cerdotem. Diligentia tua numen (1) illorum est. Ne- A mine expediunt (g). Nec enim differt, an extruas vet
gas te, quod, facis, colere? Sed illi non negant, qui-
bus hanc saginatiorem et auratiorem (a) et majorem
hostiam cædis, salutem tuam.

CAPUT VII.

exornes, si templum, si aram, si ædiculam ejus ins-
truxeris, si bracteam expresseris (h), aut insignia, aut
etiam domum fabricaveris. Major est ejusmodi opera,
quæ non effigiem confert, sed auctoritatem. Si ita
necessitas exhibitionis extenditur (6), habent et alias
species, que sine exorbitatione discipline, id est,
sine idoli confectura (7) opem victus præstent. Scit
albarius tector et tecta sarcire, et tectoria inducere,
et cisternam liare (i), et cymatia distendere (j), et
multa alia ornanienta præter simulacra parietibus in-
crustare (8). Scit et pictor, et marmorarius, et æra.
rius, et quicumque cælator, latitudines suas utique
multo faciliores. Nam qui signum describit, quanto
facilius abacum linit? Qui de tilia Martem exsculpit,

Tola die ad hanc partem zelus fidei per rabit, ingemens christianum (b) ab idolis in Ecclesiam venire, de adversarii (c) officina in domum Dei (2) venire, attollere ad Deum patrem manus matres idolorum, his manibus adorare (d) quæ foris adversus Deum adorantur (e), eas manus admovere corpori Domini (f), que demoniis corpora conferunt. Nec hoc suflicit. Parum sit, si ab aliis manibus accipiant quod contaminant (3); sed etiam ipsi (4) tradunt aliis quod contaminaverunt. Alleguntur in ordinem ecclesiasticum artifices idolorum. Pro scelus! Semel B quanto citius armarium compingit? Nulla ars non Judæi Christo manus intulerunt, isti quotidie corpus ejus lacessunt. O manus præcidenda! Viderint jam an per similitudinem dictum sit, Site manus tua scandalizat, amputa eam (Matth., VIH, 8). Quae magis amputandæ,quam in quibus (5) Domini corpus scandalizatur? CAPUT VIII.

alterius artis, aut mater, aut propinqua est. Nihil alterius vacat (k). Tot sunt artium venæ, quot hominum concupiscentiæ. Sed de mercedibus et manuspretiis interest. Proinde interest et de labore. Minor merces frequentiore actu repensatur. Quot parietes signa desiderant? Quot templa et ædes idolis ædificantur? Domus vero, et prætoria et balnea et insulæ quanta? Soccus et baxa quotidie deaurantur, Mercurius et Serapis non quotidie. Sufficiat ad quæstum artificioVARIANTES.

COMMENTARIUS.

(a) Auratiorem et majorem hostiam. Hostia, inquit Festus, dicta ab eo, quod est hostire, ferire. Alii ab hostibus derivant, quod post victoriam immolari soleant, sicuti et ipse Festus alibi. Alludit autem ad eas hostias quæ auro ornabantur, quas proinde auratas vocat; solebant enim subinde boum cornua deaurari, qui immolabantur. PAM. · Et majorem hostiam. Major victima aut hostia est taurus, bos, vacca Minor, ovis, capra, sus. Hoc certius discrimen quam ut majora dicantur de victimis, minora de hostiis. Scias etiam inter primas majorem esse taurum, inter alteras majorem esse ovem. LAC.

CAP.VII.-(b) Ab idolis in Ecclesiam. Prolixius viri eruditi Pamelius et Lacerda nomina congerunt quæ Dei domui tribuuntur apud veteres: post ipsorum, messem nullum restat spicilegium. Qui primus Ecclesiam seu conventum christianorum aggressus est, fuit Eustathius ille qui contemnendas esse Ecclesias dicebat. In bunc congregata Gangrensis Synodus, eumque fulmine percussit can. V. Hunc secuti sunt Patareni in quos restant Honorii Tertii P. constit. et Frederici II, imper. Imitati quoque sunt pessima hæc exempla Valdenses, Wiclefista, Hussitæ et alii qui cum Eustathio satis damnati frustra objiciunt illud Act. XVII: Deus in manufactis templis non habitat. Legenda tantum sunt quæ sequuntur, ut os obturetur impudentissimis homuncionibus, nimirum, nec manibus humanis colitur indigens aliquo cum ipse det omnibus, etc. LE PR.

(c) De adversarii officina in domum Dei venire. Ilec non videntur esse Tertulliani, sed glossatoris alicujus in illud comm. quod præcedit, ab idolis Ecclesiam venire. RIG.

(d) His manibus adorare. Adorabant enim manibus ad Deum elatis, allevatis, expansis. RIG.

(e) Quæ foris adversus Deum adorantur. Matres el artifices idolorum manus adorabantur ab Ethnicis

D

idolorum cultoribus. Quid enim erat statua sive ido-
lum priusquam accederet manus artificis, nisi bruta
materia, quam periti artificis manus exsculpsit in
alicujus numinis effigiem? Præclare Septimius lib. de
Resurr. Phidiæ manus, inquit, Jovem Olympium ex
ebore molitæ adorantur; nec jam bestiæ, et quidem
insulsissima deus est, sed summum sæculi numen;
non quia elephantus, sed quia Phidias tantus. RIG.

(f) Manus admovere corpori Domini. Pertinet hic
locus ad eam consuetudinem, qua in manus tradeba-
tur Eucharistia, quam testati sunt pro suis quoque
temporibus B. Cypr. (l. de lapsis): B. Cornel. (ad
Fab. Antioch.); B. Dionys. Alex. (ad Xist. pontif.);
B. Ambros. (Orat. ad Theodos. imper.); Hieronym.
(ad Theophil.), etc. EDD.

CAP. VIL (g) Expediunt. Conficiunt, adornant. RIG.

(h) Si bracteam expresseris. Si de aurea massa bracteam expresseris statuæ inducendam æreæ. RIG.

(i) Cisternam liare. Albarii tectoris etiam opificium esse indicat Plin. lib. XXXVI, c. 23. Atqui ego quidem existimo legendum prorsus ligare, non liare. Verum nolui immutare veterem lectionem, si forte, uti multæ aliæ, vox sit Tertulliano peculiaris jam obsoleta. PAM.

(j) Cymatia distendere. Videtur cymatia nuncupare arcus ipsos templorum seu tectorum, creta incrustatos, voce derivata a zuparía, id est illuvie aquarum, quod illi arcus pluviarum illuviem impediant. РАМ. Cymatia. Esse hæc omnes payás, id est prominentias in ædificiis, tum Hesychius definit, tum id facile colliget qui Vitruvium legerit. Itaque injuste Pamelius arctat hanc vocem ad arcus teciorum et templorum. Sunt enim prominenti quæ in modum undæ sinuantur. Suidae ure dicuntur. Vitruvio simæ a forma. LAC.

(k) Nihil alterius vacat. Horatius :

V

rum, frequentior est (1) omni superstitione luxuria A pulis et magistris. Sed magi et astrologi ab oriente

et ambitio. Lances et scyphos facilius ambitio, quam
superstitio desiderabit. Coronas quoque magis luxu-
ria, quam solemnitas erogat. Cum igitur ad hæc arti-
ficiorum genera cohortemur, quæ idolum quidem, et
quæ idolo competunt, non attingant, sint autem et
hominibus communia sæpe quæ et idolis, hoc quoque
cavere debemus, ne quid, scientibus nobis, ab aliqui-
bus de manibus nostris in rem idolorum postuletur.
Quod si concesserimus, et non remediis jam (2) usi-
tatis egerimus, non puto nos a contagio idololatriæ
vacare, quorum manus non ignorantium in offi-
cio vel in honore et usu dæmoniorum deprehenduntur.
CAPUT IX.

venerunt (Matth., II). Scimus magiæ et astrologiæ inter se societatem. Primi igitur stellarum interpretes (b) natum Christum annuntiaverunt, primi muneraverunt (c). Hoc nomine Christum (opinor) sibi obligaverunt. Quid tum? Ideo nunc et mathematicis patrocinabitur illorum magorum religio? De Christo scilicet est mathesis hodie (d), stellas (4) Christi, non Saturni et Martis et cujusque (e), ex eodem ordine mortuorum observat et prædicat. At enim scientia illa usque ad Evangelium (f) fuit concessa, ut Christo edito nemo exinde nativitatem alicujus de cœlo interpretetur (5). Nam et thus illud et myrrham et aurum ideo infanti tunc Domino obtulerunt, quasi clausulam sacrificationis (g) et gloria sæcularis, quam Christus erat adempturus. Quod igitur iisdem magis somnium sine dubio ex Dei voluntate suggessit, ut irent in sua, sed alia, non qua venerant, via, id est, ne pristina secta sua incederent: nonne (6) illos Herodes persequeretur, qui nec persecutus est, etiam ignorans alia via digressos, quoniam et qua venerant ignorabat. Adeo viam rectam (7) et disciplinam intelligere debemus. Itaque magis præceptum, ut exinde aliter incederent. Sic et alia illa species (8) magiæ quæ miraculis operatur, etiam adversus (Exod., VII) Moysen æmulata, patientiam Dei traxit ad Evangelium usque (Act., VIII, 18). Nam exinde et Simon Magus jam fidelis, quoniam aliquid adhuc de circulatoria secta cogitaret, ut scilicet inter miracula professionis suæ

Animadvertimus inter artes. etiam professiones B quasdam obnoxias idololatriæ., De astrologis ne loquendum quidem est. Sed quoniam quidam istis diebus provocavit defendens sibi perseverantiam professionis istius, paucis utar. Non allego quod idola honoret,quorum nomina cœlo inscripsit, quibus ornnem Dei potestatem addixit: quod propterea homines non putant (5) Deum requirendum, præsumentes stellarum nos immutabili arbitrio agi. Unum propono, angelos esse illos desertores Dei (Gen., VI), amatores fœminarum, proditores etiam hujus curiositatis, propterea quoque damnatos a Deo. O divina sententia usque ad terram pertinax, cui etiam ignorantes testimonium reddunt. Expelluntur mathematici (a) sicut angeli eorum. Urbs et Italia interdicitur mathematicis, sicut cœlum angelis eorum. Eadem pœna est exilii disci- C etiam Spiritum Sanctuin (4) per manuum impositionem

Alterius sic

LECTIONES VARIANTES.

(5) Interpretatur Rigall.

(6) Non abest Seml.
(7) Sectam Jun.

(8) Aliam illam speciem

COMMENTARIUS.

Altera poscit opem res et conjurat amice. RIG. CAP. IX. — (a) Expelluntur mathematici. Si quis hæc, tanquam inutilia et superflua, deleri oportere censuerit, habet ecce me adstipulatorem. RIG.

(b) Primi igitur stellarum interpretes. Chalcidius in Tim. Plat. ad Osium Cordubensem ex historia quam vocat sanctiorem et venerabiliorem, ait, ortu stellæ cujusdam non morbos mortesque denuntiatas. sed descensum Dei venerabilis ad humanæ conservationis, rerunique mortalium gratiam. STELLAM CHRISTI. Magi in Evangelio secundum Mathæum: vidimus D stellam ejus in Oriente ». Primasius in hæresim Priscillianistarum: A signo Christi ad signa astrologica migraverunt. RIG.

etc. Frustra autem ex hoc loco Christi genesim e stellarum cursu metiri posse contendunt homines perverse curiosi, inter quos familiam ducunt Petrus de Alliaco, et Hieronymus Cardanus LE PR.

(e) Et cujusque ex eodem ordine mortuorum. Hoc est, ex ordine illo septenario planetarum, Saturni, Martis, Mercurii, et id genus aliorum, qui non dii, sed homines fuere, et jam quidem mortui. RIG.

(f) Usque ad Evangelium. Ne putet lector conces sam divinis legibus, sed tantum humanis, quia ante Christum non punita, imo per omnes nationes vagata insolenter, et in pretio ac gloria habita. Neque contra hoc est, concessam Magis adoratoribus Christi, nam isti illa usi sunt ex mera pietate et religione, non ut aliæ gentes ad usus maleficos. Sed et explicandus Tertull. cum ait concessam usque ad Evangelium, scilicet concessam ut plurimum. Lac.

(g) Clausulam sacrificationis. Ut exinde Christus fideles suos abstinere voluerit pontificatu et sæculari gloria. Clausulam, finem et terminium. Sic in Scorp. ubi de Joan. Bapt.: Clausula legis et prophetarum. RIG.

(h) Spiritum Sanctum per manuum impositionem enundinaret. Convenientissimo verbo Simonis istius crimen damnat. Sed et hodiernæ nundinationi eorum que feudali vocabulo bencficia nuncupantur, simonice crimen tribuere solemus, etsi inter emptorem et venditorem de comparando Spiritu Sancto nequidem cogitetur. Nam inter eos hoc tantum agitur ut in emptorem transeat jus percipiendi reditus ex pos

enundinaret, maledictus ab (Act., VIII, 20) apostolis A et de cæteris professoribus litterarum, imo non

de fide (1) ejectus est: et alter magus qui cum Sergio Paulo, quoniam iisdem adversabatur apostolis, luminum amissione mulctatus est (Act., XIII, 6 seqq.). Hoc et astrologi retulissent credo, si quis in apostolos incidisset (2). Attamen cum magia punitur, cujus est species astrologia, utique et species in genere damnatur. Post Evangelium nusquam invenias aut sophistas, aut chaldæos, aut incantatores, aut conjectores, aut magos, nisi plane punitos. Ubi sapiens, ubi litterator, ubi conquisitor hujus ævi? Nonne infatuavit Deus sapientiam hujus sæculi (I Cor.1, 20)? Nihil scis, mathematice, si nesciebas te futurum christianum. Sin sciebas, hoc quoque scire debueras, nihil tibi futurum cum ista professione. Ipsa te de periculo suo instrueret, quæ aliorum climacterica præcanit (a), Non est tibi pars neque sorsin ista ratione (Act., VIII, 21). Non potest regna cœlorum sperare, cujus digitus aut radius abutitur cœlo.

dubitandum affines illos esse multimoda idololatri. Primum, quibus necesse est deos nationum prædicare, nomina, genealogias, fabulas, ornamenta honorifica quæque eorum enuntiare, tum solemnia festàque eorumdem observare, ut quibus vectigalia sua suppetant. Quis ludimagister (b), sine tabula septem idolorum, quinquatria tamen (3) frequentabit (c)? Ipsam primam novi discipuli stipem Minervæ et honori et nomini consecrat, ut etsi (4) non profanatus alicui idolo, verbotenus de idolothyto esse dicatur (d). Quid minus est inquinamenti (5) eo quod præstat questus et nominibus et honoribus idolo nuncupatus? tam Minervalia Minervæ, quam Saturnalia Saturni, quæ etiam serviculis sub tempore Saturnalium celebrari necesse est. B Etiam strenæ captanda, et septimuntium, et brumæ, et caræ cognationis honoraria exigenda omnia, Floræ (6) scholæ coronandæ (e). Flaminice et ædiles sacrificant, creatis (7) schola (f) honoratur feriis. Idem fit idoli natali omnis diaboli pompa frequenta

LECTIONES VARIANTES.

(5) Sic scriptum est in cod. Agob., Rhenan: quis ludi magister si non tabularia frequentabit. Rigalt: tamen non frequentabit. Latin. tamen non. Jun. măvuit. non Quin

COMMENTARIUS.

sessionibus beneficii titulo comprehensis. Et quæ apud nos pinguia sunt beneficia, veteres, etiam extra Dei civitatem, dixere ɣalàs iɛpwouvès. Jam C vero pridem sæculi vitio evanuere de rebus christianis præclara illa Sancti Spiritus miracula. RIG.

(a) Aliorum climacterica præcanit. Climacterica dicit certa vitæ spatia per annos novem aut septem scansili ratione currentia, quæ chaldai periculosa esse affirmant, præcipue vero annum 63. Hunc enim illi climactera androclam esse aiunt græco vocabulo. Quod latini dicerent virifragum. De hoc vero elimactere locus est insignis Jul. Firmici Mathes. IV, quem ab Jos. Scaligero jam indicatum satis esse concederem, nisi emendatior hic a nobis exiret e Biblioth. regia. Sic enim legimus in vetusto exemplari: Sane extra cæteros climacteras, etiam septimi anni et noni, per omne vitæ tempus multiplicata_ratione currentes, naturali quadam et latenti ratione, variis hominem periculorum discriminibus semper afficiunt. Unde et 63. annus, quia utriusque numeri summam pariter accipit, androclas appellatus est. Et paulo post: Hac ex caussa ab Egyptiis androclas dictus est, D quod omnem viri substantiam frangat ac debilitet. Eadem vero occasione describentur hic etiam et veteribus libris quaedam ab Agellio citata ex primo librorum .quos M. Varro inscripsit hebdomades, vel de imaginibus septenarii numeri. Climacteras gravissimos quosque fieri septenarios. RIG.

CAP. X.—(b) Quis ludimagister, sine tabula septem idolorum. Antea legebatur: Quis ludi magister, si non tabularia idolorum, quinquatria tamen frequentabit. Nullo sensu. Rectissima erat scriptura vetus, jam observata quidem Barro, nunc etiam Agobardi codice confirmata. Ea est hujusmodi: Quis ludi magister sine tabula septem idolorum quinquatria tamen frequentabit. Verum ut constet sensus, adhibenda distinctio. Quis ludimagister, sine tabula septem idolorum? Deinde non interrogatione, sed asseveranter, quinquatria tamen frequentabil. Aut si interrogatio ponitur in fine, necessario legendum sicut edidimus: Quis ludimagister

sine tabula septem idolorum, quinquatria tamen non frequentabit? Sie, utrovis modo legas, idem erit sensus. Nullum esse ludimagistrum, qui non habeat in ludo suo sive schola tabulam septem idolorum, hoc est, septem planetarum; Lunæ, Martis, Mercurii, et ceterorum, unde nomina dierum hebdomadis cujusque. Aut si quis reperiatur absque hujusmodi tabula, hunc tamen quinquatria frequentatorum. Quis autem fuerit apud ludiinagistros istius tabule sive laterculi septem dierum usus, diligentius inquirere non tanti est. Forsitan præscriptum aut significatum illic fuit quid quaque die discipulis tradi reddive oporteret. Juvenalis, Sat. VII :

Nil salit arcadico juveni, cujus mihi sexta

Quaque die miserum dirus caput Hannibal implet. Ea die, scilicet, totius hebdomadis summa colligebatur. Septima die, quies et otium. Ipse Tertullianus libro ad Nationes primo, cap. XIII: Vos certe estis, qui in laterculum septem dierum solem recepistis, et ex diebus ipsum prælegistis, quo die lavacrum subtrahatis, aut in vesperam differatis, aut otium et prandium curetis. RIG.

(c) Quinquatria tamen frequentabit. Quinquatria, sacra Minerva, Nomina quæ a seu Quinquatrus, junctis quinque diebus habent. Ad haec sacra ludimagistros vocat idem Ovidius lib. III. Fastor. : Nec vos turba feri censu fraudata magistri Spernite, discipulos attrahit ille novos. (d) Verbotenus de idolo!hyto esse dicatur. Sequitur in vulgatis editionibus, Pro idololatra vitetur. Quod non videtur esse Tertulliani, etsi in cod. Agobardi reperiatur, Pro idololatria vitatur.

RIG.

(e) Flora scholæ coronandæ. Floralibus scilicet, Flora sacris.

(1) Creatis schola honoratur feriis. Sic habet vetus exemplar. Ineptissime an:ea legebatur, Cereris schola. Creatas ferias dicit, quæ non erant statæ aut solemnes, sed indictive: ab Edilibus scilicet aut Flaminicis ob sacrificia quædam indictæ.

tur.Quis hæc competere christiano existimabit(a), nisi A nium malorum, qua quidam irretiti, circa fidem

B

qui putabit convenire etiam non magistro? Scimus dici
posse si docere litteras Dei servis non licet, etiam
nec discere licebit. Et quomodo quis institueretur
ad prudentiam interim humanam, vel ad quemcum-
que sensum vel actum, cum (4) instrumentum sit að
omnem vitam litteratura? Quomodo repudiamus sœ-
cularia studia, sine quibus divina non possunt?» Videa-
mus igitur necessitatem litteratoria eruditionis ; res-
piciamus ex parte eam admitti non posse, ex parte
vitari. Fideles magis discere, quam docere litteras ca-
pit. Diversa est enim ratio discendi et docendi. Si
fidelis litteras doceat insertas (2) idolorum prædica-
tione (3), sine dubio, dum docet, commendat: dum
tradit, affirmat : dum commemorat, testimonium dicit
(Exod. XXI,15); deos ipsos hoc nomine obsignat, cum
lex prohibeat (ut diximus) deos pronuntiari (Exod. XX),
et nomen hoc in vano collocari. Hine prima diabolo fides
ædificatur ab initiis eruditionis. Quære an idolola-
triam committat qui de idolis catechizat (b)? At cum
fidelis hec discit; si jam sapit qui sit, neque recipit,
neque admittit, multo magis si nondum (4) sapit. Aut
ubi cœperit sapere, prius sapiat oportet, quod prius
didicit, id est, de Deo et fide: proinde illa respuet,
nec recipiet. Et erit tam tutus, quam qui sciens ve-
nenum ab ignaro accipit, nec bibit. Huic necessitas
ad excusationem deputatur, quia aliter discere non
potest. Tanto autem facilius est litteras non docere,
quam non discere,quanto et reliqua scholarum de publi-
cis propriis solemnitatibus inquinamenta facilius disci-
pulis fidelis non adibit,quam magister non frequentabit. C

CAPUT XI.

naufragium sunt passi (c); quamvis et idololatria ab eodem apostolo dicta sit cupiditas. Tum mendacium, cupiditatis ministrum. Taceo de perjurio, quando ne jurare quidem liceat. Negotiatio servo Dei apta est? Cæterum, si cupiditas abscedat, quæ est caussa acquirendi, cessante caussa acquirendi, non erit necessitas negotiandi. Sit nunc aliqua justitia quæstus, secura de cupiditatis et mendacii observatione, in crimen offendere idololatriæ eam opinor, quæ ad ipsam idolorum animam et spiritum pertinet, quæ omne dæmonium saginat. Sane annon illa principalis idololatria (d)? viderint si ædem merces, thura dico el cætera peregrinitatis (e) ad sacrificium idolorum, etiam hominibus ad pigmenta medicinalia(f), nobis quoque insuper ad solatia sepulturæ usui sunt. Certe cum pompa, cum sacerdotia, cum sacrificia idolorum de periculis, de damnis, de incommodis, de cogitationibus, de discursibus negotiationibusve (g) instruuntur, quid aliud quam procurator idolorum demonstraris? Nemo contendat posse hoc modo omnibus negotiationibus controversiam fieri. Graviora delicia quæque pro magnitudine periculi diligentiam extendunt observationis, ut non ab his tantum abscedamus, sed et ab iis per quæ fiunt. Licet enim ab aliis fiat, non interest, si (6) per me. In nullo necessarius esse debeo alii, cum facit quod mihi non licet. Ex hoc quod vetor facere, intelligere debeo curandum mihi esse, ne fiat per me. Denique in alia caussa non levioris reatus præjudicium istud observo. Nam quod mihi de stupro interdictum sit, aliis ad eam rem nihil aut operæ aut conscientiæ exhibeo. Nam quod ipsam carnem meam a lupanaribus segregavi, agnosco me, neque lenocinium, neque id genus lucrum alterius caussa exercere LECTIONES VARIANTES.

De negotiationibus (5), si cætera delictorum recogitemus, in primis cupiditatem radicem om

(1) Cui Rigalt.

(2) Inserta Wouw. M. S. (3) Prædicationes Rigalt. (4) Dudum Venet. Senl.

Degenerabimus Fran. Degenerationibus Jun. Paris.

De gravioribus, Lat. De negotiatione vero, si cætera etc.
de publicis ac propriis solemnitatibus Wouw. M. S. De
generationibus. Rhenan. et Jun.
(6) Nisi Jun.

COMMENTARIUS.

(a) Quis hæc competere christiano existimabit. Hoc est omni christiano, tam discipulo, quam magistro. Ait enim excusari posse discipulum, cui necesse est discere litteras ab ethnico magistro; at ferri non posse christianum, qui post fidem Christo dałam fiat ludimagister, et litteras doceat crebris poetarum prælectionibus, idolorum inquinamentis, quæ pro D bare tamen videatur enarrando explicandoque. RIG.

(b) Qui de idolis catechizat. Hinc apparet Auctoris sententia, quod in præcedentibus non loquitur de nuda deorum ac nominum eorumdem pronuntiatione, sed catechizatione et prædicatione, ac honorifica mentione, ut id nemo contra me detorqueat, qui fortas is quibusdam videbor in his explicandis prolixior. Sed meminerit lector me non doctis, sed potissimum rudibus has annotationes scribere. Pam.

CAP. XI. —(c) Circa fidem naufragium sunt passi. Ubique fere Tertullianus dum citat aliquem e sacris codicibus, Græcos sectatur; hic naufragium passi tamen ait pro, erraverunt, habetur quippe in græco : ἀπεπλανήθησαν ἀπὸ τῆς πίστεως. LE PR.

(d) Sane annon illa principalis Idololatria? scripsi annon, etc. Notam interrogationis adjunxi qua carent vulgati codices. Scripsi ad sacrificium idolorum, se

cutus Junium, nam in omnibus deest prepositio, ut videtur addenda ex sequentibus. Ita enim clarior a omnia. LAC.

(e) Cætera peregrinitatis. Constructio est græca, notat scilicet exotica odoramenta, quæ ex Arabia in nostrum orbem advehuntur. Lac.

(f) Etiam hominibus ad pigmenta medicinalia. Nam et pigmenta sunt utilia medicinæ Unde et pigmentarii dicti pharmacopolæ. Julius Firmicas, lib. VIII, cap. 47: Quicumque sub hoc sidere nati fuerint, marsi erunt, vel qui venenis ex herbarum pigmentis confectis salutaria soleant hominibus remedia comparare. Pigmenta etiam dixere condimenta. Cassianus, Collat. 15, cap. 5: Corpora mortuorum pigmentis conditi redolentibus in editioribus cellulis recondantur. Sit etiam Exodi cap. XXXVII, sub finem, Opus pigment a rii dicitur, quod Septuaginta, Epy μup-you. RIG.

(g) De negotiationibus. Mirum sane hic interpretes ita varias amplecti sententias, alii enim de generationibus, habent alii de gravioribus, alii, degenerabimus, alii de negotiatione. Nescio an assentiri debeam Ludovico de La Cerda qui lectionem primam, de generationibus, retinendam censet. LE PR.

677

LIBER DE IDOLOLATRIA.

illi abruptæ propositioni respondebo: Sero dicitur.
Ante enim fuit deliberandum, ex similitudine provi-
dentisssimi ædificis illius (f) qui prius sumptus ope-
ris cum viribus suis supputat, ne, ubi cœperit, de-
fectus (4) postea erubescat. Sed et nunc habes dicta
Domini, et exempla adimentia tibi omnem caussatio-
nem. Quid enim dicis? ‹ Egebo ›. Sed felices egenos
Dominus appellat. Victum non habebo.

Sed noli

posse. Sic et homicidii interdictio ostendit mihi lanis- A non habeo quo vivam. Jam hic enim plenius
tam quoque (a) ab Ecclesia arceri; nec per se non fa-
ciet, quod faciendum aliis subministrat. Ecce magis
proximum præjudicium. Si publicarum victimarum re-
demptor ad fidem accedat, permittes ei in eo negotio
permanere? Aut si jam fidelis id (1) agere susceperit,
retinendum in Ecclesia putabis? Non opinor, nisi si quis
et de thurario dissimulabit, scilicet ad alios pervenit
procuratio sanguinis, ad alios odorum. Si antequam
idola in sæculo essent, his mercibus adhuc informis
idololatria (b) transigebatur, sic et nunc fere sine
idolo opus idololatria incendiis odorum perpetratur,
ecquid majoris operæ et erga dæmonia thurarius (2)?
nam facilius sine idolo idololatria, quam sine thurarii
merce. Ipsius fidei conscientiam perrogemus. Quo ore
christianus thurorius (c), si (3) per templa transibit, B
fumantes aras despuet, et exsufflabit (d), quibus ipse
prospexit? Qua constantia exorcizabit alumnos suos,
quibus domum suam cellariam præstat? Ille quidem
si excluscrit dæmonium, non sibi placeat de fide. Ne-
que enim inimicum exclusit. Facile debuit de eo impe-
nulla
trare, quem quotidie pascit. Nulla igitur ars,
professio, nulla negotiatio,quæ quid aut instruendis aut
formandis idolis administrat, carere poterit titulo ido-
lolatriæ nisi si aliud omnino interpretemur idolo-
latriam, quam famulatum (e) idolorum colendorum.
CAPUT XII.

:

Male nobis de necessitatibus humanæ exhibitionis supplaudimus, si post fidem obsignatam dicimus:

(1) Id. Abest Rig.

id

te, inquit, cogitare de victu. Et vestitus habemus
exemplum lilia. Substantia mihi opus erat: At-
quin omnia vendenda sunt, et egentibus dividenda.
Sed filiis et posteritati providendum. » Nemo aratro
manum imponens et retro spectans aptus est operi.
Sed conditionalis eram (g). › Nemo duobus dominis
servire potest. Si vis Domini discipulus esse, crucem
tuam tollas, et Dominum sequaris necesse est,
est, angustias et cruciatus tuos, vel corpus solumn,
quod in modum crucis est (h). Parentes, conjuges,
liberi propter Deum relinquendi erunt. De artibus et
negotiationibus, et de professionibus etiam liberorum
et parentum caussa dubitas? Jam tunc demonstratum
est nobis et pignora, et artificia, et negotia propter
Dominum derelinquenda, cum Jacobus et Joannes
vocati a Domino et patrem navemque derelinquunt;
cum Matthæus de teloneo suscitatur; cum etiam
sepelire patrem tardum fuit fidei. Nemo eorum
quos Dominus allegit, non habeo, dixit, quo vivam.
Fides famem non timet (i). Scit etiam famem non

LECTIONES VARIANTES.

(2) Nescio, inquit Leop., an sit scribendum: ecquid majoris operæ est erga dæmonia, quam thurarius ?

C (3) Si abest Latin.

(4) Defunctus Fran.

COMMENTARIUS.

(a) Lanistam quoque. Supervacaneum forsan erit hic repetere quod nemo nescit, Lanistam esse gladiatorum præfectum. In gloss. lanista èxits povoλεχῶν. LE PR.

(b) His mercibus adhuc informis. Informern idololatriam dicit; quæ sine ulla forma, sive statua aut figura, sine idolo transigebatur: solo scilicet odorum incendio, mensibus arabicis, thure. RIG.

(c) Quo ore christianus thurarius. Si quis hanc lectionem quæ sane est codicis Agobardi, retinere velit, omnino sic distingual: Quo ore christianus thurarius, si per templa transibit? quo ore fumantes aras despuet et exsufflabit, quibus ipse prospexit? Alias ore christianus D commodissime scriberetur : Quo thurarius, si per templa transibit, fumantes aras despuet, etc. RIG.

(d) Et exsufflabit. Alludit ad exsufflationem dæmonum, que fit in exorcismis ante baptismum. Unde subjungit, quæ constantia exorcizabit alumnos suos. De quibus omnibus latius lib. de baptismo. PAM.

(e) Quam famulatum idolorum. Proprie usus voce; notat enim servitium, id est servitutem qua gentiles addicti dæmonibus. Atqui famulatus proprie est ilforum qui dicuntür familiares, id est servi. Senec. ep. 47, et Plaut. in amphit. Itaque honesta vox, ne servi notarentur contumelia, erat familia et famula. tus: et ipsi domini dicebantur patres familias. Lac.

CAP. XII. — (†) Ædificis illius. Ædifex pro dificatore, non ædium duntaxat, sed cujusvis structuræ et mox defunclus non pro mortuo, sed pro eo qui ab opere cœpto defungitur. PAM.

(g) Sed conditionalis eram. Emendavimus ex codice

Agobardi, in quo sic legitur: Nemo aratro manum imponens et retro spectans aptus est operis et conditionalis eram. Quxe, at edidimus, distingui oportere manifestum est. Conditionalis dicitur servus certæ conditioni adscriptus et mancipatus. 1. VII. de jure fisci. Actuarii conditionales, Cod. Theod. De numerariis, actuariis, etc. RIG.

(h) Quod in modum crucis est. Hanc fuisse veterem scripturam arbitramur, et quæ adhuc cernuntur in antiquis exemplaribus vestigia, persuadent. In iis enim ita scribitur: Aut corpus solum, quod in mo dum Xps est. Si copia nobis esset principalium exemploram, unde suum describi jussit Agobardus, mendose lectionis origo patesceret. Interim opinari liceat, scriptum fuisse in antiquissimis, Quod in modum Xis quæ nota cum esset crucis, in hunc facile transiit Xps, quæ Christus est. Quo etiam modo Barreus in exemplari suo scriptum fuisse testatur. Quod autem hic ait Tertullianus, corpus nostrum in modum esse crucis, idem etiam clarius explicat lib. I ad Nationes, cap. 12. Ipsi quoque corpori nostro tacitu el secreta linea, crucis situs est. Quod caput emicat, quod spina dirigitur, quod humerorum obligatio... Si hominem statuaris manibus expansis, imaginem crucis feceris. RIG.

(i) Fides famem non timet. Magni semper fecit Tertullianum theronymus, nam ab hoc plures ille sumpsit sententias, interque illas etiam hanc. Ita enim ad Heliodor. De cibo cogitas? sed fides fam em non timet. Arat. lib. II, hist. Apostol. dixit: Neque enim discrimina novit LAC.

Formidare fides.