides erant.

Primæ autem opinionis fautores nituntur his ipsis, quæ citavimus, Tertulliani verbis. Non aliam enimvero urbem nisi Romam indicari arbitrantur. Et certe quis alius, inquiunt, esse potest ille apertus et editus civitatis vertex, nisi Romanorum Capitolium, quod Tertullianus periphrasi potius, quam suo nomine appellandum censuit ? Nonne etiam in hujus sententiæ confirmationem illud proferri poterit, quod de solis eclipsi, quæ Christo moriente contigit, scriplum ab illo legimus: Eum mundi casum relatum in arcanis vestris habetis (Ibid. cap. 21). Quænam elenim illa sunt, nisi Romanorum arcana, sive archiva, et chartophylacia, in quibus acta publica recondebantur? Nam ibi ille narrat Pilatum Tiberio Imperatori nuntiavisse non solum hanc eclipsim, sed ea etiam extraordinaria omnia, quæ ante et post Christi mortem acciderant. Quis autem facile non concedet Tiberium jussisse hæc in iisdem reponi et servari arcanis, ad qua scrutanda Tertullianus Romano s provocal?

Ad quod ille obscurius, hoc Eusebius clarius his, quæ nulla obscuritate involvuntur, retulit verbis: Tertullianus Apologiam suam τῇ ρωμαϊκή συγκλήτῳ προσφων vas: Ad senatum romanum conscripsit. (Euseb. lib. V. Hist. Eccles. cap. 5. pag. 169). Nec minimum quidem roboris huic sententiæ eo afferri autumant, quod Tertullianus Romæ diu commoratus sit. Rursus namque de illo Eusebius hæc posteris scripto tradita reliquit : καὶ τῶν μάλιστα ἐπὶ Ρώμης λαμπρών. Εt Rom celeberrimus fuit (Idem, ibid. lib. II. cap. 2. pag. 1). Huc quoque accedit Hieronymus (Hieronym. Catal. scriptor. Eccles. cap. 53. pag. 115), qui testificatur illum clericorum Romanorum vexatum fuisse invidia et contumeliis. Ubi autem, nisi cum Romæ degebat?

Sed nihil, inquiunt alii, obstat quominus Tertullianus, etiam dum Carthagine habitaret, illis invidiæ et calumniarum aculeis pungeretur. Tam enim frequens erat inter Romanos et Carthaginenses commercium, ut quam Tertullianus meruerat summæ eruditionis et

doctrinæ famam, ab invidis Romanæ Ecclesiæ clericis A potuerit lacerari. Nec alio certe, quam ad hanc illius famam Eusebius, verbis proxime citatis, respexisse ipsis videtur. Neque etiam his ille denotat aliquam Tertulliani in urbe Roma habitationem, sed maximam apud Romanos nominis et famæ ejus, ob singularem doctrinam scriptaque sua celebritatem.

Quid vero, quod postquam ostendit humanas victimas apud varias gentes, et Romanos ipsos diis immo. lari, et in Catilinæ conjuratione humanum sanguinem degustatum, tum hæc subjunxit: Longe excurro : hodie istic, id est, in ipsa urbe ubi hæc scribebat, Bellona sacratos sanguis de femore proscisso in palmulam exceptus, esui datus signat (Ibid. cap. 9. pag. 321) Quis ergo, inquient, non videt ab illo suam civitatem a Romana aperte distingui ?

Denique ethnicis opponit christianos, Deum non proconsulem timentes (Ibid. cap. 45). Ethnici igitur hunc, minime vero illum timebant. Proconsul autem non Romæ, sed in provinciis hanc gerebat primam magistratus dignitatem. Verum alia superioris sententiæ firmamenta, quibus Romanos præsules

Urgere tamen alii poterant, neminem prorsus diffiteri posse illum Romam saltem semel venisse. Quis enim hoc negare auderet, quod ipsemet Tertullianus disertissime asseruit? Gemmarum nobilitatem vidimus Romæ de fastidio illo Parthorum et Medorum, cæterorumque gentilium suorum, coram matronis erubescentem, nisi quo ad ostentationem fere habentur (Tertull. lib. 1. de Cultu fœm. cap. 6). At certe sicut semel, ita sæpius Romam ire potuit, ibique com- B compellatos esse ostendimus, his rationum momen. morari. Optime quidem reponent alii: Sed quomodo probari poterunt alia Tertulliani in hanc urbem -itinera, aut eum ibi revera mansisse quando Apologeticum conficiebat?

Quamobrem plures arbitrantur illum prorsus Carthagine editum, oblatumque hujusce civitatis præsidibus. Etenim ab illius, uti jam vidimus, exordio illos vocat, in aperto et edito vertice civitatis præsidentes (Idem, Apologet. cap. 16. pag. 259). Rursum vero alibi: In ista, inquit, civitate in qua suum elucubrabat Apologeticum. Atqui Roma non civitas, sed urbs, atque eo solo Urbis nomine per antonomasiam appellari solebat. Nonne enim hæc ipsamet sunt ejus verba: Liberum. . . . consules senatus auctoritate, non modo Urbe, sed universa Italia elimi- C naverunt (Ibid. cap. 6. pag. 305).

Deinde se tunc illinc abfuisse haud obscure Tertullianus ipse significat. Nam post citata proxime illius verba dixit: Ecce in illa religiosissima urbe Eneadum piorum, id est, Roma, est Jupiter quidem (Ibid. cap. 9. pag.317). Vides hanc ab eo vocari urbem, et his verbis, in illa, significari se ab ea fuisse remotum. Ad hæc vero, ubi patrios et indigetes quorumdam nationum deos recenset: Romanas, ut opinor, inquit, provincias edidi, nec tamen Romanos deos earum, quia Romæ non magis coluntur, quam qui per ipsam quoque Italiam municipali consecratione censentur (Ibid. cap. 24). At sane si hunc librum Romano senatui nuncupasset, non his verbis, Romanas, Romanos, Romæ, sed potius istis : vestras, vestros, D el a vobis, utique uteretur. Eumdem tamen in modum alibi adhuc locutus est (Ibid. cap. 21, pag. 392, cap. 35. pag. 451).

Instant præterea nullam in hoc libro fieri senatus Romani mentionem, sed sicuti initio antistites et præsidentes, ita et in fine præsides compellari. Jam vero audisti priora ejus verba, nunc posteriora audias velim: Sed hoc agite, boni præsides, meliores mullo apud populum, si illis christianos immolaveritis. (Ibid. cap. 50. pag. 530.) At eo nomine non appellat Romanos senatores, aut magistratus, sed alios in urbe ac provincia, in qua manebat, Africa videlicet et Carthagine præsidentes et antistites.

tis nec destruuntur, nec infirmantur.

Tertia itaque, et inter utramque, hactenus a nobis expositam, media illorum opinio est, qui arbitrantur hunc Apologeticum librum a Tertulliano directum fuisse non unius tantum civitatis, aut provinciæ, sed totius, quam longe lateque patebat, romani imperii præsidibus. At ea si probari possit, aliarum assertores poterunt secum facile reconciliari. Utrum autem vera sit, quia id ab ejus patronis non satis accurate demonstratum est, a nobis diligentius inquirendum. Primo itaque constat hunc librum nullis nominatim, sed generatim præsidibus missum esse et oblatum. Si qui enim nomine suo, nec alii præter illos appellarentur, nulla esse posset lis aut controversia. Nam iis hunc in modum nominatis, absoluta sane ac perfecta caussa erat.

Deinde vero fatentur omnes in hoc libro Romanos præsides, nec semel quidem, compellari. Ecquid enim id negaretur, quod jam probatum est, atque his rursum verbis confirmatur: Ut ad eos dominatores gentium adspiciam. Homo fuit Numa Pompilius (Ibid. cap. 21) Neque tamen hos tantum præsides, sed Quirites, et ipsam quoque plebem Romanam sic alloquitur (Ibid. cap. 55): Ipsos Quirites, ipsam vernaculam septem collium, hoc est, urbis Romæ, Plebem, convenio, an alicui Cæsari suo parcat lingua Romana? Verumtamen aliud est, inquies, aliquos in libro suo alloqui, aliud vero iis suum mittere et nuncupare librum. Recte quidem. Sed cur, amabo te, omnes Romanos præsides, Quirites, et plebeios nominibus suis appellavit, nisi quia suum ad eos librum mittendum esse certo noverat?

At satis perspicue ostendimus, non Romanos tantum, sed alios etiam præsides in hoc Tertulliani libro compellari. Exposita namque in secundæ opinionis defensionem argumenta non minus aperte probant huncce librum aliis scriptum fuisse, quam Romano senatui, aut præsidibus Romanis.

Huc accedit, quod auctor noster in hoc Apologetico, quemadmodum in duobus ad Nationes libris, communem omnium, quotquot in orbe terrarum erant, christianorum caussam agit. Sicut ergo hos ad cunctas nationes, ita Apologeticum librum ad omnes

Romani imperii præsides ab eo verisimillimum non videbitur?

missos fuisse, cui A tem præceptis, quibus cuilibet christiano horrendis cruciatibus ac morti crudelissimæ ultro se exponere velabatur.

Quid vero, inquiunt alii, si martyrii desiderio inflammatus, supplicia mortemque pro Christi confessione eo minus timuerit, quo ardentius eam optabat? Quid etiam, si persuasum omnino habuit nomen suum latere diu aliis non potuisse, sed fore ut ipso suo dicendi genere omnibus statim fieret manifestum? Quamvis ergo judicibus palam se sistere ausus non fuerit; potuit tamen occultæ, ut ipse loquitur, tacitarum litterarum viæ suum nomen præmittere, quod diu occultare non poterat. Nulla quoqne videtur esse ratio, cur in hujus potius libri, quam aliorum ad Nationes et Scapulam titulo nomen suum

Neque dixeris scriptum ab illo quoque, in christianorum defensionem, alium, ut ipse vocat, libellum, quem ad Scapulam, præposito illius nomine, direxit. Cur enim, obsecro te, huic quem, objectas, libello Proconsulis proprium nomen inscripsit? cur in eo ubique se ad eum speciatim scribere significat? cur e contrario in Apologetico multo graviori ac longiori libro, nullius plane singularis hominis, nec quorumdam præsidum nomen ullibi inseruit? Noune hæc ipsa ratio est, quia Apologeticum omnibus generaliter ethnicis præsidibus scribendum esse censuit? Et certe is videtur esse primorum libri illius verborum sensus: Si non licet vobis, Romani imperii antistites, id est, qui in toto Romano imperio pri- B reticuerit. marii, principes, et præsides estis, in aperto et edito, in (quæ ultima particula desideratur in omnibus codicibus nostris, et editis antiquioribus) ipso fere vertice civitatis, nimirum cujusque præsidentibus. Ibi enim indefinite dixit: Romani imperii antistites, qui in aperto atque edito ipso vertice civitatis cujuslibet ad alios judicandos præsidetis. At hæc interpretatio, et tertia opinio, id saltem habet commodi, quod facile tollat propositas ab aliarum scntentiarum patronis difficultates, et ipsasmet diversas sententias inter se conciliet. Nam hinc facile intelligitur cur quosdam præsides aliquando, alios vero nonnunquam in hoc appellaverit libro, quem Carthagine scribebat. Omnia porro trium illarum opinionum argumenta sive ab aliis proposita, sive a nobis adjecta candido simplicique more nostro exposuimus; ut quæ majoris, ac gravioris ponderis sint, omnes facile agnoscant, ac, quam veriorem judicaverint, opinionem amplec

tantur.

ARTICULUS III.

Utrum Tertullianus huic Apologetico nomen inscripserit suum: de illius titulo, argumento, in capila divisione, capitumque summariis.

Disputant eruditi nostræ ætatis scriptores utrum Tertullianus huic libro nomen suum præfixerit. Verisimilius enim quibusdam videtur illud ab eo compressum; quandoquidem ab ejus exordio palam expostulat sibi aliisque christianis publicæ defensioni viam præcludi. Totidem quippe hæc sunt illius verba: Si denique, quod proxime accidit, domesticis indiciis (manuscripti nostri, et melioris notæ codices editi judiciis) nimis operata infestatio sectæ hujus obstruxit defensioni (in quibusdam editis additum obstruit viam), liceat veritati, vel occulta via tacitarum litterarum ad aures vestras pervenire (Tertull. Apolog. cap. 1. pag. 259). Si ergo christianis non licuit caussam suam publice ac coram judicibus defendere, quanto minus Tertulliano, tam acriter gentilium errores impugnanti; ne prolato suo nomine, caput certo et inevitabili periculo temere offerret? Tum enim ille nondum superbum audacioremque montanistarum animum induerat, sed catholicæ Ecclesiæ obtemperan

C

Cæterum quidquid de tacito sive expresso Tertulliani nomine definiatur, nemini plane dubium esse debet illud saltem christianis non diu fuisse incognitum. Neque enim latuit Eusebio, neque Lactantio, qui hunc librum non dissimulato, uti vidimus, ejus nomine citaverunt. Quosdam igitur hujus libri co. dices ad manum habebant, ipso Tertulliani tempore haud dubie descriptos, in quibus nomen ejus præpositum erat. In duobus autem antiquissimis nostris codicibus manuscriptis hic est illius titulus: Apologeticum Tertulliani; et in fine hæc verba leguntur : Apologeticum Quinti Tertulliani explicit. In cæteris quoque aliis codicibus, tam manuscriptis, quam editis, hic liber Apologeticum, aut Apologeticus inscribitur. Verani autem esse banc inscriptionem non

probatur hoc tantum illorum testimonio, sed Lactantii etiam, a quo is liber Apologeticus appellatur, et Eusebii, a quo græcis hisce citatur verbis (Lact. lib. V, Inst. cap. 4, pag. 470; Euseb. loc. supr. cit.) : vπip Xpistiavāv άmoloyía, id est, christianorum apologia, et defensio. Plures autem in rem adeo certam ac probatam citare tam nobis longum, quam aliis molestum foret.

Quantumlibet autem brevis sit hic titulus, totum tamen ipsius libri complectitur argumentum. In eo siquidem Tertullianus defensionem suscepit christianorum, planeque demonstrat illos contra omnia cu. juslibet naturalis divinæ et humanæ legis præscripta propter solum nomen suum, nec caussa unquam D audita ab ethnicis condemnari, et occidi, qui omnium rei erant scelerum, quorum eosdem christianos falso falsius accusabant. Ex his itaque, quæ in proposita a nobis hujus libri analysi fusius explicata sunt, apertissime conficitur totum illius argumentum eo titulo exhiberi.

Quamvis autem hic ipse liber in omnibus editis, ac manuscriptis etiam vetustissimis codicibus, varia in capita sit divisus, ea tamen divisio a Tertulliano profecta non est. Ecquis enim quantumlibet parum eruditus, vel primo intuitu non deprehendit quam parum accurata, quamque imperfecta sit? Plurimis autem, qui novas illius editiones adornarunt, illud ita persuasum fuit, ut hancce partitionem mutare non

dubitaverint. Conatum vero illorum qui improbet A divin., cap. 1, pag. 459). Verum qui hæc objecerit

putamus esse neminem. At nullus etiam negabit eos scopum nondum attigisse, et hunc librum posse adhuc melius in capita distribui.

Porro autem, si certum sit hunc librum, capita Tertulliano non fuisse divisum, longe profecto certius est ab illo edita non esse eorumdem capitum summaria seu argumenta. Et ea quidem in libris quacunque antiqua manu exaratis ita inepta sunt, ac præpostera, ut nihil pejus fieri potuerit. Quamobrem posterioribus hujus Apologetici editionibus præfecti studuerunt illa emendare; nec omnino quidem inutilis fuit eorum correctio, sed non ita absoluta, quin adhuc accuratiori castigatione indigeant.

ARTICULUS IV.

is animum, quæso, ad ea advertat, quæ superius diximus, ac primum quidem a Lactantio laudari omnigenam Tertulliani nostri eruditionem (Supr. cap. 1, art. 5). Deinde vero quod dixit illum non satis invenisse celebritatis, ita intelligi non debet, ac si minus validis rationum momentis caussam egerit christianorum, sed propter difficilem, incomptam, ac mul tum obscuram dictionem atque elocutionem. Et sane qui hunc librum primariis', ut aiunt, labris attigerit, putamus esse neminem, quin statim fateatur illum frequentibus verborum a bona latinitate alienorum spinis, salebris asperitatibusque respergi, et magna involvi sæpius obscuritate. At nullum quoque esse credimus, qui non fatebitur Tertullianum, si hoc in

Quanto applausu hic liber susceptus, a quo græcam in B libro lectores suos verborum leporibus, venustate serlinguam conversus, quo stylo conscriptus, et utrum Tertullianus suscepto defensoris christianæ religionis munere rite sunctus sit.

Summo sane omnium cum græcorum, tum latinorum christianorum applausu, communique approbatione susceptus lectusque fuit hic liber. Neque ad id probandum alio opus habemus teste, quam Eusebio, qui memoriæ prodidit illum tanto apud Græcos fuisse in pretio, ut ab eis vernaculam suam in linguam conversus fuerit. Ab illo quippe his totidemque verbis citatur: Teprovideævde... ¿v tý ypapsion μèv avrų tỷ Ńwμαίων φωνη, μεταβληθείσῃ δὲ καὶ ἐπὶ τὴν Ἑλλάδα γλώτταν, Drip Xploriaviy άmolayi (Euseb. lib. II. Eccl. Hist. cap. 2, pag. 41). Tertullianus.... in Apologia ab ipso quidem latine conscripta, postea vero in græcum ser- C monem translata.

At quidam nostræ ætatis Scriptores, eruditione sua conspicui, de hujus græcæ interpretationis auctore inter se dissident. Nonnulli enim opinantur hunc ipipsum esse Eusebium. Sed hoc negant alii. Nam ubi idem Eusebius ex hoc libro plura transcripsit, quæ Plinius ad Tiberium de Christi miraculis retulerat, ibi multa prætermisit, quæ ad suum tamen propositum maxime conducebant. Sed non magni momenti est hoc argumentum. Majoris ponderis illud videtur, quod plura testimonia, ex hoc adhuc libro ab eodem Eusebio desumpta, non satis accurate in græcum sermonem versa sunt. Sed parum Ecclesiæ interest scire quis hunc librum græce sit interpretatus. Nobis autem facilius persuadebitur eum græce redditum ante Eusebii tempora, et cum tyranni majore persecutionis æstu in christianos saviebant. Non omnino siquidem obscure ille nobis significare videtur hunc librum a se non antea lectum, quam græco idiomate divulgaretur. Utcumque porro sese res habeat, inde profecto liquet quanti hæc Apologia a græcis hominibus æstimata fuerit.

Quid ergo, inquiet aliquis, nonne aliud longe diversum Lactantius de illa judicium his tulit verbis? Septimius Tertullianus fuit omni genere litterarum peritus, sed in eloquendo parum facilis et comptus, et multum obscurus fuit. Ergo ne hic quidem satis celebritatis invenit, id est, fama et laudis (Lactant., lib. V. Ilust. TERTULLIANI. I.

D

monis et polita elegantisque orationis suavitate non deliniat ac delectet, miro tamen styli acumine, sen. tentiarumque gravitate eos concuti, ac pleraque omnia illius argumenta tanti esse momenti ac ponderis, ut iis aut convincantur æquiores, aut pertinaciores conterantur atque obruantur. Neque tamen dissimulare possumus eum asperioris ingenii impetu nonnunquam raptum, quædam adhibuisse argumenta, quæ aut infirma, atque etiam falsa pluribus videntur. Verum infra demonstrabimus eos non satis diligenter attendisse, quantum ille hoc in libro brevitati consuluerit, et plura quæ falsa putant, vera profecto deprehendi, si cum aliis, quæ ipse alibi fusius enarrat, attento animo componantur.

Non jure autem prorsus immerito potest in hoc libro desiderari melior argumentorum dispositio et ordo, qui majus toti operi lumen attulisset, et quo Tertullianus sibi facilius conciliasset lectoris benevolentiam et approbationem.

Verum nobis aliquis adbuc objiciet Lactantiuin, qui hanc de eodem Tertulliani Apologetico tulit sententiam: Quanquam Tertullianus eamdem christianorum caussam plene peroraverit in eo libro, cui Apologetico nomen est; tamen quoniam aliud est accusantibus respondere, quod in defensione aut negatione sola positum est; aliud instruere quod nos facimus, in quo necesse est doctrinætotius sammum contineri (Lactant. lib. V. Inst., cap. 4, p. 470). Declarat enim duo ab iis agi debuisse, qui christianæ religionis defensionem adversus ethnicos suscipiebant. Primum erat iis respondere, qui christianos plurium criminum insimulabant. Secundum, doctrinam christianæ religionis ita exponere, ac demonstrare; ut ea quilibet plene ac perfecte instrueretur. At ille primamu hujus caussæ partem, a Tertulliano plene peroratam fatetur, minime vero secundam. Verum satis Tertullianus proposito suo esse putavit insulsas evertisse ethnicorum, christianos cujusvis gravissimi criminis accusantium, criminationes, ac vindicasse illorum innocentiam ac morum integritatem. Quam recte autem id demonstraverit, ex data hujus libri analysi atque aliis infra dicendis, fiet omnibus manifestum.

Deinde vero ille penitus intactam non reliquit chri(Vingt-quatre.)

stianæ doctrinæ institutionem, et explicationem. A tuendi veri textus spes supersit. Sed fatetur tamen Nam præcipua ejus capita breviter quidem, sed adeo sincere ac candide explicat, ut ab omnibus intelligi facile possit nihil esse et divinis institutionibus, et rectæ rationi, sicut postea ostendemus, magis consentaneum. Sed Lactantius longiorem proculdubio desiderabat horum documentorum expositionem, ac probationem. Verum in superioribus nostris dissertationibus ostendimus non justam omnino esse hanc querimoniam (Dissertat. in Minuc., cap. 2, art. 2, et in Lactant., cap. 3, art. 2).

CAPUT III.

De hujus libri Apologetici manuscriptis codicibus, editionibus, et variorum in eum paraphrasibus, scholiis et observationibus.

ARTICULUS PRIMUS,

De variis hujus libri manuscriptis codicibus. Plures sane Apologetici, a Tertulliano nostro editi, codices manuscripti ad ætatem usque nostram pervenerunt. Duos enim indicat Beatus Rhenanus, quorum opera hujus aliorumque ejusdem Tertulliani librorum editionem adornavit. Primus Paterniacensis, in Paterniaci Transjurani cœnobii, secundus in Hirsaugiensis monasterii bibliothecis asservabantur. Uterque autem plurimis iisdemque fere omnibus sic scatet mendis, ut alter ab altero videatur descriptus. Alium vero Tertulliani Operum codicem Sigismundus Gelenius vetustissimum, et optimæ, ut ipse ait, notæ codicem nactus est ex Masburiensi cænobio: sed C ille satis clare nobis non edisseruit, utrum hic Apologeticus unus ex Tertulliani libris sit, qui in hoc codice desideratur. Tres præterea exstant in bibliotheca Vaticana eorumdem librorum codices, ex quibus, sibi ab illustrissimo Cardinale Sirleto subministratis, Alanus Copus diversas ab editis lectiones collegit, transmisitque Pamelio, qui iis ad concinnandam novam operum Tertulliani editionem usus est. Sed tria adhuc illa illorum exemplaria ipsi suppeditata sunt, et duo quidem ex S. Amandi ac Bavonis mouasteriis, tertium Anglicum, quod penes se Joannes Clemens anglus habebat. Verum neque Pamelius, neque alius quispiam nobis indicavit qualia quantæve antiquitatis

ea sint.

suæ editioni plurimum lucis et ornamenti accessisse ex variis lectionibus, a Rhenano, et aliis melioribus a Fulvio ac Junio collectis et editis. Nos insuper admonet sibi ad manum fuisse memoratum codicem Puteanorum fratrum, et alterum Petri Pithæi, ac variantes codicis Fuldensis lectiones, in libro illustrissimi Monchalli, Tholosatum archiepiscopi, ex autographo, ut ipse ait, descriptas. Horum autem codicum, atque imprimis harum lectionum sibi missarum auxilio, textum Apologetici 250 in locis se emendasse gloriatur. At penitus tacuit cujus notæ et antiquitatis sint duo illi codices, et illud autographum, ex quo Fuldenses lectiones delibatæ sint.

Nos vero non solum duos illos primos nacti sumus B codices, sed alios etiam complures, qui quidem qualesve sint, explicandum est. Primus itaque Puteanus, charactere pulcherrimo circa annum Christi 900 descriptus peritioribus videtur. In eo autem solus Tertulliani Apologeticus liber continetur, asservaturque in christianissimi, ut diximus, regis nostri bibliotheca numero 3971 notatus, quem illustrissimus abbas Tellerius sumina, qua solet, benignitate nobiscum a Nicolao Clemente communicari præcepit.

In nostra autem Gallia alii cujuslibet ætatis repe- D riuntur horum librorum manuscripti codices, ex quibus plures nullis aliis aut veneranda antiquitate, aut eleganti charactere cedere videntur. Ex iis unus Puteanorum olim fratrum asservatur in Regis nostri christianissimi bibliotheca. Alterum vero Jacobus Bongartius possidebat. Ad utrumque autem Desiderius Heraldus singularem Apologetici editionem castigavit.

Nicolaus vero Rigaltius non magna sine indigna tione conqueritur emendatissima Operum Tertulliani prima genuinaque exemplaria jam a longo tempore ab iis, qui Africani hujus scriptoris dictiones capere non potuerunt, sic corrupta foisse, ut vix ulla resti

Secundus Petri, ut diximus, Pithæi olim fuit, et RR. Patrum Oratorii Jesu collegio Trecensi dono datus, in eorum bibliotheca custoditus, ad nos singulari prorsus illorum humanitate transmissus est. Viri autem in examinandis veteribus codicibus magis exercitati, ex characterum forma illum undecimo circiter sæculo scriptum esse judicarunt. Sed primi librarii Imperitia variis passim foedatus est mendis, quæ alius doctior appositis obelis, atque ad marginem notis, aut correxit, aut corrigenda esse monstravit.

Plures autem in eo codice transcripti sunt Tertulliani tractatus, quorum index in prima illius pagina exhibetur. Verum in hoc indice prætermissus est hic Apologeticus liber. Quamobrem suspicandi locus esse videtur utrum post alios libros ab aliquo librario postea exaratus fuerit. Nam index ille eadem manu, atque alii libri scriptus est. Qui vero Apologeticum deinceps descripsit, is aliis imperitior et latinæ linguæ ignarus, frequentes, quibus codex ille passim ubique scatet, errores reliquit. Alia quoque in eo, quam in aliis libris conspicitur verborum contractio. Quidam tamen, satis idonei scripturæ veteris judices, hunc librum, sicut alios, ab eodem librario exaratum existimant. In eo autem non integer ille Apologeticus liber exhibetur; sed duntaxat usque ad capitis trigesimi initium cætera autem, quæ quartam totius libri partem continent, plane desiderantur.

Tertium codicem manuscriptum nobis suppeditavit vir illustrissimus, et omni laude major, Achilles Harlæus, qui postquam admirabili prorsus juris scientia, æquitate, probitate aliisque eximiis virtutibus per multos annos Parisiensi senatui præfuisset; tanta animi fortitudine, quanto communi omnium desiderio se hac dignitate abdicavit, ac serváta semper eadem vitæ æquabilitate mortuus est. Codex autem ille cha⚫

« PoprzedniaDalej »