minus sibi contemnendam propter Deum, quam omne A rebus. De hoc quidem primo consistam, an cum ipsis mortis genus. Didicit non respicere vitam, quanto magis victum? Quotusquisque hæc adimplevit? Sed quæ penes homines difficilia, penes Deum facilia.

CAPUT XIII.

Sic tamen nobis de mansuetudine

et clemen

quoque nationibus communicare in hujusmodi servus Dei debeat, sive habitu, sive victu, vel quo alio genere lætitiae earum. Gaudere cum gaudentibus, et lugere cum lugentibus, de fratribus dictum est ab apostolo ad unanimitatem cohortante (Rom., XII, 15). Caeterum ad hæc nihil communionis est lumini et tenebris vitæ et morti: aut scindimus quod est scriplum (II Cor. VI, 14; Joan., XVI, 20): Sæculum gaudebit, vos vero lugebitis. Si cum sæculo gaudemus, verendum est, ne cum sæculo et lugeamus. Sæculo autem gaudente lugeamus, et sæculo postea lugente gaudebimus (Luc, XVI, 19). Sic et Lazarus (1) (a) apud inferos in sinu Abrahæ refrigerium consecutus; contra dives in tormento ignis constitutus, alternas maB lorum et bonorum vices æmula retributione compensant (2). Sunt quidam dies munerum (b), quæ apud alios honoris titulum, apud alios mercedis debitum (c) expungunt. Nunc ergo, inquis, recipiam meum, vel rependam alienum.. Si hunc morem sibi homines de superstitione consecraverunt, tu extraneus ab omni eorum vanitate, quid participas idolo ́LECTIONES VARIANTES.

tia Dei blandiamur, ut non usque ad idololatrix affinitates necessitatibus largiamur: sed onmem adflatum ejus vice pestis ctiam de longinquo devitemus, non his tantum quæ præmisimus, sed in universa serie humanæ superstitionis, sive deis suis, sive defunctis, sive regibus mancipatæ, ut ad eosdem spiritus immundos pertinentis, modo per sacrificia et sacerdotia, modo per spectacula, et hoc genus, modo per festos dies. Sed de sacrificiis et de sacerdotiis quid loquar? De spectaculis autem et voluptatibus ejusmodi suum jam volumen implevimus. Hoc loco retractari oportet de festis diebus, et aliis extraordinariis solemnitatibus, quas interdum lasciviæ, interdum timiditati nostræ subscribimus, adversus fidei disciplinam communicantes nationibus in idolicis

(1) Eleazar Paris. alii.

(2) Compensatur Paris.

COMMENTARIUS.

CAP. XIII. (a) Sic et Lazarus. In exemplari Agobardi, ubique scribitur, Eleazar, non Lazarus. Sic etiam apud Prudentium, Hym. de Exequiis :

Sic et Lazarus apud inferos in sinu Abrahæ. Ex
verbis Domini ad latronem, hodie mecum eris in pa- C
radiso, et Abrahæ de Lazaro ad divitem purpuratum,
et Joannis martyrum animas videntis sub altari, et
Pauli ad Thessal. I, cap. IV. veterum plerique in ea
sententia fuere, ut crederent esse apud inferos ani-
marum receptacula piarum et impiarum divini judi-
cii diem exspectantium. Interea tamen pias quidem
pace, quiete, refrigerio gaudere; impias contra car-
cere, ignibus, gehenua cruciari. Piarum receptacula
in recessu quidem subterraneo, sed inferioribus mul-
to impiarum abyssis superstructo. Inter utrumque au-
tem insuperabilis altitudinis chaos obfirmatum. Quum
igitur in hac sententia fuerit Tertullianus, nihil est
quod hic miremur, et Lazarum et Abrahæ sinum
apud inferos censeri. Nam et ipse eodem sensu lib.
de anima, animam Christi ait egressam de cruci-
fixo corpore ad inferos descendisse, ut compotes
sui faceret patriarchas. Alii vero eadem quoque fide
et apud inferos esse paradisum credidere, quo latroni
Christus condixit; etenim paradisi vocabulo signifi-
cari hortum seu pratum, seu quemvis alium aœni
refrigerii locum, ubi patriarchae, ubi Abraham, ubi
Jacob, ubi Lazarus, ubi ille de latrone fidelis, ubi
etiam martyrum anime placidum quiescant. Ac de
martyribus quidem Septimus noster ita sensisse vi-
detur in Scorpiace, cum ait animas eorum sub altari
patientiam pascere, et indutas stolam candidam cla-
ritatis usurpare. Quasi sedes illa sub altari,
Svolatuplov, Joanni revelata, nomine altaris terram
significet, super quam immolata martyrum corpora,
veluti super altare jacuerunt, unde ipsorum animae
in subterraneas amoenitates ab angelis sunt delatæ,
ubi resurrectionem ac Dei regnum præstolantur: mo-
ram vero tantulam, licet complurium annorum,
Sanctis minime gravem æterna gloria fiducia s ecu-
laris. Verumtamen Septimium in hac sententia pa-
rum fuisse constantem arguunt ea que libro de Re-

D

surrectione tradidit. Etenim posteaquam probavit omnem animam apud inferos sequestrari in diem Domini, confestim eximit ab ea dispositione martyrum animas, paradiso, inquit, non inferis deversuras. Quibus certe verbis paradisum esse apud inferos negat; etsi lib. de anima, secundum Irenæi sententiam, Christum ipsum dixisset forma humanæ mortis apud inferos functum; eosque superbe nimis censere, qui non putarent animas fidelium inferis dignas. Servi super dominum, inquit, et discipuli super magistrum, aspernati si forte in Abrahæ sinu expectandæ resurrectionis solatium capere. Ex his igitur id colligimus, homines adhuc evo illo valde fuisse harum rerum incertos ac dubios, › Hactenus Rigaltius ; cætera vero quæ subjunxit ad infirmandam, ut videtur, catholicam de Christi ad inferos descensu doctrinam, veritate carent et haeresim sapiunt. Sufficiat adversus hunc commentatorem opposuisse ea, quæ Natalis Alexander, in sua Dissertatione de Symbolo fidei asseruit: Ad inferos, inquit ille (hoc est, ad locum illum, quem theologi Limbum Patrum vocant), animam Christi, non virtute tantum et operatione, sed re et præsentia descendisse, dogma fidei est, Scripturæ sacræ testimoniis, et unanimi Patrum consensu firmatum. Græci vero Latinique Patres in ejusdem catholici dogmatis assertionem conspirant. (Theol. Curs. compl., 1. VI, p. 239 et seq.). V. etiam professionem fidei ca. tholicæ (Theol. Curs. compl., t. I, p. 4000). Quum vero Rigaltius Rufinum in gratiam sua sententiæ citaverit, tanquam si Ecclesiæ catholicæ symbolo Christi descensus ad inferos non legeretur, libet præsertim ea referre, quæ de Symbolo Apostolorum expresserat ille ipse Rufinus: Crucifixus sub Pontio Pilato, et sepultus, DESCENDIT IN INFERNA. › (Exposit. in Symb. Apost. Auct. Rufino, inter opera S. Cypriani, edit. Pamel., p. 544). EDD.

(b) Dies munerum quæ apud alios honoris titulum expungunt. Habebant ethnici dies munerum et dies strenarum. Ipse Tertullianus pag. seq. Munera commeant, strenæ consonant. RIG.

(c) Apud alios mercedis debitum. Unde et Mercedonius scu Mercedinus mensis dictus, posteaque dies Mercedini, in tres menses tributi. RIG.

thyta solemnia, quasi tibi quoque præscriptum sit de A celebrans hominibus placebat? an modestia et padie, quo minus id quod homini debes, vel tibi ab homine debetur, citra diei observationem luas, vel recipias. Da formam in qua (1) velis agi tecum (a). Cur enim [et lateas, cum ignorantia alterius tuam conscientiam contamines? si non ignoraris quod sis christianus', tentaris, et contra conscientiam alterius agis, tanquam non christianus. Enimvero etsi simulaveris (2), tentatus, addictus es. Certe sive hac, sive illac, reus es confusionis in Deo (Matth., X, 32; Luc, IX, 26). Qui autem confusus super me fuerit penes homines, et ego confundar super illo, inquit, penes Patrem meum, qui est in cœlis.

CAPUT XIV.

B

tientia, an gravitate, an humanitate, an integritate? Proinde cum dicit, Omnia omnibus factus sum, ut omnes lucrifaciam (I Cor. IX, 22), numquid idololatris idololatres, numquid ethnicis ethnicus, numquid sæcularibus sæcularis? Sed etsi non prohibet nos conversari cum idololatris et adulteris et cæteris criminosis, dicens (I Cor., V, 10): cæterum de mundo exiretis (7); non utique eas habenas conversationis immutat, ut quoniam necesse sit et convivere nos et commisceri (8) cum peccatoribus, ideo et cum eis peccare (9) possimus. Ibi est commercium vitæ, quod Apostolus concedit; hic peccare, quod nemo permittit. Licet convivere cum ethnicis, commori non licet. Convivamus cum omnibus conlaætemur ex communione na

Sed enim plerique jam induxerunt animo, ignoscendum esse, si quando (5), quæ ethnici, faciunt, ne nomen blasphemetur. Porro blasphemia, quæ nobis omnino devitanda est, hæc opinor est: si quis nostrum ad justam blasphemiam ethnicum deducat, aut fraude, aut injuria, aut contumelia, aliave materia digna querelæ, in qua nomen merito percutitur,ut merito irascatur et Dominus(4).Cæterum si de omni blasphemia dictum est: vestri (5) caussa nomen meum blasphematur (Rom. II, 24), perimus universi; cum totus circus scelestis suffragiis nullo merito nomen lacessit. Desinamus, et non blasphemabitur. Imo blasphemetur, dum sumus in observatione, non in exorbitatione disciplinæ, dum probamur, non dum reprobamur. O blasphemiam (6) martyrii affinem, quæ tunc me testatur Christianum, cum propter eam C norum sibi vindicat, non Dominicum diem, detestatur! Benedictio est nominis, maledictio custoditæ disciplinæ. Si hominibus, inquit, vellem placere, servus Christi non essem (Gal., I, 10). Sed idem alibi (I Cor., X, 33) jubet, omnibus placere curemus. Quemadmodum ego, inquit, omnibus per omnia placeo. Nimirum Saturnalia et Kalendas januarias

turæ (10), non superstitionis. Pares anima sumus, non disciplina compossessores mundi, non erroris. Quod si nobis nullum jus est communionis in ejusmodi cum extraneis, quanto scelestius est, hæc inter fratres frequentare (11) Quis hoc sustinere aut defendere potest? Judæis dies suos fastos (12) exprobrat Spiritus sanctus: Sabbata, inquit, vestra et neomenias et cæremonias odit anima mea (Is., I, 14). Nobis quibus sabbata extranea sunt et neomeniæ et feriæ a Deo aliquando dilectæ, Saturnalia, et Januariæ, et Bruma (b), et Matronales (c) frequentantur ? munera commeant? strenæ consonant? lusus, convivia constrepunt (13)? O melior fides nationum in suam sectam ! quæ nullam solemnitatem Christia

non

Pentecosten (d), etiamsi nossent, nobiscum communicassent; timerent enim ne Christiani viderentur. Nos ne ethnici pronuntiemur, non veremur. Si quid et carni indulgendum est (e), habes, non dicam duos (14) dies (15) tantum, sed et plures. Nam ethnicis semel annuus dies quisque festus est tibi octavus VARIANTES.

COMMENTARIUS.

(a) Da formam qua velis agi tecum, cur enim et D lateas. Elige, inquit, qua tecum agi velis formula: christiani inter ethnicos noti vel ignoti. Nam cum apud ethnicos, solemnes ethnicorum dies observas, id efficies ut lateas, atque ut te non esse christianum ethnicus putet; et fraus est quæ, hoc ipso quod ignorantiam veritatis inducit, conscientiam tuam contaminat. RIG.

CAP.XIV. (b) Et Brumæ. Ferias Brumales intelligit quæ Brumalia dicebantur, fiebant autem in honorem Bacchi torcularium et prælorum inventoris circa mensem Lenæonem,hoc est, Januarium nostrum. Eæ etiam feria Ambrosia vocabantur græcis, quæ Brumalia Ro. manis, nam Dionysius apud hosce est Brumus. Hac in interpretatione forte hallucinatus est Pamelius Lilium Gyraldum secutus. De hac voce Tizetzes in TERTULLIANI I.

schol. Hesiodi, II, operum late disserit. LE PR.

(c) Et Matronalia. Feriarum harum celebritas Calendis Martiis occurrebat, in iis de Matribus et Matronis erat solemnitas, dicebantur quoque Matralia. LE PR.

(d) Non Pentecosten. Intelligere Auctorem non solum Pentecostes festum, sed etiam, uti loquitur (de Cor. mil.), tempus illud integrum a die Pascha in Pente costen, patet ex eo quod mox sequitur, excerpe singulas solemnitates nationum, et in ordinem nexe, Pentecosten implere non poterunt. Eodem modo et B. Hieronymus, lib. advers. Montanum et Luciferianos, per omnem Pentecosten dixit. PAM.

(e) Si quid carni indulgendum est. Alloquitur christianum Si quid voluptati indulgendum est, habes etiam dies festos, sicut habent ethnici, non tamen dies tantum atque illi habent, sed et plures. RIG.

(Vingt-deux.)

quisque dies (1). Excerpe singulas solemnitates na- A cum tamen in superstitionem deducuntur, rapere ad tionum, et in ordinem texe (2), Pentecosten implere

Sed (Matth., V, 16) luceant, inquit (a), opera vestra. At nunc lucent tabernæ et januæ nostræ: plures jam invenies ethnicorum fores sine lucernis et laureis quam Christianorum. De ista quoque specie quid videtur ? Si idoli honor est, sine dubio idoli honor idololatria est. Si hominis caussa est, recogitemus omnem idololatriam in hominis caussam esse. Recogitemus omnem idololatriam in homines esse culturam, cum ipsos deos nationum homines retro fuisse, etiam apud suos constet. Itaque nihil interest, superioris, an hujus sæculi viris superstitio ista præstetur. Idololatria non propter personas quæ opponuntur (3), sed propter officia ista damnata est, quæ ad dæmones pertinent. Reddenda sunt (Matth., XXII) Cæsari quæ sunt Cæsaris, bene quod opposuit, et quæ sunt Dei Deo. Quæ ergo sunt Cæsaris? scilicet de quibus tunc consultatio movebatur, præstandusne esset census Cæsari, an non: Ideo et monetam ostendi sibi Dominus postulavit, et de imagine, cujus esset, requisivit. Et cum audisset, Cæsaris : Reddite, ait, quæ sunt Cæsaris Cœsari, et quæ sunt Dei Deo (b); id est imaginem Cæsaris Cæsari, quæ in nummo est, et imaginem Dei Deo, quæ in homine est ut Cæsari quidem pecuniam reddas, Deo temetipsum. Alioquin, quid erit Dei, si omnia Cæsaris? Ergo, inquis, honor Dei est, lucerna pro foribus, et laurus in postibus? non utique quod Dei honor est, sed quod ejus qui pro Deo hujusmodi officiis honoratur, quantum in manifesto est, salva operatione quæ est in occulto, ad dæmonia perveniens. Certi enim esse debemus, si quos latet per ignorantiam litteraturæ sæcularis, etiam ostiorum deos apud Romanos, Cardeam a cardinibus appellatam, et Forculum (4) a foribus, et Limentinum a limine, et ipsum Janum a janua et utique scimus, licet nomina inania atque conficta sint, LECTIONES

B

se dæmonia et omnem spiritum immundum per consecrationis obligamentum. Alioquin dæmonia nullum habent nomen singulatim, sed ibi nomen inveniunt, ubi et pignus. Etiam apud Græcos Apollinem Oupaio», (c) et Antelios (d) dæmonas ostiorum præsides legimus. Hæc igitur ab initio prævidens Spiritus sanctus, etiam ostia in superstitionem ventura præcecinit per antiquissimum prophetam Enoch. Nam et alia ostia in balneis adorari videmus. Si autem corum sunt quæ in ostiis adorentur (5), ad eos et lucernæ et laureæ pertinebunt. Idolo feceris, quicquid ostio feceris. Hoc in loco ex auctoritate quoque Dei contestor, quia nec tutum est subtrahere quodcumque uni fuerit ostensum, utique omnium caussa. Scio fratrem per visionem eadem nocte castigatum graviter, quod januam ejus subito annuntiatis gaudiis publicis servi coronassent. Et tamen non ipse coronaverat, aut præceperat, nam ante processerat, et regressus reprehenderat (6) factum : adeo apud Dominum in hujusmodi etiam disciplina (e) familiæ nostræ æstimatur (7). Igitur quod attineat ad honores regum vel imperatorum (Rom., XIII, 7), satis præscriptum habemus, omni obsequio esse nos oportere, secundum Apostoli præceptum, subditos magistratibus et principibus et potestatibus: sed intra limites disciplinæ, quousque ab idololatria separamur. Propterea enim et illud exemplum trium fratrum præcucurrit, qui alias obsequentes erga regem Nabuchodonosor ( Dan., III, 12, seqq.), honorem imaginis ejus constantissime respueC runt, probantes idololatriam esse, quicquid ultra humani honoris modum ad instar divinæ sublimitatis extollitur (8). Sic et Daniel (Dan. V1, 5, seqq.) cætera Dario subnixus, tamdiu fuit in officio, quamdiu a periculo disciplina (9) vacaret. Nam id ne subiret, non magis leones regios timuit, quam illi regios ignes. Accendant igitur quotidie lucernas, quibus lux nulla est, affigant postibus lauros postmodum arsuras, quibus ignes imminent; illis competunt et testimonia VARIANTES.

COMMENTARIUS.

CAP. XV. (a) Sed luceant, inquit, opera vestra. Inquit Christus. Sic lib. de Pallio: Ipsum, inquit, ferrum virum trahit. Hoc est, inquit Homerus. RIG.

(b) Et quæ sunt Dei, Deo. Notetur explicatio ista Tertulliani plena acuminis, quam rimatur ex verbis Christi. Ut enim nummus dandus Cæsari, quia nummus imago est Cæsaris: sic homo dandus Deo, quia homo est imago Dei. LAC.

(c) Apollinem Thyræum. Fuit Apollo preses portarum, videlicet quia per illas aditus est luci in domum, inde Oupatos dictus. Nam Græcis Oúpa est janua. Macrob. lib. 1 Satur., cap. 9, rationem adhibet. Huc pertinent verba Scholiaste Soph. in Elect.: cum enim Phoebum prostaterium vocet Sophocles, schol. ait, προστατήριε, ὅτι πρὸ τῶν θυρῶν ἵδρυται, prostaterie, quoniam ante fores statuitur. Et Aristides hymno ad Miner.

meminit Apollinis προπυλαίου. Et quidem Phoebum olim depictum in foribus videtur effici ex verbis Aruobii, lib. VI. LAC.

(d) Et Antelios dæmonas. Rhen., lib. de Cor. Antelii Græcis Dii sunt, qui foribus dedicantur. Sic enim aras vel divorum statuas vocabant subdivales, ut quæ Soli forent expositæ: Hinc Hesychius: ¿vrvaloc Ozoi ai πρὸ τῶν πυλῶν ἱδρύμενοι, et rursus, ἀντήλιος, ὁ ἀντικρὺ ἥλιου ιδρύμενος βωμὸς ἢ θεός. ΡΑΜ.

(e) Disciplina familiæ nostræ æstimamur. Sic vetus exemplar: Apud Deum, inquit, in hujusmodi factis censemur ex disciplina familiæ nostra: hoc est, in iis quæ ad crimen idololatriæ pertinent, imputari nobis a Deo quæ ob pravam disciplinam familia nostra peccaverit. Idem.

685

LIBER DE IDOLOLATRIA.

tenebrarum, et auspicia poenarum (Matth., V). Tu A quoque celebrari non magis Deus prohibet quam no-
lumen es mundi, et arbor virens semper (Ps. I).
Si templis renuntiasti, ne feceris templum januam
tuam. Minus dixi: si lupinaribus renuntiasti, ne in-
dueris domi (1) tuæ faciem novi lupanaris:

CAPUT XVI.

Circa officia vero privatarum et communium solemnitatum (a), ut toga puræ (b), ut sponsalium, ut nuptialium, ut nominalium (c), nullum putem periculum observari de flatu idololatriæ quæ intervenit caussa enim sunt considerandæ, quibus præstatur officium. Eas mundas esse opinor per semet ipsas, quia neque vestitus virilis, neque annulus aut conjunctio maritalis, de alicujus idoli honore descendit. Nullum denique cultum a Deo maledictum invenio, nisi mulicbrem in viro (Deut., XXII, 5): Maledictus enim, inquit, omnis qui muliebribus induitur. Toga vero etiam appellatione virilis est (d). Nuptias

(1) Domui Jun.

men imponi. Sed his accommodantur sacrificia. Sim
vocatus (e), nec adsacrificii sit titulus (2) officii et
operæ meæ expunctio (3), quantum sibi libet. Utinam
quantum sibi quidem, nec videre possimus quæ facere
nobis nefas est! Sed quoniam ita Malus circumdedit
sæculum idololatria, licebit adesse in quibusdam, quæ
nos homini, non idolo, officiosos habent. Plane ad sa-
cerdotium et sacrificium vocatus non ibo (proprium
enim idoli officium est): sed neque consilio, neque
sumptu, aliave opera in ejusmodi fungar. Si propter
sacrificium vocatus assistam, ero particeps idolola-
triæ si me alia caussa conjungit sacrificanti, ero tan-
tum spectator sacrificii.

CAPUT XVII.

B
Cæterum quid facient servi vel liberi fideles,
item officinales sacrificantibus dominis vel patro-
nis vel præsidibus suis adhærentes? Sed si me-

LECTIONES VARIANTES.

(2) Ita Rigaltius emendavit; in cæteris editionibus μŋStv bryg.

(3) Quid tum? si libet. Utinam quidem nec Seml.

COMMENTARIUS.

CAP. XVI.-(a) Communium. Ut privatæ solemnitates dicuntur, quæ uni tantum personæ conveniunt ita communes quæ duabus, ut sunt nuptiæ et sponsalia.LAC. (b) Ut toge puræ. Quam hic intelligat, mox tum his verbis manifestat, vestitu virilis, tum illis, Toga vero etiam appellationis virilis est, quam nempe deposita prætexta assumebant pueri an. ætatis 17. Quæ et pura nuncupatur (Budæo teste), quod nec picta esset, nec triumphalis, nec prætexta. Meminit ejusdem Cicero lib. IX, epist. ad Atticum, cum scribit Ciceroni suo se puram togam dedisse. PAM.

(c) Ut nominalium, etc. Arguit hic pro more suo ethnicorum superstitionem ridiculam, qui ex eo die quo puero nomen imponebatur, bonum omen,aut malum captabant; is autem dies erat hebdomadis septimus, licet Lacerda decimo die id fieri scribat, qui Latinis lustricus dicebatur, Græcis vero pròpóμa, vocatus idem dies Nominalia propter illam celebritatem. Videsis hac de re avμariov Scaligerum in Festum et in Ausonium, Casaubonum in 2 Persii satyram, et Tullium, Philipp. 13 LE PR.

(d) Toga vero etiam appellationis virilis est. Appellatur enim toga virilis, non simpliciter toga. RIG.

C

dum Apostoli præceptum, subditos magistratibus et
principibus et potestatibus: sed intra limites discipli-
næ, quousque ab idololatria separamur. Circa officia
vero privatarum et communium solemnitatum, ut to-
gæ puræ, ut sponsalium, ut nuptialium, ut nomina-
lium, nullum putem, inquit, periculum observari de
flatu idololatriæ quæ intervenit, caussa enim sunt
considerandæ, quibus præstatur officium. Deinde
objicit: Sed his, nempe sponsalibus, nominalibus, ac
cæteris hujusmodi solemnitatibus, accommodantur sa-
crificia. Ipse continuo objectionem solvit, sumpta
persona servi seu liberti christiani, quem dominus
gentilis adesse aut apparere sibi jussit filiove, ob to-
gæ puræ vel sponsalium solemnia sacrificanti. Sim
Vocatus, inquit, dum officium meum et opera mea non
possit haberi pro adsacrificio, id est, administratione
seu participatione aut consensu sacrificii, utatur ille
et opera mea et officio meo quantum sibi tibet. Mox
voto dictum castigat: Utinam quantum sibi quidem,
quasi diceret, Utinam illud quod proxime dixi, quan-
tum sibi quidem, disjungi queat ab officio operave
mea, ut jam dominus ille gentilis ad eas solemnitates
neminem vocaret christianum, nec videre possemus
quæ facere nobis nefas est. Sed quoniam Satanas ita
circumdedit sæculum idololatria, licebit adesse in qui-
busdam que nos homini non idolo officiosos habent.
Deinde sententiam suam concludit: Cæterum, id est,
absque hujusce distinctionis indulgentia, quid facient
bus dominis vel patronis vei præsidibus adhærentes?
servi vel liberi fideles, item officiales, sacrificanti-
Hujus autem loci depravandi occasionem dedit mi-
nime intellecta vox, ad sacrifcii. Etenim ignari signi-
ficationis mutavere, ac pro ea scripsere, in sacrificiis,
nullo sensu adsacrificii titulus dicitur, quemadmo-
dum admilitiæ gratia, 1. un. De offic. Præs. Præto-
rio. Arcadius ait, cum apud veteres Dictatoribus ad
tempus summa potestas crederetur, magistros equitum
sibi eligebant, qui associati, participules curæ admilitiæ
gratia, secundam post eos potestatem gererent. Sic le-
gitur in Pandectis Florentinis, non ut valgo, militiæ
gratia. Magistri equitum admilitabant Præfectis Præ-
torio, eorumque cura dicebatur admilitia, quia additi
et adsociati erant curæ Præfectorum Prætorio. Sic
etiam in sacrificiis adsacrificare dicebantur, qui prop-
ter sacrificium aderant sacrificanti, qui consilio
sumptuve sacra facientem adjuvabant. Officii et ope-
ræ expunctio, est persolutio et præstatio. RIG.

(e) Sim vocatus, nec adsacrificii sit titulus. Hunc locum in omnibus libris editis depravatissimum emendavimus ex codice Agobardi. Emendationem verissimam esse facile probabimus explicatione. Christianis Gentilium domimo subditis, frequentissime occurrebant rationes hæsitandi consultandique an et quate- D nus potestatibus ethnicis imperantibus aut vocantibus opera sive officia absque idololatriæ periculo deberentur. Nimirum in familia forte aut comitatu Præsidis sive Proconsulis servi sunt et liberti, apparitores, scriba:, librarii, præcones, inter hos et christiani, et solemnia quædam incidunt, quorum occasione festa et sacrificia certa de more celebrantur: Præses aliqua procurari jubet ad hasce solemnitates pertinentia. Quid fic consilii capiet christianus? Parebit imperanti? erit idololatriæ fautor et administer. Obsequium negabit? erit adversus potestatem contumax. Čerte idolorum cultum qualemcumque execratur Deus. Sed et Principum ac Potestatum jura confirmat, nemini christiano contumaciam indulget, imo cunctos ad obsequendi officia compellit. Hac in specie Tertullianus discrimen statuit, ut quod attineat ad honores Regum vel Imperatorum, satis præscriptum habeant Christiaui, in omni se obsequio esse debere, secun

rum quis sacrificanti tradiderit, imo si verbo quoque A eadem conditione. Tantum enim honoris nomine conaliquo sacrificio necessario adjuverit, minister habebitur idololatriæ. Hujus regulæ memores etiam magistratibus et potestatibus officium possumus reddere secundum patriarchas et cæteros majores, qui regibus idololatris usque ad finem idololatriæ apparuerunt. Hinc proxime disputatio suborta (1) est, an servus Dei (a) alicujus dignitatis aut potestatis administrationem capiat, si ab omni specie idololatriæ intactum se, aut gratia aliqua, aut astutia etiam præstare possit secundum quod et Joseph (Gen., XLI), et Daniel (Dan., II et VII) mundi ab idololatria exstitere, et dignitatem et potestatem administraverunt in ornamento et purpura totius (2) Ægypti (b) sive Babyloniæ. Credamus itaque succedere alicui posse, ut in quoquo honore, ut (3) in solo honoris nomine B incedat, neque sacrificet, neque sacrificiis auctoritatem suam accommodet, non hostias locet, non curas templorum deleget, non vectigalia eorum procuret, non spectacula edat de suo aut de publico, aut edendis præsit: nihil solemne pronuntiet vel edicat, ne juret quidem jam vero quæ sunt potestatis, neque judicet de capite alicujus vel pudore (feras enim de pecunia), neque damnet neque prædamnet (c), neminem vinciat, neminem recludat (d), aut torqueat; si hæc credibile est fieri posse.

LECTIONES

ferebantur his qui familiaritatem regum merebantur. Unde et purpurati regum vocabantur a purpura, sicut apud nos a toga candida candidati: sed non ut suggestus ille sacerdotiis quoque aut aliquibus idolorum officiis adstringeretur. Nam si ita esset, utique tantæ sanctitatis et constantiæ viri statim habitus inquinatos recusassent, statimque apparuisset Danielem (Dan., XII) idolis non deservisse, nec Belem nec draconem colere, quod multo postea apparuit. Simplex igitur purpura illa, nec jam dignitatis erat, sed ingenuitatis apud Barbaros insigne. Quemadmodum enim et Joseph (Gen., XLI) qui servus fuerat, et Daniel (Dan., VII) qui per captivitatem statum verterat, civitatem Babyloniam et Ægyptiam (4) sunt consecuti per habitum barbaricæ ingenuitatis: sic penes nos quoque fideles (5) si necesse fuerit, poterit et pueris prætexta concedi, et puellis (6) stola, nativitatis insignia, non potestatis generis, non honoris : ordinis, non superstitionis. Cæterum purpura vel cætera insignia dignitatum et potestatum, insertæ dignitati et potestatibus idololatriæ ab initio dicata, habent profanationis suæ maculam: cum præterea ipsis etiam idolis induantur (7) prætextæ, el trabeæ et laticlavi (h), fasces quoque et virgæ præferantur, et merito. Nam dæmonia magistratus sunt sæculi, hujus collegii insignia fasces et purpuras gestant (i). Quid ergo proficies, si suggestu quidem utaris, opera vero ejus non administres? Nemo in immundis (j) mundus videri potest. Tunicam si induas inquinatam per se, C poterit forsitan illa non inquinari per te, sed tu per illam mundus esse non poteris. Jam nunc qui de Joseph (Gen., XLI) et Daniel (Dan., VII) argumentaris, scito non semper comparanda esse vetera et nova, rudia et polita, cœpta et explicita, servilia et liberaVARIANTES.

COMMENTARIUS.

CAP. XVII. (a) An servus Dei. Unde apud Philonem multa legere est, in hunc sensum lib. Quod vir bonus liber sit. Ibi mirifice extollit senarii istius auclorem : τὶς ἐστὶ δοῦλος ; τοῦ θανεῖν ἄφροντις ὤν. LE PR.

(b)Potestatem administraverunt in ornamento et purpura totius Egypti. Sic emendavimus ex præcedentibus actionibus secum invicem collatis. Vulgo legebatur, In ornamento et purpura extitere totius Egypti. EDD. (c) Neque damnet, neque prædamnet, Damnat judex, prædamnat legislator. Útroque abstineat Christianus, nec de capite cujusquam aut legem aut sententiam fcrat. RIG.

(d) Neminem recludat. Profani auctores, quotquot sunt, hoc verbo utuntur, pro resero et aperio: Ecclesiastici vero sæpissime pro contrario significato, videlicet pro includo. Ita hoc loco Tertull. et Hier. epist. ad Paulinum: post solitudinis libertatem urbe quasi carcere sunt reclusi. LAC.

CAP. XVIII.-(e) Prætextæ. Non dubium quin duplex fuerit prætexta: puerorum, de qua infra loquitur, quæ non obligata sacris ullis; et magistratuum, de qua hic, et hæc obnoxia erat idololatriæ. LAC.

(f) Palmata. Palmatam vestem, sive toga, sive tunica fuerit, nam utriusque usus fuit, obligatam fuisse

D

idololatriæ quod hic attingitur, liquet ex more romano, quo illam gestabant triumphatores: triumphus autem totus mancipatus fuit idolis. LAC.

(g) Coronæ aureæ sacerdotum provincialium. Satis indecorum videtur coronas aureas dari sacerdotibus in provinciis, non etiam Romæ. Hoc tamen innuit lectio vulgata, Sacerdotum provincialium. Quid si disjungamus? ut aureæ coronæ fuerint sacerdotum, fuerint et provincialium; nempe Magistratuum; de quibus ipse lib de Corona, cap. 13: Sunt et provinciales aureæ, imaginum jam, non virorum capita majora quærentes..

RIG.

(h) Et laticlavi. Latum clavum hic idololatriæ attribuit, et quidem optime; nam, ut auctorum omnium testimoniis constat, senatores non modo jus habebant, laticlavi sed etiam sacerdotes et sacrificuli.Vestis autem illa κατ' ἐναλλαγὴν dicitur latus clavus, pro veste cui affixus erat latus clavus. LE PR.

(i) Hujus collegii insignia fasces et purpuras. Poterat ferri vulgata lectio, Unius collegii. Magistratus hujus sæculi collegas habent Dæmonia, quæ ob eam causam insignia collegii gestant, fasces et purpuras, elc.

RIG.

(j) In immundis. Scilicet vestibus, quemadmodum