Dusares (a), ut Noricis Belenus (b), ut Africæ Cœ- A earum, quia Romæ non magis coluntur, quam qui lestis (c), ut Mauritaniæ Reguli sui (d). Romanas, ut opinor, provincias edidi, nec tamen romanos deos LECTIONES (1) Hæc est scriptura cod. Fuldensis, quam probavit Haverc. Num pro Casiniensium alii: Casianeusium, Cisianeutium, Crustuminiensium, - pro Delv. al. Belventinus, - pro Naru. Vis. al. Narnensium Viridianus. - pro Esc. per ipsam quoque Italiam municipali consecratione censentur Casiniensium Delventinus (1), NarnienVARIANTES. COMMENTARIUS. gatis isto nomine præcipue colebatur in urbe Syriæ Bambyca. Strabo lib. XVI. Υπέρκειται δὲ τοῦ ποταμοῦ, σχονους τέτταρας διέχουσα ἡ Βαμβύκη, ἣν καὶ ἔδεσαν καὶ Ιερὰν πόλιν καλοῦσιν· ἐν ᾗ τιμῶσι τὴν Συρίαν θεὸν τὴν Αταρyazı; i. e. Quatuor schonorum spatio trans flumen est Bambyca, quam Edessam et Hierapolim quoque, id est sacram urbem vocant. In ea Atargatim Syriam Deam colunt. Que lepidam fabellam esurientibus Græenlis prebuit apud Atheneum 1. VIII, c. 8. Ort Páris à των Σύρων βασίλισσα οὕτως ἦν ὀψοράγος, ώςε κηρύξαι ἄτερ Γάτιδος μηδένα ἰχθὺν ἐσθίειν, ὑπ' ἀγνοίας δὲ τοὺς πολλοὺς αὐτὴν μὲν στέργατιν ὀνομάζειν, ἰχθύων δὲ ἀπέχεσθαι; i. e. Gatin reginam Syrorum in tantum obsoniorum avidam fuisse, ut edicto per præconem vetuerit, piscibus, äτεp Taridos; i. c. præter Gatidem quemquam vesci: rerumque ignoratione multos et illam Atergatim vocavisse, et a piscibas abstinuisse. Adde Lucianum de Dea Syria p. 884. De Astarte vero et illis numinibus quæ sequuntur consule hoc loco Junium et la Cerdam, quo pleraque interpretes Minuciani, et Pithoeum 1. Subsiciv. c 3 et 4. Floridum Sabinus Subsiciv. 11. 7. scaligerum de emendatione temporum in Fragmentis, p. 27. Kippingium in Antiqu. Rom. 1. 1, c. 6, et in primis Seldenum de Diis Syris. Vulgatæ editiones sic habent Syria Astartes. Ald. Astartis. Hav. ex (a) Dusares. Ita scribe cum Fuld. qui Duzares. nam duo numina Arabes in primis coluisse videntur Obo. dan et Dussarem, ut recte observat Gothofredus ita emendans Obodanedussirem quod in lib. ad Nationes occurrit, pariterque ostendens ex Hesychio Dusarem esse Bacchum. Barr. et Rhen. Diasares. Vulg. Disares. Hav. Β C (b) Noricis Belenus. Male Ald. Norico Tibelenus et Pamel. Norici Belenus. Sed scribenden forte Norico Belenus, ut conveniat cum reliquis. Hujus Dei mentio sape in Inscriptionibus occurrit apud Gruterum et Reinesium, qui postremus ad inscriptionem 51 lib. I. notat Noricis tribui a Tertulliano, quod in confinio Noriçi et Illyrici essent in agro Carnorum, Venetorum pars et æmuli quondam, hodie subditi, Aquileienses. Erat enim hoc tutelare numen Aquileiæ urbis, quod cum clarissime pateat ex Capitolini loco in Maximinis, quem adducunt interpretes, tum etiam ex inscriptionibus ibidem repertis, quas cum Deo suo Beleno examinal et explicat ibidem doctissimus Reinesius. Cui suo merito addi debet Jac. Nicol. Loensis, qui ex ruinis Aquileiensibus plurimas inscriptiones congessit et de Beleno, Noricis et Aquilejensibus disserit copiose Miscell. Epiphillid. 1. V. c. 15. quemque Lampasi su Critic inseruit laboriosissimus antiquitatis vindex Gruterus in supplemento tomi D quinti. Præterea Scaliger Lection. Auson. lib. I. cap. 10. Le Moyne Notis ad Varia Sacra p. 622. et denique Philippus a Turre in Monumentis veteris Antii. Hav. (c) Africa Caelestis. Nec hujus Dex silentium est apud scriptores. Erat vero Juno, Carthaginis tuteLare numen. Vidæ quæ supra notavimus ad c. XII. et XXIII. De qua varie etiam inscriptiones occurrunt apud Gruterum et Reinesium, etiam Loensis ille modo laudatus pulcherrimum caput coegit, compilatus a posterioribus scriptoribus, lib. VII. c. 13. Exstantque in gemmis Gorl. 11. 566. et nummis monumenta. Hujus meminit etiam Prosper Aquitanus de Promissionib. et Predictionib. 1. III. c. 53. memorabile ejus templam describens, et mirandam rem quam ipse oculis suis usurpavit. Locum integrum, utpote legi dignissimum nec ab Interpretibus Tertul liani animadversum adscribere haud gravabor. Apud pro Sutr. Africam, Carthagini cœlestis inesse ferebant templum, nimis amplum, omnium Deorum suorum ædibus vallatum. Cujus platea lithostrata, pavimento ac pretiosis columnis et moenibus decorata; prope in duobus fere millibus passuum protendebatur. Cum diutius clausum incuria, spinosa virgulta circumseptum obruerent, velletque populus christianus usui veræ religionis vindicare, dracones aspidesque illic esse ob custodiam templi, gentilis populus clamitabat. Quo magis christiani fervore succensi, ea facile omnia amoverunt illæsi, quo templum suo vero celesti Regi et Domino consecrarent. Nam cum sanctam Pascha solemnis ageretur festivitas, collecta illic, et undique omni curiositate etiam adveniens multitudo sacerdotum multorum, pater et dignæ memoriæ nominandus antistes Aurelius, cœlestis jam patriæ civis, cathedram illic loco colestis et habuit et sedit. Ipse tunc aderam cum sociis et amicis, atque [ut se adolescentium ætas impatiens circumquaque vertebat] dum curiosi singula, quæque pro magnitudine inspicimus, mirum quoddam et incredibile nostro se ingessit aspectui, titulus æneis grandioribusque litteris in frontispicio templi conscriptus: Aurelius pontifex dedicavit. Hunc legentes populi murabantur. Præsago tunc spiritu acta, quæ præscius Dei ordo certo isto fine concluserat. Cumque a quodam pagano falsum vaticinium, velut ejusdem coelestis proferretur, quo rursus et via et lempla prisco sacrorum ritui redderentur, ille, inquam verus Deus, cujus prophetica vaticinia nesciunt omnino mentiri nec fallere, sub Constantio et Augusta Placidia, quorum nunc Filius Valentinus pius et christianus imperat, Urso insistente tribuno; omnia illa ad solum usque perducta, agrum reliquit in sepulturam scilicet mortuorum: ipsamque viam, sine memoria sui, nunc Vandalica manus evertit; eamdem, Deam peplo ornari solitam docet Trebellins Pollio in Celso, qui inter tyrannos numeratur XXVIII. Celsum Imperatorem appellaverunt, peplo De Cœlestis ornatum. Etiam apud Ammianum Asclepiades philosophus De.e cœlestis ima gunculam secum ubique tulisse dicitur, adeo ut inde Cognosceretur. Nec dubium sane unde hujus cultus Carthagine invaluerit, cum nota sit omnibus Phoenicia Dido, atque ita diserte scribat Pausani is in AutiCis. Πρώτοις δὲ ἀνθρώπων Ασσυρίοις, etc., i. e. Primi omnium mortalium Assyrii Cœlestem coluerunt: a quibus Paphii iu Cypro acceptum sacrorum ritum, cum Phonicibus, qui in Palæstina Ascalonem urbem incolunt : Phoenices cum Cytheriis communicarunt, in Atticis p. 14, ed Wech. 1583. Quæ lice! ibi ut Venus celebretur, tamen nihil obstat, quo minus Junoni etiam sue Afri applicaverint, nam ita Cœlestis et Juno et Luna et Venus vocantur. Lucianus in Dialogis Meretric. Dial. VII. Aν ἔτι τοιουτον εραστήν εύρωμεν, etc., i. e. Ergo si talem amatorem posthac inveniamus, Musa, rium, qualis hic Chærea est, immolare oportebit nos, Publicæ quidem Veneri capram candidam, Cœlesti autem et ei quæ in Hortis est, juvencam utique. HAV. (d) Mauritania reguli sui. Lactantius 1. 15. Hæc scilicet ratione Romani Cæsares suos consecraverunt, et Mauri reges suos, et paulo post, Mauri Jubam. Cypriani similis locus est, sed utroque rotundior Minucius et Jubu, volentibus Mauris, Deus est. Huc refero Spartiani locum, ubi crudelitatem Imperatoris Severi notat: Horum igitur tantorum ac tam illustrium virorum interfector, ab Afris ut Deus habetur. Erat enim genere Afer, unde de illo Ausonius : Punica origo illi, sed qui virtute probaret sium Visidianus, Æsculanorum (a) Ancharia, Volsi- A niensium Nortia (b), Ocriculanorum Valentia, Sutrinorum Hostia (c), Faliscorum in honorem patris (d) Curis, unde accepit cognomen, Juno. Sed nos soli arcemur a religionis proprietate. Lædimus Romanos, nec romani habemur, quia non Romanorum deum colimus. Bene, quod omnium Deus est, cujus velimus aut nolimus omnes sumus. Sed apud vos quodvis colere jus est, præter verum Deum, quasi non hic magis omnium sit Deus, cujus omnes sumus. CAPUT XXV. ARGUMENTUM. Immerito itaque magnitudinem Imperii tamen homines, et illi ipsi reges, sine diis non fuerint: olim etiam paupere cultu di haberentur ; ut adeo non Romani ob Religiositatem magni, sed ob magnitudinem religiosi facti appareant. Quinimo non religiosos habendos, qui religiones lædendo facti sint magni, quandoquidem cum populis etiam Deos eorum devicerint, illorumque templa vastarint, statuas dejecerint, sacra aboleverint; quum etiam illi populi non minus religiosi in Deos suos fuerint, qui tamen a Romanis devicti, in illorum imperii summam conflati sunt. Satis mihi quidem videor probasse de falsa et vera divinitate, cum demonstravi, quemadmodum probatio consistat, non modo disputationibus nec argumentationibus, sed ipsorum etiam testimoniis, quos deos creditis, ut nihil jam ad hanc caussam sit retractandum. Quoniam tamen Romani nominis proprie mentio occurrit, non omittam congressionem, quam provocat illa præsumptio dicentium Romanos pro merito religiositatis (e) diligentissima in tantum suCOMMENTARIUS. (a) Æsculanorum. Nonnulli ut Rigalt. legunt Asculanorum. Sed aliter lib. Ad Nat. Ald. Herald. Rhen. et MS. L. B. Repone Fasulanorum, ex emend. Reinesii. Fuit enim Ancharia seu Ancaria locale Etrusci hujus populi Numen, qui imaginem seu signum ejus colebat. Quod clarissime patet ex inscriptione inventa Fasulis antiquo Etruriæ oppido, quæ collapsam vetustate seu alto casu imaginem Dea civis nobilis privalo sumptu restitutam dicit: L. MAGILIUS L. F. PAVLL! SVA PEC. RESTITV. L. D. D. D. publicavit Reines. in Inscript. 1. II, Inser. 23. Hujus Deæ numine afflatos, ejus ve ministros fuisse appellatos Ancarios putat Turnebus Advers. 1. XVII, c. 24. Hav. (b) Volsiniensium Nortia. Ita malui scribere cum Cod. L. B. ut et Fuld. adstipulante MSS. Agob. Norsia. Put Norcia, et clarius ipso Tertull, ad Nation. Vulsiniensium Nortia, quam ut Barr. Ald. Her. et Rig. Nursia. ut Pam. Rlien. Jun. et la Cerda Nersia. MSS. codices apud Livium et Juvenalem variant in Nursia, Nortia et Nurscia, sed clare inscriptio vetus Florentiæ reperta quam protulit Reinesius 1. 131. Nortiam appellat: MAGNE DEÆ Hoc certe peculiare numen Volsiniensium fuisse do- Favisset, si oppressa foret secura senectus ut observavit Lipsius ad IV. Annal. Taciti, qui Seja- (c) Sutrinorum Hostia. Expressi scripturam Cod. Fuldani. Sunt enim nomina quædam tutelarium dearum Deorumque satis ignota nobis, quale hoc. Quomodo ipsa Juno Lucina forsan appellata fuit. Nam quidam secundum Isidorum lib. Vill, c. 41. Junonem dicunt quasi jauouem, i. e. januam, pro purgationibus fœminarum, eo quod quasi portas matrum natorum pandat, id est nubentium maritis. Corrige: naturæ vel natis pandal et nubentium maritis. Sic Hostiaria vel Hostia vel simili vocabulo appellari potuit, quamvis id affirmare non au sim Vulgau Sutrinorum Nortia. Sed ego non ¡uto Volsi. C niensium Nursciam, Sutrinorum Nortiam fuisse Deam cum variæ apud omnes auctores MSS. lectiones osten dant satis eamdem deam, nominis vero variam fuisse pronuntiationem. HAV. (d) In honorem Patris Curis et a. c. J. Ita et hæc ipsa antiquitate fere obruta ex MSS. restituerunt Jun. et Rig. ita etiam Cod. Agob. Junius ex Put. legit, in honore patris Curis, et a. c. J. Sed melius adhuc forsan MS. Lugd. Bat. qui in his nominibus eximiam bonitatem suam ostendit. In co ita scriptum inveni, Faliscorum in honore Patris Carris et accepit cognomen Juno. Passim enim in hoc scripto confundunt li brarii in honorem et in honore. Apud illos quoque Curris pronuntiatum credo, quomodo et in textu scripsit Rigalt. licet in Notis edatur Curis. Nisi velis ita explicare cum Junio, apud Faliscos Juno honorem habet Patris Curis, imo et cognomen inde accepit. Rig. etiam Cod. Fuld. adjutus est, qui habet, in honorem patris Chumis, et a. c. J. Vulgati omnes in honore est pater Curis, unde a. c. J. Sed satis patet Tertullianum innuere Junonem Faliscorum in honorem successisse Patris Curis [ quo Jupiter nomine dictus putatur ut Curetum princeps ] et simile nomen adeptam. Puto ego vocatam fuisse Curitim, quod clare docet Festus, quamvis aliam denominationis rationem addat carnifex ejus Paulus Diaconus. Is in lit. C. Curitim Junonem appellabant, quia eamdem ferre hastam putabant. De Diis tutelaribus et topicis consule etiam Jo. Alb. Fabric. Sciagr. p. 256. HAV. CAP. XXV.-(a) Religiositatis diligentissime. Ita recle Rig. et alii ex MSS. etiam L. B. sic. Nonnulli ut Det editi quidam r. diligentissime. Fuld. etiam religio nis, quasi ita ad Deos potius referri debeat, qui inprimis Reip. Rom. curam gesserint. In lib. ad Nat. II, cap. 17. qui cum Augustino de Civitate Dei, IV. et Cypriano de Idolorum Vanitate conferri cum hoc capite debet, est quod officiis religionum meruerint domina tum orbis. Ipse hic mox repetit religiositatis meritis deputare. De religiositate Romanorumi hac et ob hanc favore, ut putabant Deorum, exstat luculentum Ciceronis testimonium Orat. XXX de Haruspicum Resp. cap.19. Etenim quis est tam vecors, qui aut, cum suspexerit in cœlum, Deos esse non sentiat, et ea, quæ tanta mente fiunt, ut vix quisquam arte ulla ordinem rerum ac vicissitudinem persequi possit, casu fieri putet? aut, cum Deos esse intellexerit, non intelligat, corum numine hoc tantum imperium esse natum, et auclum et retentum ? Quam volumus licet, P. C. ipsi nos amemus: tamen nec numero Hispanos, nec robore Gal blimitatis clatos, ut orbem occuparint («), et adeo A nos enim deos non putem extranea genti magis faudeos esse, ut præter cæteros floreant, qui illis officium tum (b) voluisse quam suæ, et patrium solum, in quo præter cæteros faciant. Scilicet ista merces Romanis a diis (1) pro gratia expensa est, Sterculius, et Mutunus (2), et Larentina provexit imperium. Peregri nati, adulti, nobilitati, sepultique sunt, transfretanis dedisse. Viderit Cybele, si urbem romanam ut memoriam Trojani generis adamavit, vernaculi sui scilicet LECTIONES VARIANTES. (1) Fr. Jun. Rig. et Hav. a Rom. diis; Cod. Fuld. Scil. ista merces Romano nomini a deis prærogativa exp. est. (2) Al. Sterculus, Stercutius - Mutinus, Mucunius. COMMENTARIUS. los, nec calliditate Pœnos, nec artibus Græcos', nec denique hoc ipso hujus gentis ac terræ domestico nativoque sensu, Italos ipsos ac Latinos, sed pietate, ac religione atque hac una sapientia, quod Deorum immortalium numine omnia regi gubernarique perspeximus, omnes gentes nationesque superavimus. Hæc ut orator Cicero: Polybius vero superstitionem magis, ut erat, appellavit, addita politica hac excursione, lib. VI, cap. 54, quam Latinam dedisse sufficiat. Sed, inquit, nulla re æque præstare cæteris populis Romanos arbitror, ac opinione illa quam de Diis habent. Atque adeo, quæ res apud reliquos mortales vitio vertitur, ea ipsa continere Rom. Remp. mihi videtur : superstitionem dico. Nam, quod merito multi mirentur, usque eo apud hos superstitio in majus est exaggerata, et cum in privatam hominum vitam, tum in publica consilia est inducta, ut non queat magis, quod equidem multitudinis causa factum ab illis existimo. Enimvero si ex solis sapientibus constitui possit Respublica, esset fortasse totum illud genus non necessarium : nunc quum omnis multitudo sit levis, plena illicitarum cupiditatum, ira æstuet præcipiti, et ad vim iracundia impellatur; hoc restat, ut terroribus nec manifestis, et ejusmodi terribilibus figmentis vulgus cohibeatur. Aliter vera constat religio, quæ non metu pœnæ tamquam amore boni Deum colens ultro Numen habet propitium. Hinc Moses Deuteron. IV. 6. 7. 8. vel hostes prædicare facit Israeli felicitatem, ut dicant. Hic ipse populus sapiens vere et magnus est. Scilicet, ut ipse addit, Quis magnus adeo populus, cui tam propinqui Dii sunt, etc. Disputant itaque licet de successu rerum ex religiositate Judæi, R. Lipman. in lib. N. 122. p. 158. et R. Albo cap. XXV. Orat. III. Sepher Ikkar. p. 14. ex vers. Geneb. vere magnus est populus Dei dominator orbis, quoniam subjiciantur necesse est omnia regna Domino, cujus sceptrum ex Sione missum Moabitarum populatur limites filiosque Sethi debellat. Hic tanta deorum illa turba certorum atque incertorum, quos Varro prodit, illi etiam proceres et electi dii cum ipso rege suo Jove fulmina vibrante, consilio potentiaque, ut eorum cultores ferunt, metuendi, armisque terribiles, hic hic aliquid, si non pro mundo, saltem pro se oportebat agere ne scilicet unus eos perderet crucifixus. Periisse vero el nos novimus, et David propheta confirmat, dicens: Periit memoria eorum cum strepitu, et Dominus in æternum manet. Verba sunt Prosperi Aquitanici de Prom. et Præd. lib. II, cap 38. Itaque de Romanis recte Noster infra h. c. Sed quam vanum est, fastigium Romani nominis religiositatis meritis deputare. Refutat idem in fine cap. Certe non potest fidei convenire, ut religionis meritis excrevisse videantur, qui ut suggessimus, religionem aut lædendo creverunt, aut crescendo læserunt. HAV. a Ut orbem occuparint. Propter istam suam scilicet religiositatem. Huc refert Havercampius elegantem sculpturam, ubi Æneadum genitrix inter victricia Romanorum suorum signa conspicitur comitata Diis, Jove, Neptuno, Vulcano et Mercurio, qui illi imperium orbis terrarum confirmare videntur. Notanda quoque venit antiqua hæc inscriptio, quam memorant Gruterus p. 83. num. 45. et Boissardus part. III. Antiq. Rom. tab. 120. SECULO. FELICI. PHISIAS. SACERDOS. ISIDI. SALUTARIS. CONSECRATIO. PONTIFICIS. VOTIS.. ANNUANT DII. B C D ROMANÆ. REIP. ARCANAQUE. URBIS. PRÆSIDIA. ANNUANT. QUORUM. NUTU. ROMANO. IMPERIO. REGNA. ČESSERE. Et hinc est, quod in operosa illa epistola quam pro Ara Victoria dedicanda ad Imperatores Valent, Theod. et Arcad. scripsit Symmachus, ita loquens introducatur Roma: Hic cultus in leges meas orbem redegit. At vero haud ita credulus Plutarchus, vicissitudini rerum adscribit et Fortunæ imputat. Itaque lib. I, cap. 4. Quod enim operis nostri proprium est, nostroque tempore mirandum accidit, hoc illud est: quod sicut prope universas totius qua habitatur orbis, in unam partem inclinavit, atque omnia ad unum eumdemque scopum vergere coegil: ita et nos scriptione hac sub unum quasi conspeclum lectoribus ponimus, quonam se modo ad operis hujus universi consummationem ipsa se Fortuna gesserit. Cum potius studia belli et pacis illos in tam alto fastigio locarint, morumque integritas, ut disputat Augustinus lib. V. de Civ. Dei cap. 1. Ímo sanctius et verius judicat Prudentius Deum barbaros per illos emolliisse, omnesque populos uno illo Romanæ ditionis vinculo illigasse, ut simul Christo Domino, lapidi sine manuum opera abscisso, subjicerentur, fastusque illorum ab illo contereretur. Notandi sunt versus ejus in S. Laurentii Passione a versu 419. et deinceps, ut et hi contra Synımachum lib. II. 582, Vis dicam, quæ causa tuos, Romane, labores ( Et (b) Magis fautum. Digna adscribi sunt, quæ Pomponius Lætus ex veteribus observavit in Rom. Hist. Compendio cap. de Magn. Imp. Rom. in fine. Bello Punico secundo M. Marcellus, devictis Syracusis, ostendit opes, et signa intulit et Deorum simulacra : in quo reprehensus est a Q. Fabio Maximo, quod relinquere debuisset Deos suis iratos, ut ipse prius fecerat de Tarentinis. Verum invaluit consuetudo Marcelli. Nam longe antea captis Veiis, M. Furius ad id certa interrogationis formula utebantur, ut ex Camillus Veientanam Junonem intulit urbi. Livio patet, qui 1. v. c. 22. Quum jam humanæ opes egesta ex Veiis essent, amoliri tum Deum dona ipsosque Deos, sed colentium magis quam rapientium modo, cœpere; namque delecti ex omni exercitu juvenes, pure lotis corporibus, candida veste, quibus deportanda Romam Regina Juno assignata erat, venerabundi templum inire, primo religiose admoventes manus. Deinde cum quidam seu spiritu divino tactus, seu juvenili joco, Visne Romam ire, Juno? annuisse cæteri Deam concla maverunt : inde fabulæ adjectum est, vocem quoque dicentis: Velle, auditum. Quod quamvis hic joco vel divinitus factum putet, tamen ex lib. 1. colligi potest pro ritu etiam obtinuisse, quod enim c. Lv. ubi agitur de Deo Termino qui ipsi Jovi cedere noluit, dicit aves in Termini fano non addixere, id in Epitome simplicius. Terminus et Juventas non addixere. Unde colligere quis possit ipsas Numinum effigies rogatas adversus Achivorum arma protecti, si ad ultores (1) A quoque castrando libabat, pro salute imperatoris Mar transire prospexit (a), quos sciebat Græciam Phrygiæ debellatricem subacturos. Itaque majestatis suæ in urbem collate grande documentum nostræ etiam ætati proposuit, cum Marco Aurelio apud Sirmium reipublicæ exempto, die decimo sexto Kalendarum Aprilium, Archigallus (b) ille sanctissimus, die nono Kalend. earumdem, quo sanguinem impurum, lacertos (1) Ad eos ultra, Fran. (2) Interempti, Seml. ci jam intercepti (2) solita æque imperia mandavit (c). O nuntios tardos, o somniculosa diplomata (d), quorum vitio excessum imperatoris non ante Cybele cognovit, ne deam talem riderent Christiani. Sed non statim et Jupiter Cretam suam Romanis (3) fascibus (e) concuti sineret, oblitus antrum illud Idæum, et æra Corybantia (f), et jucundissimum illic nutricis suæ LECTIONES VARIANTES. (3) Facibus, Seml. COMMENTARIUS. fuisse an cedere vellent, ex auguriis vero de respon. sis ariolatum. (a) Ad ultores. Ita Jun. ex MS. Put. Herald. ex suis. Rig. ex Fuld. qui Cod. mox tranferre pro transire. Pain. ad eos ultra, ut et La Cerda. Barr. ultro ad eos, B Ald. Rh. MS. L. B. et Agob. adulteros. Sensus est, recte fecisse Cybelen cum cultu suo ad Romanos transiens, quod sciverit forte inde ultores lii prodituros. At quomodo tam seram prospicere temporis fortunam potuit, quæ paucos dies in fato Aurelii discernere non potuit? Hic loci sensus est. Subjugando vero Græciam ulti sunt Romani excidium lii; semperque hæc incunabula gentis suæ in summo habuerunt honore. Id patet ex Taciti Ann. 1. xI. c. 59. et doctis ibidem animadversionibus Justi Lipsii. Late etiam in hoc campo exspatiatur Lucanus sub persona Cæsaris in fine lib. Ix. Impiumque Fimbriæ factum notat Appianus, quo reliquias miserandi nominis ullo Agamemnone crudelius vastavit vir cognatus, cum a Sylla ipso in gratiam urbs accepta esset. Verba ejus sunt de Bellis Mithridaticis : Γλιοῖς δὲ πολιορκουμένοις, etc., i. e. Ilienses autem oppugnati ab eo (Fimbria) confugerunt ad Syllam: qui cum se venturum promisisset, denunciasselque Fimbria abstineret a suis dedititiis, C laudavit ille jam reversos in Pop. Rom. amicitiam, nihilominus petebat ut se quoque hominem romanum reciperent cavillatus nescio quid in cognationem jactatam ab Iliensibus: tandem irrumpens interfecit omnes obvios, et concremavit omnia. Hav. (b) Archigallus. De Resurr. c. XVI. vel Archigalli, vel gladiatoris aut carnificis spiritu infectum. Inscriptio vetus apud Grut. p. 308. C. CAMERIUS. CRESCENS. ARCHIGALLVS. MATRIS. DEVM MAGNÆ. IDEÆ. ET. ATTIS. POPVLI. ROMANI. Ita dicitur Cybeles cynædorum princeps. Mox impurissimus legit Cod. Fuld. ex glossa, quæ rò sanctissimus voluit interpretari. Virgil. Quid non mortalia pectora cogis Auri sacra fames? (c) Solita æque imperia mandavit. An archigallus iste solito more deam rogavit seu jussit tueri Marci valetudinem? Puto nondum satis indagatam antiquitatem in hisce latere, ut quemadmodum in Eleusiniis fuit pyar, qui rex erat șeu præfectus mysteriis, Hesychio Βασιλεὺς, ἄρχων τις Αθήνησι μυστηρίων προνοῶν, cui, ut subjecti imperio ejus, adjungebantur oi Eneμsintai et Ïsporotot, de quibus Pollux vin. 8. 3. et 26. et præclare Meursius in Eleusiniis c. xv; ita etiam hic in Cybeles ministerio talis gallorum rex seu ar chigallus innuitur qui suos habeat sacrificulos el minores gallos, quibus itidem imperaverit vota facere et lacertos secare pro Aurelii salute. HAV. (d) somniculosa diplomata. Miror quid Pamelium impulerit ut ad magica metaphorice dæmonum diplomata confugerit. Simpliciter enim intelliguntur nuntii publici et diplomata publica, quibus irascitur quasi Tertullianus quod non citius ad Cybelen et archigallum ejus perrexerint. Multo minus huc faciunt oracula que idem somniat, et locus Macrbii, quem non intellexit, lib. 1. Saturnal. Consulunt hunc deum et abTERTULLIANI I. sentes missis diplomatibus consignatis, rescribitque ordine ad ea, quæ consultatione abdita continentur. Id enim vult Macrobins quod fuse in Pseudomanti narrat Lucianus. Solebant enim codicillos obsignatos mittere ad oracula, quos integros, ut putabant, una cum responso dei ad interrogata in scripto isto recipicbant. Sed fraus erat mera, arte enim cera avellebatur rursusque imponebatur sine læsione impressi signi, quomodo facile ad interrogata responderi poterat. Id observans Lucianus, missaque obsignatione accuratiore, que sine evidenti fractura dissolvi non poterat, ridicula semper et aliena ad interrogata responsa accepit. Hav. (e) Romanis fascibus illam. Ita recte Heraldus in Notis, declaratque ex Afro Hebræos imitante sermone, adducitque similem Apuleii locum. Sed ip e Virgilius majestatem quamdam in hac voce cognovit, elegantiæ caussa adhibens ubi superflua aliis videretur. Itaque is Æneid. lib. x. versu 707. Ac velut ille canum morsu de montibus altis et lib. xi. Saucius ille gravi venantum vulnere pectus Quod etiam posteriores poetas Statium, Valerium : Victorique dedit Minoia Creta Metello. ticum bellum, si vera volumus noscere, nos fecimus Causa belli satis impia, ipso fatente Floro it. 7. Cresola vincendi nobilem insulam cupiditate. Favisse Mithridati videbatur; hoc placuit armis vindicare. Unde satis vere ipse Mithridates in Epist. ad Arcacem, quæ integra servata est nobis inter fragmenta Sallustii iv. Histor. Nam quid ego me appellem, et mox: Cretenses solos omnium liberos ea tempestate, et regem Ptole mæum ? MS. L. B. facibus concuti. Hav. (f) Era Corybantia. Nota satis ex Lucretio et aliis. Ovidius apud Lactant. 1. 21. Pars clypeos sudibus, galeas pars tundit inanes, Ubi quæ plura videri possunt egregie ex duobus his (Quatorze.) valuit plane: odorem (a). Nonne omni Capitolio tumulum illum suum A Misera illa conjux Jovis et soror adversus fata non præposuisset, ut ea potius orbi terra (6) præcelleret, quæ cineres Jovis texit (c)? Vellet Juno (d) Punicam urbem posthabita Samo dilectam ab Encadarum utique genere deleri? Quod si Fato stat Jupiter ipse (e). Nec tantum tamen honoris Romani dicaverunt fatis (f) dedentibus sibi Carthaginem adversus destinatum votumque Junonis, quantum prostitutissima (1) lupa Larentina. Plures deos vestros regnasse certum est. Igitur si conferendi imperii tenent potestatem, cum LECTIONES VARIANTES. Hic illius arma, Hic currus fuit, boc regnum dea gentibus esse Si qua fata sinant, jam tum tenditque fovetque. (VIRG. Æn. 1.16. seqq.) (1) Prostratissimæ, Haver. COMMENTARIUS. clare vero ibi non gladii tantum, sed et sudes apparent. Tertium item Maximini exhibet Patinus in Thesauro p. 123. (a) Jucundissimum illic n. s. o. Apud eundem Germanicus in Aratæis : Ma putatur Nutrix esse Jovis, si vere Jupiter infans Fuit enim aliquando quum mundus esset sub Jove nondum barbato, et ipse capriuo lacte educaretur. Hinc illum in nummis et gemmis puerum et juvenem aliquando conspicimus et capella sua comitatum, eoque refero sculpturas ex Gorlæo tom. 11. num. 495. ubi pro meritis illis cœlo nutricem infert. et n. 103. ubi capella est tantum ut in Philippi nummo argenteo, et tom. I. num. 189. ubi ludibundus insidet plane ut in Valeriani nummo argenteo. Jupiter juvenis occurrit inter nummos Commodi, et imberbis simulacrum recenset Pausanias Eliacor. lib. v. Ett dè xaì àììog Zeu; cux Exwu marjava, est et ibidem alius Jupiter sed imberbis. Juvat hic una defendere vulgatam lib. ad Nat. 1. 10. lectionem, quam frustra omnes sollicitant, substituendo, quam per ullum Jovem, quum legatur recte in MS. quod unicum superest parvulum Jovem, non tantum præjudicio parvuli Jovis qui omni antiquitati notus est et hic in Apol. etian! sæpius a Septimio subsannatur, sed et ipsius loci in lib. Ad Nat. ubi parvulus Jupiter Cæsari opponitur. Atque juramentum solemne erat per Genium Caesaris jurare, ut constat ex Apologetico, qui quidem Genii passim ut pueruli expressi etiam nune in marmoribus visuntur, unde paiet collatio Jovis parvuli et Genii Cæsaris. Si tamen ibi numen augustum Caesaris seu mortui seu vivi intelligitur, æque sibi constat lectio: quid enim parvulus Jupiter ad magnum Cæsarem? Multa adhuc in isto libello mili notanda et emendanda sunt. Ita ibidem paulum supra, quanquam perjuria apud vos, quod unusquisque purus est. Qui fluctus in simpulo excitari anal, consulat interpretes Gothofredum et Rigaltium, cnm unica literula immutata integram auctoris manum repræsentet. Legimus itaque, tanquam, cte. Quid igitur de tali deo sperandum, qui ætatis Indimenta inter caprarios posuit? Pulchre Jesus ille Siracides XXXVII. 26. 27. Quam ab illo exspectes sapientiam qui stivam tenet, qui gloriatur in stimulo quo® boves impellit, et educatur in operibus illorum loquiturque de juvencis? Cor suum componet sulcos ut faciat, et vigilabit armentis pascendis. Noster more suo pungit, respiciens forte Theocriti versus Idyll. vin. 76. ubi bubulcus Daphnis vitulorum suorum basiis dignus: Αδεῖ ὁ φωνὰ τῆς πόρτιος, ἀδὺ τὸ πνεῦμα, i. e. Dulcis vox est vitulæ, dulcis spiritus: suaviter mugit et vitulus, et vacca suaviter. HAV. (b) Orbi terra. Ita Barr. Pam. Rhen. et Rigaltius, magis commode, quam orbi terræ, quomodo Aldus Herald. MSS. Fuld. et L. B. Certe apud Seguinum in elegantissimo Select. Num. libro p. 114. superbissimo titulo Creta гH гON appellatur, id est terra terrarum, ut vocem illam dividit et explicat nobilis Antiquarius. Signatus vero iste nummus ab una parte Tiberium, B C D ab altera Augustum exhibens, sub Stratego Cornelio Lupo. HAV. (c) Cineres Jovis texit. Neminem, opinor, latet floruisse in ultimis Ethnicæ vetustatis temporibus philosophum quemdam, Siculum, ut putatur, Evhemerum nempe, coecum veluti apostolicæ prædicationis antesignanum, qui aniles labescentis ultro mythologiæ fabulas acriter exagitaverit, dum, inquit Lactantius, res gestas Jovis, et cæterorum qui dii putantur, collegit, historiamque contexuit ex titulis et inscriptionibus saeris, quæ in untiquissimis templis habebantur (Inst. lib. 1. c. 11). Cum autem ætatis nostræ mythographi ac symbolicus quisque pantheista nihil non moveat ut susdeque verlat Sententiam Evhemerianam, non nullius opera pretium cri', eo loci, id saltem quod de Jove homine in Creta insula mortuo nec non et sepulto docet, plenius confirmare. Cui licet adversatus opinioni, eam tamen Callimachus vel invitus patrocinatur, his carminibus Jovi dicatis: Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται· τὸν γὰρ τάφον, ὦ ἄνα, σεῖο Κρῆτες ἐτεκτήναντο· σὺ δ' οὐθάνες. Porphyrius, in Vita Pythagoræ, cap. xvit, testatur hanc Cretensiun, opinionem ipsummet philosophum ratam habuisse, multaque libamina sparsisse carmenque huic tumulo inscribendum curavisse El, tô lôαîov καλούμενον ἄντρον καταβὰς καθήγισε το Δεὶ, τόν τε στορ νύμενον αὐτῷ κατ' ἔτος θρόνον ἐθεάτατο, ἐπίγραμμά τ' ἐλε χάραξεν ἐπὶ τῷ τάρω, ἐπιγράφας" ΠΥΘΑΓΗΡΑΣ ΤΩ ΔΙ, οὗ ἡ ἀρχή. ... ὧδε θανῶν κεῖται ζάν, ἓν Διὰ κικλήσκουσι. EDD. (d) Vellet Juno] Cod. Fuld. vellet et Juno. recte. ita supra, Sed non statim et Jupiter. Lactant. lib. n. c. 17. Nam Juno audere non poterat, aut Carthaginem defendere, ubi arma ejus et currus fuit, aut Romanis nocere: quia progeniem Trojano a sanguine duci Audierat, Tyrias olim quæ verteret arces. (Hav.) (e) Fato stat Jupiter ipse. Theodoret. Græc. Aff. Cur. p. 85. de Jove et Homero: Καὶ γὰρ τούτων ὁ κορυφαίος τὸν τῶν Θεῶν κορυφαῖον ὁλοφυρόμενον δείκνυσιν, ὡς ἐπαμῦναι TỘI THÔI KHI QUY QUever, etc.,i. e. Quando et princeps poe tarum deorum principem flebiliter introducit conquerentem, quod filium ulcisci non possit; eo quod Clothona filio inferior sit, eaque dissolvere quidem velit, sed ab Alropo et Lachesi prohibeatur; eamque ob rem, lamen tis, fleibus, ululatuque permulto verba commisceat. Idem et Neptunum inquit velle quidem ultionem sumere de Cephaleniorum duce, qui Polyphemo oculum eruit, haud tamen potuisse Fatum superare, quandoquidem Fato jam decretum erat, Ulyssem Laeriæ filium ad Ithacam patriam rediturum esse. In illam sententiam infinita dicax Lucianus. Herald. Fato S. J. esse. Hav. (f) Fatis Romani dicaverunt. Ita transposuit Rig. Alii. R. de fatis. Respicit vero Spanhemius hunc locum, cum concludit ex verbis Procopii quæ adducit, fuisse erectum his deabus Romæ templum, sed post Tertulliani tempora, forte a Diocletiano, cujus nummum singularem explicat, cum singulari item inscriptione. Exhibentur ibi tres mulieres vestite facibus armatæ, cum inscriptione FATIS VICTRICIBUS; victa scilicet et debellata exstinctaque Christianorum gente. Conspici potest in nunquam laudando satis opere de Usu et Pr. Num. p. 838. |