Obrazy na stronie
PDF
ePub

(1) illa vexillorum et cantabrorum (a) stolæ cru- A Persas, si (2) forte, deputabimur (licet solem non cum (b) sunt. Laudo diligentiam, noluistis nudas et incultas cruces consecrare. Alii plane humanius et verisimilius Solem credunt deum nostrum (c). Ad

in linteo (d) depictum adoremus) habentes ipsum ubique (3) in suo clypeo (e). Denique inde suspicio, quod innotuerit nos ad orientis regionem (f) LECTIONES VARIANTES.

[blocks in formation]

imaginum ut monialia crucum egregie apparent, in nummo Tiberii quem vulgavit clariss. Seguinus inter Select. Num. p. 109. quemque modo, ubi de aquila sermo erat exhibuimus. Cui simillimi duo, quorum alter Germanici Cesaris est, occurrunt apud Illustr. Spanh. de Usu et Pr. Num. p. 120. Imo ab his diversus apud eundem p. 558. in denario Gentis Valeriæ.

HAV.

B

(a) Cantabrorum. Ita et Minucius, et Noster rursus ad Nationes, quare frustra litigant Viri docti, mutando vel in candes labarorum, ut Scaliger, vel cantabrorum, vel candelabrorum, vel labarorum, ut alii et Barr. et Aldus, cum fuerit vexilli genus cujus nominis origo ignota est, quæ forsan ad Persas, Romanos vel Hispanos non magis referri potest, quam ad ipsos Afros, qui quoniam multa cum Hebraeis communia vocabula habuerunt, vocem habuerunt forsan similem Persico Kanalb vel Hebr. Kendes, quaeque magis hisce cantabris appropinquaverit. Inveni quoque apud posteriores inter vexilliferos recenseri cantabrarios, ut docet me Dom. du Cange cx 1. 2. C. Th. de Collegiat. Sypara passim editiones, sed recte Rig. Sypharaut Cod. Fuld. et Agobard,quod et vult L.B. ubi Sifara. Id. (b) Stolæ crucum sunt. Quod belle oculis sese exhibet in nummis quibusdam, qui passim inveniri inter Arschotanos possunt, Augusti aureus, ubi egregie crucis apparet figura, Argenteus Maxentii, ubi aquil figura stole intexta conspicitur. Constantis item argenteus ipsam labari sed christiani et sacro nomine C insignitam ostendit formam. Id.

(c) Deum nostrum. Juvenal. de Judæis, quos cum christianis confundebant :

Nihil præter nubes et cœli numen adorant. Unde Noster infra cap. xxiv. Colat alius Deum, alius Jovem, alius ad cœlum supplices manus tendat ; alius ad aram fidei, alius, si hoc putatis, nubes numeret orans, alius lacunaria. Hav.

(d) In linteo depictum. De cultu Solis apud Persas multa Interpretes, quibus digna addi sunt que collegit ampliss. Brissonius in libello de Regno Persarum lib. 1. c. 1. Pro diverso vero cultu diversus habitus depicti Solis erat, quod disco ex memorabili loco Flavii Vopisci in Vita Aureliani, cui inter alia et hoc prodigium futuri imperii obvenisse observat: Datus est ei præterea, quum Legatus ad Persas isset, qualis solet Imperatoribus dari a Rege Persarum, in qua insculptus erat Sol eo habitu quo colebatur in tem- D plo in quo mater ejus fuerat sacerdos. Itaque verba in linteo depictum, non tantum de vexillis Persarum accipio, sed de quibuscumque tabulis et lino in quibus Numen illud depictum intra templi sui mœnia ab illis colebatur. Apud Ægyptios certe varia forma Sol pingebatur, infans, puer, juvenis, vir, senex, ut notat Macrobius lib. 1. Sat. xvi. Cojus verba sunt: Hæ autem ætatum diversitates ad Solem referuntur, ut parvulus videatur hiemali solstitio qualem Egyptii proferunt ex adyto die certa: quod tunc brevissimo die veluti parvus et infans videatur: exinde autem procedentibus augmentis æquinoctio vernali similiter atque adolescentis adipiscitur vires, figuruque juvenis ornatur. Postea statuitur ejus ætas plenissima effigie barbæ solstitio æstivo; quo tempore summum sui consequitur augmentum. Exinde per deminutiones dierum veluti senescenti quarta forma Deus figuratur. Sed et Pæones Solem colere Maximus Tyrius scribit Ora!. xxxvi. Solisque simu

lacrum apud illos esse discum brevem pertica supra longissimæ affixum. Quod ipsum in Trajani Decii aureo nummo exhiberi suspicatus est Hemelarius, illo scil. cui inscribitur PANNONIÆ. HAV.

(e) Ubique in suo clypeo. Locus notabilis, quemque cum priores interpretes non intellexissent la Cerda primus recte non ad Persas, sed ad ipsos christianos pertinere demonstravit. Sed et a nobis lucem accipere non dedignabitur. Nam in illo assentiri doctissimis viris la Cerda et Rigaltio non possum, quod per voces in clypeo suo ipsum solis orbem, quasi clypeum Dei, ut vocat Ovid. Metam. xv. 192. intelligit: nam cœlum hic intelligi debet, in cujus orbe præter lunam stellasque minores, insignis Sol eminet. Quot ipsum coelum, quasi dimidia sua parte clypei imaginem referens poetico artificio clypeo Achillis insculpens Homerus, solem etiam in eo non neglexit. Versus ejus sunt II. 2. versu 483.

ἐν μὲν γαῖαν ἔτευξ', ἐν δ ̓ οὐρανὸν, ἐν δὲ θάλασσαν ̇
Ηέλιόν τ' ἀκάμαντα, σελήνην τε πλήθουσαν,

ἐν δὲ τὰ τείρια πάντα τὰ τοῖς τ ̓ οὐρανὸς ἐστεφάνωται.

i. e. In eo quidem (scuto Vulcanus) terram effinxit, et cælum, et mare, solemque indefessum, lunamque plenam, syderaque omnia, quibus cælum coronatum est. Et que sequuntur, in compendium collecta ab Ovidio Metam. XIII. versu 110.

Nec clypeus vasti cœlatus imagine mundi. Jam tibi clypei vocabulo cœlum occurrit in antiquis. simis illis Ennii versibus ex Iphigenia Euripidis, quos reliquit nobis latinissimus Varro in medio fere lib. vi. de L. L.

Quid nocti videtur! In alisono
Coeli clupeo temo superat
Stellas, cogens sublime etiam
Atque etiam noctis iter.

Hic multam noctem ostendere vult a temonis motu, inquit Varro. Quare suspiciendi veniunt hi duo nummi Trajani et Alexandri Imperatorum, in quibus Sol et luna cum duodecim zodiaci signis in clypeo quasi cœli insculpti apparent. Denique hinc patet, non utique, quod vult Wouvverius, sequiturque in editione sua Rigaltius, sed ubique quomodo cuin alii MSS. tum etiam Agobard. exhibet, legendum esse. Quia inquit Septimius, non illum solem in tabella aliqua suspicimus manu hominis depictum, sed ipsum Dei digitum, in suo loco, et ubique terrarum, quoniam ubique lucet. Imo ubique, inqum, legendum est, quod ipsa Luciani verba docere possunt; quem quidem ego de-" prehendi mirabiliter Septimio nostro in multis placuisse, impietatem et blasphemias excludo. Ille itaque de Dea Syria p. 904. hanc rationem reddit, cur ibi aliis Diis effigiatis Solis et Luna imagines non reperiantur : Λέγουσι, inquit, τοῖσι μὲν ἄλλοισι θεοῖσι, ὅτιον έμμεναι ξόανα ποιεῖσθαι· οὐ γὰρ σφέων ἐμφανέα πάντι τὰ εἴδεα. Ηέλιος δὲ, καὶ σεληναίη πάμπαν ἐναργίες, καὶ σφέας πάντες ὁρεουσὶ, ποίη οὖν αἰτίη ξοανουργίης, τοῖσι ἐν τῷ πέρι φαινο μévoa i. e. Cæteris quidem diis fas esse aiunt simulacra facere, quorum species non sunt omnibus conspicuæ. Sol autem et luna plane sunt manifesti, illosque nemo non videt. Quorsum igitur eorum cum in aere appareant effigiem effinxissem? De cælatura clypeorum præter ea quæ in digressionibus ad hunc auctorem Heraldus habet, videri potest promuscondus antiquitatis et omnis litteratura elegantioris liber Jo. Alberti Fabricii, qui inscribitur Bibliographia Antiquaria p. 562. HAV. (C) Ad orientis regionem. Exstat de hoc ritu singula

precari, Sed et plerique vestrum affectatione ali- A (e) more, quem ignorant. Sed nova jam dei nostri

quando et coelestia adorandi ad solis ortum labia vibratis (a). Æque si diem solis lætitiæ indulgemus, alia longe ratione quam de religione solis (b), secundo loco ab eis sumus (c), qui diem Saturni olio et victui (d) decernunt, exorbitantes et ipsi a Judaico

(1) Quidam Par.

(2) Infrustrandus la Cerda.

in ista civitate proxime editio publicata est, ex quo (1) quidam in frustrandis (2) bestiis mercenarius noxius (f) picturam proposuit cum ejusmodi inscriptione: DEUS CHRISTIANORUM ONOKOITHS (g) (3).

LECTIONES VARIANTES.

(3) Rhen., Her., Gangneus: Ononychites; codd. Bong.

et Lugd. Onochotasis; cod. Vatic. : Onochorsites; codd. Agob., Put. Fuld. et Lugd. alter: Onochoitis; Rig.: Onochoetes; Hav.: Onokoitis.

COMMENTARIUS.

ris disputatio Jac. Thomasii Lipsi edita 1670. Viderique possunt Cosmas Indopleustes v. p. 202. Menardus et alii, quos citat Jo Alb. Fabricius Bibliogr. Antiqu. pag. 361. Quod vero Gentiles etiam ad cœlum suspexerint, et orientem versus precati fuerint, cum alii multi, tum docere potest Kippingius, p. 178 el 180. HAV.

(a) Labia vibratis. Tacito murmure. Horat. Epist. 1. 16.60.

Jane pater, clare, clare cum dixit, Apollo,
Labra movet, metuens audiri, pulchra Laverna,
Da mihi fallere, etc.

Sed satis multa la Cerda, ut et de Persis Brouerius
de Adorat. Vet. P. 195. et 199. diligens vir et erudi.
tus. HAV.

(b) De religione solis. Ita restitue, non religione S. idque auctoritate optimi Fuldensis, de religione ut supra de justitia, de sapientia et sæpissime apud Nostrum pro propter sapientiam, vel ob justitiam. Non vero gravati sunt christiani hoc nomen mutuatum licet ab Ethnicis, in istius diei appellatione retinere, quoniam, ut Ambrosius scribit Serm. LXI. in ea die Salvator veluti Sol oriens, discussis infernorum tenebris, luce resurrectionis emicuit. HAV.

B

hoc loco ita exprimi secundo loco ab iis sumus. Nam quod ad lectionem MS. Agobardini attinet, in quo Ebreis legitur, illam probare non possum, nec ulli, speciosa licet primo intuitu, ut puto, placebit. Hav.

(d) Otio et victui. Hoc quidem vitio Judæis daba tur a gentibus, quomodo certe violasse sua sacra tanquam sibi non Deo vacarent, sæpe ille summus eorum Legislator per Prophetas suos est questus. Juvenalis Sat. v. versu 106.

Sed pater in causa: cui septima quæque fuit lux
Ignava, et partem vitæ non attigit ullam.

Ex eodem forte Tacitus Hist. v. 4. Septimo die otium
placuisse ferunt; quia is finem laborum tulerit, dein
blandiente inertia septimum quoque annum ignaviæ da-
tum. Sed hic ad gentes ipsos pertinet ad quos refe-
renda et illa Persii Sat. v. versu 18.
At cum

Herodis venere dies, unctaque fenestra
Disposite pinguem nebulam vomuere luceruæ,
Fortantes violas, rubrumque amplexa catinum
Cauda natat thynni, tumet alba fidelia vino.
Nam certe ipsi gentiles aliquot dies, quasi ex Ju-
daico ritu otio transigebant, nihil nisi victum curan-
tes, Id in lib. Ad Nat, dixit, quo die lavacrum subtra-
Chatis, aut in vesperam differatis, aut olinm et prandium
curetis. Seneca, Josephus contra Appionem et Clemens
Alexandrinus idem tradunt. IAV.

(c) Secundo loco. Dicit septimius nos solem, ut Persæ faciunt, colere evinci non posse inde, quod status precantis Christiani ad orientem sit conversus (quod obtinebat in prima Ecclesia, quia Soli orienti comparatur Christus, Malach. iv. 2. inde etiam suprema die appariturus in judicio, ut putabant). Necinde, quod is dies qui festus est nobis, soli sit sacratus apud gentes. Quod forsan stulte suspicarentur, quomodo in jocularium erratum Tacitus incidit de Saturno cogitans Hist. v. c. 4. Alii honorem eum Saturno haberi; seu principia religionis tradentibus Idæis, quos cum Saturno pulsos, et conditores gentis accepimus; seu quod e septem sideribus, quis mortales reguntur, altissimo orbe et præcipua potentia stella Saturni feratur: ac pleraque cœlestium, vim suam et cursum septimos per numeros conficiant. Quod vero, jam sequitur, secundo loco ab eis sumus, qui diem Saturni, etc. Id etiam egregie sale satyrico aspersum est. Tangit enim, non Judaros, ut passim sibi persuaserunt Interpretes, sed ipsos hic gentiles, qui ita a majorum institutis dege- D neraverant, ut nulla gens esset, quorum ritus non decerpta aliqua portione suos fecissent, ut pulcre demonstrat Gothofredus in notis suis pereruditis ad Tertulliani librum Ad Nat. quem virum sane doctum non pluris passim fieri indignor. Operæ pretium erit apponere hic locum ex lib. Ad Nat. quia inde hie Noster intelligi debet. Ibi lib. 1 cap. xII. Vos certe estis quis etiam in laterculum septem dierum solem recepistis, ex diebus ipsorum prælegistis, quo die lavacrum subtrahatis, aut in vesperam differatis, aut otium et prandium curetis: Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a vestris ad alienas religiones: Judæi enim festi, Sabbata et cœna pura, et Judaici ritus lucernarum, et jejunia cum azymis, et orationes littorales quæ utique aliena sunt a Diis vestris. Quare, ut ab excessu revertar, qui Solem et diem ejus nobis exprobralis, agnoscite vicinitatem: non longe a Saturno et Sabbatis vestris sumus. Quod itaque ibi dicit agnoscite vicinitatem, etc., id

(c) A Judaico more. Depravatum censet locum Gothofredus, vultque illud a deleri. Non assentior. Hic enim sensus est: Quid cavillari nos gaudetis, quasi diem solis hilari et voluptate diffluentes transigamus, pedem vestrum premimus, non longe absumus a vobis, vos enim ipsi diem Saturni qui nostrum præcedit, a Judæis, quos non intelligitis, recepto more, lætiori gulæ et inertia dicatis, ita a majorum moribus et institutis, peregrinos ritus invehi noluerunt, non tantum discedentes, sed et exorbitantes a vero Judæorum scopo, qui quietem illa die, non inertiam exigit. Nam, ut est in lib. Ad Nat. Judæi isti dies sunt festi, sabbata et cœna pura, et Judaici ritus lucernarum, et jejunia cum azymis, et orationes littorales,quæ utique aliena sunt a Diis vestris. HAV.

(f) Mercenarius noxius. Nec Gothofredi placet interpretatio, nec Rigaltii, multo minus aliorum. Primus noxium pro obnoxio capit. Secundus non bona fide ait versatum, quia toties dentes bestiarum eluserat, ideoque noxium. At quid simplicius quam intelligere talem, qui cum nullam habuisset necessitatem pugnandi cum bestiis, inter noxios illis non addictus, tamen lucelli cupiditate, mercède pacta, ipse se lanistae tradiderat. Pugnam cum bestiis vero eleganter frustrationem dicit, quoniam audacis illius artis maxima pars erat impetum bestiarum eludere. Noxiis Cod. Agobard. quasi ad Gentes pertineat, quos noxios vocet, quod non puto. HAV.

(g) DEUS CHRISTIANORUM ONOKOITHIS. Monstrum lioc varie deformarunt monstra lectionum. Nonnullae editiones onochoisitis, quod Baptista Pius emendat, in ononychites reform ins, placuitque id Barræo, Pamelio aliisque. Hariolatur tamen adhuc ononycholitis, ab asino, ungue et aure sic dictum, vel ononychollis Annot. Post c. xIx. Jugius ex MS. Vatic.

Is erat auribus asininis (a) altero pede ungula- A biforme numen (2), quia et canino et leo nino catus (b) librum gestans, et togatus. Risimus et nomen pite commistos (c), et de capro et de ariete cornuet formam. Sed illi debebant (1) adorare statim tos (d), et a lumbis hircos, et a cruribus (e) serLECTIONES VARIANTES.

[blocks in formation]

mavult Onocorsites. Denique Rigaltius edidit Deus christianorum Onochoetes. Is erat, etc. Qui quoque in notis onocoitis explicat quasi ex asino et homine conceptum, optime. Itaque in textum recepimus. Vult enim illam lectionem clare MS. Lugd. Bat. in quo legi Onochoitissis erat. Et Aldin in quo Onochoitis erat, ut et ipse præstans Codex Agobard. in quo clare Onochoitis. Is erat, etc. Denique MS. Fuld. qui male tamen ita distinguit: DEUS CHRISTIANÓRUM Onochoites is erat. Unde putaret forsan quis vocem Onochoites non pertinere ad inscriptionem ipsam a scurra B inditam, sed esse explicationem quam ipse Tertullia nus adjungat, eam quoniam Græce uno vocabulo apte. expresserat, ob Latini sermonis egestatem pluribus circumscribere coactus, nisi mox adderet, Risimus et nomen et formem. Verbum tamen ¿voxoitus quod Latinis, ut mos olim descriptoribus, repræsentabatur, nusquam illo sensu apud græcos scriptores invenias ut foetum ex asino et alio animali conceptum notet, sed quidem concumbentem asino, ut napaxoirns dicitur qui uxori suae concumbit, et άκοίτης vel ἄκοιτις que marito latus tegit, sed invenitur tamen simile apud LXX. Interpretes, qui voce zoírns pro prole, sæpius usi sunt, unde explicat Grotiùs locum Pauli ad Romanos e. ix. versu 10. Ἀλλὰ καὶ ῥεβέκκα ἐξ ἑνὸς κοίτην ἔχουσα Ἰσαάκ τοῦ πατρὸς ἡμῶν. Qui ipse locus nondum satis perspectus mihi videtur: illud enim e évòs non refero ad Isaacum, ut fit passim, absurdum enim in tam casta conjuge Rebecca peregrinam opem cogitare, sed ad congressum maritalem, ipsum concubitum; et certe inde augetur vis argumentationis Apostolicæ qui de sterili hactenus Rebecca agens, notat illam uno congressu gemellos in utero concepisse, ut omnem superfotationem excludat, de qua agit Hippocrates in libro de Dia ta et quam Medicorum filii norunt. Imo multo magis ut ostendat Jacobum et Esavum uno utero progressos, uno eodemque tempore conceptos et editos, dissimillimam tamen fortunam apud Deum invenisse. Adeo verissimum illud Persii est sano sensu receptum Sat. vi. versu 48. Geminos horoscope varo

sed

C

Producis genio. Præterea vox lazáz non referenda est ad ég évès, ad Ρεβέκκα, ut ita comma ponatur ante et Ισαάκ, quasi esset scriptum Ρεβέκκα, Ισαάκ τοῦ πατρὸς ἡμῶν ἐξ évds xoitηy Exousa, i, e. Rebecca, uxor patris nostri Isaaci ex una congressione prolem [quam binam laudat in sequentibus] quum suscepisset. Hunc itaque Deum fictum ex habitu corporis quasi évozcity denotavit scurra D Judæus, turpi quasi mocha prognatum, qualis ferina libido apud Juvenalem Sat. vi. versu 530.

Si nihil est, servis incurritur, abstuleris spem Servorum, veniet conductus aquarius, hic si Quæritur, et desunt homines: mora nulla per ipsam, Quo minus imposito clunem submittat asello. Tale quid in Pasiphaes fabula ad vivum repræsentata spectasse ausos Romanorum oculos, sub impurissimis belluis Nerone et Domitiano, auctores Sueton. cap. xi. Martial. 1. 5. Hav.

(a) Auribus asininis. Unde Petronius in epigram.

mate:

Judæus licet et porcinum numen adoret,
Et cilli summas advocet auriculas.

Ita emendavit Pithoeus pro cœli zidòs 80s apud Ile-
sychium. Hominem fere talem describit Martialis
Epigr. vi. 39.

Hunc vero acuto capite, et auribus longis,

Quæ sic moventur, ut solent asellorum,
Quis morionis filium neget Gurthæ?

Sunt insignes duo loci apud Epiphanium contra Guos-
ticos l. 1. haeresi 26. φασὶ δὲ τὸν Σαβαώθ οἱ μὲν, ὅνου μορφ
phy exec, oi dè xoipov. i. e. Deum Sabaoth alii asini for-
mam, alii porci habere dicunt. Et paulo post : E'x toú-
του γάρ φασι τὸν Ζαχαρία», etc., i. e. Ex hac enim causa
inquiunt Zacharium occisum in templo, quoniam visio-
nem vidit, et ex timore volens narrare visionem, oris
obturationem pertulit. Vidit enim, inquiunt, in hora suf-
fitus faceret, hominem quemdam stantem, asini formam
habentem, et quum egressus esset, ac dicere vellet: væ
vobis! quem adoratis! obturavit ipsius os ille qui visus
est ab ipso in templo, ut loqui non posset. Quum vero
aperiret os suum ut loqueretur, tunc revelavit ipsis, et
occiderunt ipsum. HAV.

(b) Altero pede ungulatus. Cur non utroque, prout in auriculis? mixturam hominis enim reliquum corpus docere potuit. An respexit Empusam? Fuit enim spectrum Hecates meridianæ hoc nomine, altero pede ut homo incedens, altero ut asinus. Docent Philostratus lib. 1. et iv. De Vita Apollonii Tyanai. Scholiastes Apollonii Rhodii ad lib. m. Argonaut. Etiam Aristophanes in Ranis, ubi Xanthus et Bacchus ad Inferos descendunt. Act. 1. Sc. VI. xui ßoditivov Sάtepov, i. e. alterum crus asininum, ubi doctus Scholiastes spectrum illud explicans inde vocari dicit óvózwìov; i. e. altero pede asinum. Idem Scholiastes appellat brosxekida crure asinino ad Concionatr. non longe a fine. Ipsam illam Empusam conspicor ex Aristophanis descriptione inter Gemmas Gorl. Dact. tom. ii. n. 41, quam, ut puto, hactenus Viri Docti ibi denotari non intellexerunt. HAV.

(e) Commixtos. Quod captavit olim jam Porphyrius in subtilissimo scripto suo de Abstin. ab Animal. lib. IV. docens quodlibet animal cum homine olim assumptum ad simulacrorum compositionem, veluti cum humano corpori facies avis cujuspiam, aut lconis jungeretur, atque inde nelas tale quid edere, aut manducare. HAV.

(d) Ariete cornutos. Lucan. lib. IX. de Jove Lybico Stat certior illic

Jupiter, ut memorant, sed non aut fulmina vibrans Aut similis nostro, sed tortis cornibus Ammon; ita lege ex optimi MS. emendatione. Reliqui sunt Panes, Satyri, Cynocephali, Mithra. Adde Spanhemium de Usu et Præst. Num. p. 349. Hav.

(e) A cruribus serpentes. An innuit Palladis crimen Vulcani filium Erichthonium? de quo multa Lactantius l. 1. c. 17. cuique apporrectum draconem affingit Ovid. Met. 11. 563. Quem per serpentem ad pedes Minerva Phidiacæ innui putat Pausanias. Cui ob originis sublimitatem et factorum claritatem templa et are signaque erecta fuerint, quamvis de illo nihil legisse memini, ut Deo culto. Tamen id fieri potuit, cum etiam Euripides notet in ejus honorem mansisse morem Atheniensibus mulierculis, ubi regnavit, ut parvulos aureis serpentibus ornent. Verba ejus sunt in lone :

ὅθεν Ερεχθείδῃς ἐκεῖ

Νόμος τίς ἐστιν, ὄρεσιν χρυσηλάτοις
Τρέφειν τέκνα,

Hunc sculptura quadam innui apud Gorl. Dact. tom. 1. n. 489. putant nonnulli. sed magister meus Gronovius, vir summus, rectius ad gigantem serpentipedem pertinere docuit. An potius innuit Serapin? cujus caput est in postico Antonini Pii, corpore serpentino cum multis spiris, quibus spicam involvit

pentes, et planta (a) vel tergo alites (b) deos rece- A manis (6) sensibus (c) æstimetur; ideo (7) perunt. Hæc ex abundanti, ne quid rumoris irreper- verus et tantus est. Cæterum quod videri communiter, cussum (1) quasi de conscientia præterissemus. Quæ omnia, conversi jam (2) ad demonstrationem religionis nostræ, repurgavimus (3).

[ocr errors]

CAPUT XVII.

ARGUMENTUM. · Deum verum, qui omnia fecit, cujus, et naturam describit, Christianos colere asserit : hujus notitiam et agnitionem naturaliter homini insitam docet, ita ut magnitudinem ejus, bonitatem, benignitatem, auxilium et justitiam non ignoret, inque colis agere, non in terra, credat.

Quod colimus [nos] (4), Deus unus est; qui totam molem istam cum omni instrumento elementorum, corporum, spirituum, verbo, quo jussit, ratione, qua disposuit, virtute, qua potuit, de nihilo expressit, in ornamentum majestatis suæ : unde et Græci nomen mundo xéopo» accommodaverunt. Invisibilis est (5), etsi videatur; incomprehensibilis, etsi per gratiam repræsentetur; inestimabilis, etsi hu

(1) Impercussum Paris. Conversari jam Jun. Repurgabimus Paris.

(4) Nos abest Paris. (5) Et si Paris.

(6; Sensibilis Paris.

LECTIONES

quod comprehendi, quod æstimari potest (d), minus est et oculis quibus occupatur, et manibus quibus contaminatur, et sensibus quibus invenitur. Quod vero immensum est, soli sibi notum est. Hoc est quod Deum æstimari facit, dum æstimari non capit (c). Ita (8) eum vis magnitudinis et notum hominibus objicit et ignotum. Et hæc (9) est summa delicti (f) nolentium recognoscere, quem ignorare non possunt. Vultis ex operibus ipsius tot ac talibus, quibus continemur, quibus (10) sustinemur, quibus oblectamur, etiam quibus exterremur, vultis ex animæ ipsius testimonio comprobemus? Quæ licet carcere corporis pressa, licet institutionibus pravis (g) circumscripta, licet libidinibus ac concupiscentiis evigorata, licet falsis diis exancillata (11), cum tamen resipiscit, ut ex crapula, ut ex somno (h), ut ex aliqua valetudine, et sanitatem suam (12) patitur (i), DEUM nominat, hoc solo nomine, quia proprio VARIANTES.

B

Adeo Fran. (8) Sobjicit Sun.

(9) Est delet Paris.

(10) Quibus sustinemur abest Paris. (11) Exanculata Jun. (12) Et add. Paris.

COMMENTARIUS.

recensente Montfauconio in Diario Italico p. 443. An vero draconem illum cum humano capite? qualem depictum in nummo quodam Amphipolitarum, vidisse se memorat III. Spanhem. de Usu et Pr. N. Ο p. 174. quemque ibidem p. 181. in Nicomediæ nummo sub Caracalla signato a Tristano vulgatum docet: eumdem scilicet quem describit Lucianus in Pseudomanti, et cujus jam a tempore Antoninorum magna sub Glauconis nomine, divinitatis, apud imperitum vulgus, fama erat. Cui fere cuncta applicari possint, nullum aliud Numen video quam Mithræ, de quo Deo egit singulari opere Ph. a Turre. Etiam apud Gorlæum in Abraxeis semper fere anguibus comitatur, capite etiam leonino ut videre est. Eminent vero icones, quas publicavit et contemplatus est antiquitatis studiosissimus Bernh. de Montfaucon in Diario Ital. p. 198. Hav.

(a) A planta. Mercurium innuit Cyllenium illum, qui

pedibus talaria nectit

Aurea, quæ sublimem alis, sive æquora supra,
Seu terram rapido pariter cum flamine portant;

Apud Virg. IV. Æn. versu 244. Id.

(b) Tergo alites. Cupidinem intelligit et agmen Amorum, ipse repóɛis doo bpvis, sicut pennipotens avis circumvolat, describente matre apud Moschum Eidyl. 4. Horum omnium pleniorem notitiam dabit spectate eruditionis vir Matth. Bronerius qui de Diis Alatis syntagma promisit in præfatione ad libellum de Adorationibus Veterum. Id.

CAP. XVII. —(c) Humanis sensibus. Tacitus V. Hist. Judæi mente sola, unvique Numen intelligunt. Profanos, qui Deum imagines, mortalibus materiis, in species hominum effingant. Facit huc locus, Pauli ad Ephesiosc. V. versu 17. Aux touto μÙ yévecÛe äppoves, ἀλλὰ συνιέντες τί τὸ θέλημα τοῦ Κυρίου. ΗΑν.

(d) Minus est. Pulcherrima oratio, qua docemur nolle nimis altum sapere, cum sibi arcanorum suorum solus conscius sit Deus, nobis ex iis quæ revelavit et secunduni ea (Taciti verbis utar) gloria obsequii sola relicta sit. Imo inde gloriam futuri ævi præstantiamque perfectioris naturæ nostræ deducit Apostolorum

D

corypheus, quod plenior et perspicacior Dei notitia nobis sit seposita. Ita enim ille I. ad Corinth. XIII. 12. Βλέπομεν γὰρ ἄρτι δι' ἐτόπρου ἐν αἰνίγματι, τότε δὲ πρόσωπον πρὸς πρόσωπον ἄρτι γινώσκω ἐκ μέρους, τότε δὲ ἐπιγνώσομαι καθὼς καὶ ἐπεγνώσθην. Ην.

(e) Capit. Ita græcissat Noster sæpe. De Spect. c. . Generaliter dictum intelligamus, cum quid eliam specialiter interpretari capit. Adv. Marc. 1. V. c. 10. animale dici capit. capit est èvdéyera ut recte la Cerda. HAV.

(f) Summa delicti. Avanɛpakaiwors, redactio in summam, breve compendium, ita potius explico, quam ut alii, summum delictum. HAV.

(g) Institutionibus pravis. Multa bona docie Interpretes congesserunt ad hanc capitis partem; sed omnino animadvertendum est nihil tam ab Nostro spectari, quam pulcherrimam illam Cebetis tabellam, ubi hæ prave Institutiones, quibus homo circumscribitur, i. e. fallitur, sunt Ağı, Opiniones, et peudonaideia, falsi nominis eruditio. Poetæ, Oratores, Dialectici, Musici et quicumque ibi recensentur. Libidines et concupiscentiae ibi Επιθυμίαι, καὶ ἥδοναι, Cupiditates et Voluptates appellantur. Tandem ex crapula resipiunt ii, quibus in afflictis rebus forte Merávca, Poenitentia fit obviam, quæ illis comites dans alias Opiniones et Cupiditates εἰς τὴν Α' ληθινὴν Пaideias, ad Veram eruditionem perducit. Quem libellum cum hisce conferre, si quis dignetur, operæ non pœnitebit. Statim Aldus et concup. non vero ac; sed non est tanti. Hav.

nep i

(h) Ex somno. Prosper Sentent. lib. ex Augustino c. CCXV. Sic sunt, qui colunt idola, quomodo qui in somnis vident vana. Si autem evigilet anima ipsorum, intelligit a quo facta sit, et non colit quod ipsa fecit. Idem Lucianus in Bis Accus. p. 323. Kai Úпvou paléos åveyeɩpóμevo;, etc., i. e. Ac velut e profundo somno experrectus, cum se aspiciebat quo pacto esset affectus, tum vitam anteactam damnabat, et rubor ille ex temulentia coortus deflorescebat, evanescebatque : ipse autem præ pudore eorum quæ fecerat, erubescebat. HAV.

(i) Et sunitatem suam patitur. Mirabar potitur

:

Dei veri DEUS MAGNUS, DEUS BONUS, et QUOD DEUS A deservire. Viros enim justitia et innocentia dignos DEDERIT, omnium vox est. Judicem quoque contesta

[blocks in formation]

deum nosse et ostendere a primordio in sæculum emisit spiritu divino inundatos, quo prædicarent Deum unicum esse, qui universa condiderit, qui hominem de humo struxerit; hic enim est (1) verus Prometheus; qui sæculum certis temporum dispositionibus et exitibus ordinaverit; exinde qui signa (b) majestatis suæ judicantis ediderit per imbres, per ignes (c); qui demerendo sibi disciplinas determinaverit, quas ignoratis aut deseritis (d); sed et observantibus (2) præmia destinarit, ut qui (3) prodacto ævo isto judicaturus sit suos cultores in vitæ æternæ retributionem, profanos in ignem æque perpetem et jugem, suscitatis omnibus ab initio defunctis, et reformatis et recensitis, (e) ad utriusque meriti dispunctionem. Hæc et nos risimus aliquando. De vestris fuimus (ƒ); fiunt, non nascun. tur christiani (g). Quos diximus (4) prædicatores,

Sed quo plenius et impressius tam ipsum dispo- prophetæ de officio præfandi (5) vocantur. Voces sitiones ejus et voluntates adiremus, instrumentum adjecit litteraturæ, si qui velit de Deo inquirere, et inquisito invenire, et invento credere, et credito

(1) Non est Franeq. (2) Observationibus Paris. (3) Producto Fran.

LECTIONES

eorum itemque virtutes (h), quas ad fidem divinitatis edebant, in thesauris litterarum manent, nec istæ nunc latent. Ptolemæorum eruditissimus (i), quem VARIANTES.

(4) Dicimus Jun. (5) Prophetandi Paris.

COMMENTARIUS.

Rigaltio in editionibus placuisse, sed postea vidi
Priorii esse, quod forsan habet a Latinio, sed patitur
etiam Codex L. Bit. et editi omnes. Pro et mavult
dum Latinius, Fuld. MS. delet. Pati vero et de re C
læta et adversa dicitur, ut Græcum, quod imitari
voluit, másyet. Suam hic emphasi non caret, sed est
ut contrario et tristiori sensu in notissimo illo dic-
fum,

Quisque suos patimur manes,

apud Virgil. lib. VI. In Codice Agobard. est pascitur, quod probare non possum. Hav.

(a) Naturaliter Christianæ. De Testim. Animæ c. 1. Sed non eam te advoco (animam) quæ scholis formata, bibliothecis exercitata, academiis et porticibus Atticis partam sapientiam ructas. Te simplicem et rudem et impolitam, et idioticam compello, qualem habent, qui te solum habent etc.

CAP. XVIII. — (b) Exinde qui signa. Locus varie ab doctis interpretibus sollicitatus, prout apud Wouwerium, La Cerdam, aliosque videre est. Pamelius, MS. Lugd. Bat. Agob. Herald. et denique Rhenanum, Exinde qua signa majestatis suæ judicantis ediderit p. η i.,etc.; quomodo etiam Ald.nisi quod is habet indicantis. Rigalt. melius, Exinde qui s. m. s. judicantis ediderit. Barr. majestati suæ vindicandæ, quod sequitur Wouwerius. Optimus Fuldanus majestatis suæ ediderit, judicando ediderit. Unde apparet lectionem eam voluisse Exinde qui signa majestatis suæ ediderit, judicando per imbres, etc. Forsitan legendum, Exinde qui signa majestati suæ vindicandæ ediderit, judicando per imbres, etc. Dicit hic exinde, etc., quod cap. XIX. el mox ultricem iniquitatis illius ævi vim cataclysmi.

HAV.

(c) Per imbres. Respicit judicium primi mundi, et pœnam Sodomæ; quæ duo plane ita conjunguntur etiam a Petro, Epist. 1. 2. 5. 6. zai àpɣaíoυ xócμov οὐκ ἐφείσατο, ἀλλ ̓ ὄγδοον Νῶς δικαιοσύνης κήρυκα ἐφύλαξε, κατακλυσμὸν κόσμῳ ἀσεβῶν ἐπάξας. Καὶ πόλεις Σοδόμων καὶ Γομόρρας τεφρώσας καταστροφή κατέκρινεν, ὑπόδειγμα μελλόντων ἀσεβεῖν τεθεικώς. Παν.

(d) Quas ignoratis aut. Rectissime ita Rigalt. Per

peram alii, quæ ignoratis et deseritis, vel quibus ignoratis aut desertis. Aut enim ignorarunt gentes disciplinas has, ut verbum Dei Judaeis suis traditum, aut deseruerunt; illas scilicet non tantum, quas ex mundi opificio et mirabili rerum omnium ordi e colligere debuerant, prout hinc argumentatur Apostolus Paulus Act. XVII. 27. collato c. XIV. 16. 17. quod Moses Israeli inculcat. I. V. c. 17. 19. docens prærogativam ipsorum, quos sibi per se ipsum do cendos assumpserat Deus, reliquis populis cœlum, solem, lunam, stellas distribuens, ut ita per longas demum ambages ruditer tantum notitiam Deitatis cujusdam haberent; sed et, quod hic præcipue respicit, jam sibi etiam per Novi Testamenti indulgentiam oblatas. HAV.

(e) Recensitis. Cod. Fuld. recensis. Quod sequitur dispungere a re nummaria est sumptum, tabulisque accepti et expensi. Unde et illa locutio Apoc. 111. 5. μὴ ἐξαλείψω τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκ τῆς Βίβλου τῆς ζωῆς. ΗΑν.

(f) De vestris fuimus. Diogenes Laertius de Diogene Cynico. Ille exprobranti sibi, quod aliquando falso pecuniam signisset, εν ποτε, inquit, χρόνος ἐκεῖνος ὅτ ̓ ἤμην ἐγὼ τοιοῦτος ὁποῖος σὺ νῦν· ὁποῖος δ ̓ ἐγὼ νῦν, σὺ οὐδέ TOTE; i. e. tempus fuit quum talis eram, qualis tu modo: qualis autem ego modo sum, nunquam iu eris. Hav.

(g) Fiunt, non nascuntur. De Anima c. 1. Fieri enim, non nasci soles christiana. Nam christianos non facit generatio, sed regeneratio, secundum Augustin. I. m. de peccat. Mer. et Rem. c. 9. scilicet aliter ac poetæ, qui nascuntur, non fiunt. Exstat ad dictum hoc Tertulliani commentariolus Matth. Zimmermanni Lipsia 1662. 4. Hav.

(h) Virtutes. De moribus intelligunt interpretes, cum potius miracula per illos edita, quae passim virtutes in S. S. audiunt, iunuantur. Mox pro ad fidem ed. Ald. Herald. et Rhen. ad finem, male. Hav.

(i) Ptolemæorum eruditissimus. Hæc si vera scriptura est, quomodo hactenus omnes editiones præ se ferunt, innuere vult totam Ptolem eorum gente m studiis valde fuisse deditam : quomodo omnis etiam Caesarum stirps a Julio descendens satis litterata fuisse traditur. Et certe non tantum imperii formator

« PoprzedniaDalej »