solummodo video quorundam veterum (a) mortuo- A mur, solatium pœnarum esse possit, quod eadem et rum, et fabulas audio, et sacra de fabulis recognosco; quantum autem de simulacris ipsis, nihil aliud deprehendo, quam materias (1) (b) sorores esse vasculorum instrumentorumque communium, vel ex iisdem vasculis et instrumentis quasi fatum consecratione mutantes, licentia artis transfigurante, et quidem contumeliosissime et in ipso opere sacrilege, ut revera nobis maxime, qui propter deos ipsos plecti ipsi patiuntur, ut fiant. Crucibus et stipitibus (c) imponitis christianos: quod simulacrum non prius argilla deformat cruci et stipiti (d) superstructa? In patibulo primum corpus dei vestri dedicatur (e). Ungulis deraditis (f) latera christianorum; at in deos vestros per omnia membra validius incumbunt asciæ, et runcinæ, et scobina (g). Cervices ponimus (h): ante plumbum et glutinum et gomphos (i) sine caLECTIONES VARIANTES. Ald. matres sorores, Seml.: matre sorores. (1) Her. et Rig. : materias sorores, Haverc. ex uno cod. COMMENTARIUS. - CAP. XII. (a) Veterum mortuorum. Similiter Lactantius Inst. div. lib. II. c. 2. et ideo simulacra constituunt, quæ quia mortuorum sunt imagines, similia mortuis sunt, omni enim sensu carent. Et apud eumdem versus Sibyllini I. c. 11. Δαίμονας ἀψύχους, νεκύων εἴδωλα καμόντων, ἂν Κρήτη καύχημα τάφους ή δύσμορος ἴσχει i. e. Dæmones inanimes, cadaverum simulacra mortão- Et tot templa Deum Romae quot in orbe sepulcra (b) Materias sorores esse. Ex eadem quippe materia et dii et vasa domestica fingi solebant, atque etiam quæ vasa prius fucrant in deos mutabantur contrita et pistillo aliquo contusa, unde materia soror hoc est ovyev's, atque ut habetur apud Georgium Palamam : ἀδελφά pase, και ὁμόχωρα, καὶ τῆς αὐτῆς κεραμείας. LE PR. debant, ossa denudabant, viscera ipsa interiora pervadebant. Hæc vero pœnarum genera recenset etiam Theodoret. adv. Græcos Serm. VIII. p. 112. Kai Boux άnos meuse, etc., id est : Neque vero tenuem ut superinnatantem fidem fecerunt, sed adeo profundis nixam radicibus, ut magna hominum múltitudo pro hisce retinendis doctrinis mortem libentissime sustinuerit, caque inficiari volentibus, non linguas ad defensionem objecerit, sed flagris humeros, sed lampadibus latera ferreisque ungulis, et cervices gladiis supposuerit, tympanis ac fidieulis extenta fuerit, palis infixa constiterit, ab immanibus se feris laniari conspexerit, vivique sunt inflammati. Unde patet, stipitibus imponere, hic esse crudelissimum illud supplicii genus, quo inferiora hominis acuto palo in terra erecto imponuntur, ita ut fere per humeros et ad cervicem emineat, hoc Gracis erat võudevasbae, quod Hesychius exponit vaskolomisija, in festucam tolli. Idem, axevdadápos vel szívdźapos, andìcy, i. e. festuca. Seneca quoque infer terribilem suppliciorum apparatum recenset Ep. XIV. Ingens alterius mali pompa est, ferrum circa se et ignes habet, et catenas, et turbam ferarum, quam in viscera immittat humana. Cogita hoc loco carcerem, et cruces, et equuleos, et uncum, et adactum per medium hominem, qui per os emergal, stipitem, et distracta in diversum actis curribus membra; illam tunicam alimen tis ignium et illitam et intentam; et Consol. ad Marciam c. XX. Video istic cruces non unius quidem generis, sed aliter ab aliis fabricatas, alii capite conversos in terram suspendere, alii per obscœna stipitem egerunt, alii brachia patibulo explicuerunt; et refero mollissi mos effœminati Mæcenatis versus apud eumdem Ep. CI. Vita dum superest, bene est. Hanc mihi, vel acuta (c) Crucibus et stipitibus. Pulchre deducit iisdem suppliciis affici ab illis deos suos, quibus in Christianos animadvertebant, quae erant cruces, stipites, ungule, capitis poena, bestie, ignes, et in metalla rele-C gatio. Imitatur autem etiam hic per omnia Tertullianum Minucius, distinguens inter simulacra; ut in ligneum competat suspendi, cædi, dolari, runcinare, construi; in æreum vel argenteum conflari, fundi, plumbari, tundi malleis, et incudibus figurari; in lapideum denique cædi, sculpi, lævigari et erigi. Atqui illud argilla deformat cruci et stipiti superstructa, ita explicat Josephus Scaliger in Festum, ut alludat auctor ad derivationem stipitis a stipa, quæ proprie crux est cui argillam imponunt plastæ. PAM. (d) Cruci et Stipiti. Plastæ enim cum simulacrum aliquod deformare velint, necesse habent erectum ponere stipitem, cui corpus circumstruatur, et lignum transversum, ut brachia formentur. Totum hoc argumentum Minucius quoque similiter exsequitur p. 26. Quod si in animum quis inducat, tormentis quibus, et quibus machinis simulacrum omne formetur, erubescel timere se materiem, ab artifice, ut Deum faceret, illusam. Deus enim ligneus, rogi fortasse, vel infelicis stipitis D portio, suspenditur, cæditur, dolatur, runcinatur, et Deus areus vel argenteus, de immundo vasculo, ut sæpius factum Egyptio regi, conflatur, tunditur malleis, et incudibus figuratur: et lapideus cæditur, scalpitur, et ab impurato homine lævigatur. Ubi vide Elmenhorst. Arnobius lib. VI. Fornacibus incocta figulinis, ex incudibus et malleis, tormis rasa, descobinata limis; serris, perforaculis, asciis, secta, dolata, effossa; te. rebrarum excavata vertigine, runcinarum lævigata de planis. Hav. (e) Dei vestri dedicatur. Sie supra Neronem dixit dedicatorem damnationis Christianorum, accipiens dedicare pro incipere, in quo illum imitatur etiam D. Cyprianus, ep., 33. PAM. (f) Ungulis eraditis. Ita malim cum MS. Fuld. quam deraditis. Chrysostomus Hom. de S. Romano martyre, Tanquam enim belluæ quædam immanes corpus ejus circumcidentes carnifices latera effodiebant, carnem dera Si sedeam cruce, sustine. Græci recentiores TT) dixerunt. Hujus etiam supplicii meminit Procopius lib. II, Belli Gothici. Hav. (g) Scobinæ. Et hæc instrumenta erant ad politiorem ornatum, Glossarium Kopp, scoba dicebant enim ita pro scopa, et bine scobina, et verbum scobere. Guido II. prior Cartusiensis, qui obiit a. 1188, et editus est a Chifletio in statutis ejusdem ordinis c. XX. § 2. Habeat itaque Martha laudabile quidem, sed tamen non sine sollicitudine et perturbatione ministerium: nec sororem sollicite Christi vestigiis inhærentem, et quoniam ipse est Deus, vacando videntem, spiritum suum scobentem, suamque orationem in sinum suum convertentem. HAV. (b) Cervices ponimus. Respicit morem veterum eum, ut hodieque in Anglia, securi percutiebantur decollandi: nain apud antiquissimos, ut Lucanus lib. VIII. Nondum artis erat caput ense rotare. Quae mortis conditio honoratior visa est postea, ut patet ex indignatione Bassiani apud Spartianum in Vita Geta: Ut et Papianus ipse securi percussus sit, improbante Bassiano, quod non gladio res peracta sit. Hav. (i) Gomphos. Scaliger ad oram libri sui emendavit ita: Cervices ponimus ante plumbum glutinum et gomphosis capiti sunt Diis vestris : hancque proponit in no pite (a) sunt dii vestri.Ad bestias impellimur, certe quas A deus vester aut nasci aut mori (g). Si per hæc conLibero (b), et Cybele, et Coelesti (1) applicatis. Ignibus urimur hoc et illi a prima quidem massa (c). In metalla damnamur (d) inde censentur (e) dii. vestri. In insulas relegamur (f): solet et in insulis aliquis (1) Rhen. et Seml. : Cereri. stat divinitas aliqua, ergo qui puniuntur consecrantur, et numina erunt dicenda supplicia. Sed planc non sentiunt (h) has injurias et contumelias sux fabricationis di vestri, sicut nec obsequia. O impia LECTIONES VARIANTES. COMMENTARIUS. tis ad Manilium p. 509, adeo sibi placens, ut cum encomio repetat in notis ad Euseb. p. 226. Sed fallitur vir illustriss. Ita enim, ut editi Rben. Jun. la Cerdæ et Rig. et omnes, scribendum est; sensus est simplex et elegans. Quod et in ora codicis mei notavit P. Scriverius, scribens: Scaliger ad Manilium, Cervices, etc. Improbat Epistola ad me sua Heribertus Roswey ca. 1602, et in libello edito a. 1607. Cervices, etc. Ita distinguendum videtur, quae minima mutatio est. Rogo, utique cum sic optimo sensu legatur, quid B fluctus in simpulo excitamus? Hactenus ille. Tria vero, quæ circa capita Deorum, quæ statuis imponebantur, fiebant, recenset Tertullianus, plumbum soudeerzel vel soldarzel nobis, quod et a solidare, quod in aureis, argenteis, stanneis, plumbeis fiebat simulacris; glutinum, quod in ligneis et ex argilla confectis, gomphos, quod in colossis, ubi caput cervicibus, quod quidem ob longitudinem prospectus non ita incurreret in oculos, clavis ferreis affigebatur, fel plumbeis binis aut ternis, ut hodieque est videre Romæ in antiquissimis statuis, teste Scaligero ad Euseb. vers. 226. Quo respicit Jeremias propheta, cum de illis dicit x. 4. affigunt gomphis et malleis, ne fati scant, confer Isaiam cap. XLI, 7. Modum vero conjungendi per glutinum et plumbum, plus uno in loco docet insignis artifex Pomponius Gauricus, in eleganti libello de sculptura seu statuaria, qui, post repetitam bis terve editionem, novissime accessit Vitruvio. Glossarium Gr. Lat. II. Steph. Topgos, èriovpos, Compages, Sudis. Insignis locus est in Actis S. Thyrsi n. 21, de simulacris: Quia ipsa magis teguntur gomphis ferreis, et plumbo et saxo. Coll. Mod. Glutini et correptos nescio quid sibi velit. Aldus et Herald. ita, sed male distinguit, c. p. a. plumbum, et glutinum, etc. Hav. C (a) Sine capite. Demere enim solebant caput alicujus dei, ut aliud imponerent, ita Vespasianus caput Neronis colosso ejus ademit et caput Solis habens septem radios imposuit, quo rursus dempto sacrilege suum caput imposuit Commodus, ut narrat Spartianus in Vita ejus. Apud Suetonium in Tiberio cap. LVIII. Statua quidem Augusti caput dempserat, ut alterius imponeret. Ubi summus Casaubonus notat frequens illud apud Rhodios fuisse, de quorum statuis urbani homines dicere sint soliti, eas esse histrionibus similes, adducitque hunc Dionis Chrysostomi in Rhodiaca oratione locum : Ωσπερ γὰρ ἐμείνων ἕκαστον ἄλλοτ ̓ ἄλλον εἰσεῖναι, καὶ τοὺς ἀνδρίαντας αὐτοῖς ἄλλοτε ἄλλα λαμβάνειν πρόσωπα, καὶ μικροῦ δεῖν ὑποκρινομένους ἱστάναι, Εt apposite ad hunc D locum citat Scaliger loeo supra notato illum Hieronymi in cap. III. Habacuci: Si quando tyrannus detruncatur, imagines quoque ejus deponuntur, et statua : et vultu tantummodo commutato, ablatoque capite, ejus qui vicerit facies superponitur; ut manente corpore, capitibus præcisis, caput aliud commutetur. Quamdiu igitur caput dei commutetur, est sine capite, imo a prima fabrica, antequam vel plumbo, vel glutino, vel gomphis, caput humeris et cervicibus aptetur. HAV. (b) Libero et Cybele. Bacchi enim currum tigrides et lynces trahunt, de Cybele vero Lucret. lib. II, vers. 600. Hanc veteres Grajum docti cecinere poetæ Sedibus in curru bijugos agitare leones. Apparet res ex Boissardi tabula Antiq. III, 47. Grut. Thes. 1, 27, et nummis præclaris, quos olim in Thesauro suo vulgavit Patinus p. 82 et 158, sed nota quod ibi quadrijugi appareant leones. Nomen Cœlesti apud Asios, tutelare Carthaginis numen: et hodieque in nummis Severi et Caracallæ, qui ex Africa oriundi visitur currenti insidens leoni, dextra fulmen leva sceptrum tenens, caput cincta diademate, prout etiam repræsentatur in gemma cornal. Dactyliothecæ Goleo Gronov. n. 566, que sculptura notari debet, quoniam in nummis pro fulmine crotalum suspicabatur Antonius Augustinus. Hujus dee etiam duobus lenionibus cinctæ statua valde memorabilis occurrit apud Boissard. Antiq. IV, pag. 95, quae eadem conspicienda præbetur in Thesauro Gruteri, nova editionis tom. 1, p. 86. Plura de hac dea ad cap. XXIV. Male alie Edit. Cereri. (c) A prima. Certe dum rudis adhuc materia de monte effossa igni colliquatur, non tantum quum formis infunditur. Hav. (d) In metalla damnamur. Hoc quidem queritur Hilarius contra Constantium Augustum, qui ipsos adhuc episcopos huic operi damnavit. Verba ejus; Jussos a te Episcopos, quos condemnare nullus audebat, etiam nunc Ecclesiasticis frontibus scriptos metallicæ damnationis titulos recensere. Et Lucifer Calaritanus Episcopus lib. 1. pro Athanasio ad eumdem Constantium. Lac. (e) Dii vestri. Sunt enim vel ex metallo quædam, vel saxo, vel marmore. Lucianus de Sacrificiis 'cũ of пxpróvtes, etc., i. e. Attamen qui templa ingrediuntur, non jam arbitrantur, se videre, vel ebur ab Indis advectum, vel e Thracum venis effossum aurum: verum ipsum Saturni Rheæque filium a Phidia in terram hospitem adductum. Noster infra cap. XXIX, de statuis Deorum: Puto autem et hæ ipsa materiæ de metallis Cæsarum veniunt. Hav. (f) In insulas. Ita Fuld. et Rig. sed Ald. in insula; Herald. in insulis. Alii mox aliquis, non pro more Nostri. Solebant olim damnatis quibusdam igni et aqua interdicere, quo modo, nemine necessaria hæc vitæ præbere auso, peribant misere. Successit in hujus crudelitatis locum relegatio in insulam, sive, ut loquantur JCti, deportatio, sterilem plerumque, utpote ibidem necessariis ad vitam rebus deficientibus plerisque non dissimilis valde pœna. Lege II. Digest. de Pœnis deportatio_in_locum aquæ et ignis interdictionis successit. Lege 1. Cod. de Repudiis si Matrimonium quidem deportatione, vel aqua et ignis interdictione non solvitur. Tacitus de Cassio Severo IV. Annal. 21. bonis exutus, interdicto igni atque aqua, saxo Seriphio consenuit. HAV. (g) Aut nasci aut mori. In Delo Apollo et Diana, in Samo, ad Imbrasum fluvium Juno, sub vitice planta, prout patet ex singularissimo apud Seguin. nummo p. 171, in Creta ipse Jupiter supra c. x. et infra c. XXV. Sed non statim Jupiter Cretam suam Romanis fascibus, etc. Lactantius quoque Inst. Div. lib. I. c. 1. Etate pessumata, in Creta, vitam commutavit, et ad deos abiit. Eumque curetes filii sui curaverunt, decoraveruntque eum. Et sepulcrum ejus est in Creta in oppido Gnosso: et dicitur Vestam hanc urbem creavisse, In qua sepulcro ejus est inscriptum, ó Zed; toũ Kpóvou, id est Latine, Jupiter Saturni. Quamobrem etiam Creta urbs lerapyrna in signum nati atque educati Jovis, aquila typum in nummis signavit, ut videre est apud Patin. in Thes. p. 22. et Spanh. de Usu et Pr. N. p. 475. qui etiam inde ex Tristano Jovis KPHTA. ΓΕΝΟΥΣ meminit. Hay. (b) Non sentiunt. Jeremias in libro Barachi cap. VI. 25. neque sentiebant cum funderentur. Ridicule et ipsi deos faciunt; at certe meretricibus, cinædis, similibusque publicæ libidinis victimis', non sine insigni deorum contumelia, licet ii ipsi nihilo nobiliores sint, addici potest. voces, o sacrilega convicia! infrendite, inspumate! A iidem estis, qui Senecam (a) aliquem pluribus et amarioribus de vestra superstitione perorantem reprehendistis (1). Igitur si statuas et imagines frigidas mortuorum suorum simillimas non adoramus, quas milvi (b) et mures et aranea intelligunt, nonne laudem magis, quam pœnain, mercbatur repudium agniti erroris? Possumus enim videri lædere eos, quos certi sumus omnino non esse? Quod non ést, nihil ab ullo patitur, quia non est (2). CAPUT XIII. Sed nobis dii sunt, inquitis. Et quomodo vos e contrario-impii et sacrilegi et irreligiosi erga deos vestros deprehendimini, qui quos præsumitis esse, negligatis, quos timetis, destruatis, quos etiam vindicatis, illudatis? Recognoscite, si mentiar. Primo quidem, cum alii alios colitis, utique quos non colitis offenditis (c). Prælatio alterius sine contumelia alterius non potest procedere, quia nec clectio sine reprobatione. Jam ergo contemnitis quos reprobatis, quos reprobando offendere non timetis. Nam ut supra perstrinximus (3), status dei cujusque in senatus æstimatione pendebat. Deus non erat, quem homo consultus noluisset et nolendo damnasset. Domesticos deos (d), quos lares dicitis, domestica potestate traclatis pignerando, venditando, demutando aliquando in cacabulum (e) de Saturno (4), aliquando in trullam de Minerva, ut quisque contritus atque contusus est, VARIANTES. ARGUMENTUM. Si tamen hæc numina censeri velint, colere utique oportebat, non spernere, quod tamen passim facere illos ostendit, cum singuli plures colant, cum divinitas ab humano pendeat arbitrio, cum simu- B lacra eorum, ut domestica instrumenta pignerentur, venditentur, nec privata tantum, sed et publica,ut adeo majestas quæstuaria efficiatur: mortuis quoque id honoris quod diis habeatur, qui tanto dignius scilicet imperatoribus etiamnum viventibus tribuitur, quoniam LECTIONES verc. aliquem - peror. probatis. (2) Ab eo patitur qui non est, Semler. (4) In edd. Rhen. et Gelenii desunt vv. aliquando in cac. de Saturno. codd. Fuld. et Lugd. : caccabulum. COMMENTARIUS. æque, sed alio sensu, de Baccho vapulante acus apud Aristophanem in Ranis Act. n. sc. vi. Είπερ θεὸς γάρ ἐστιν, οὐκ αἰσθήσεται, i. e. Si enim deus est, nihil plagarum sentiet. Hav. C (a) lidem estis qui Senecam aliquem pluribus et amarioribus de vestra superstitione perorantem probatis. In libris scilicet quos de superstitione Romanorum composuit, qui libri citantur ab Augustino lib. VI. de Civ. Dei. Dixit autem Septimius, aliquem Senecam, ut alibi passim, aliqua Dido, aliquis Licianus, aliquis Lazarus. Itaque non est quod movere nos debeat auctoritas codicis Pithoeani quem laudavit Nic. Faber præfatione ad Senecam editum LutetiæM.D. LXXXVII. Credo quia tunc temporis, cum editio illa Seneca prodiret, adhuc in Tertulliano legebatur, pluribus et majoribus perorantem reprehendistis; quæ scriptura vitio non carebat. In vetustissimo exemplari bibliothecæ Putean disertissime scriptum legimus, Idem estis qui Senecam aliquem pluribus et amarioribus per orantem reprehendistis; omissa perperam in postremis istis dictione, quam servavit Pithoeanus, eoque sane præstat. In Fuld. legitur probatis. RIG. Qui Senecam aliquem. Seneca volumen scripsit de superstitione gentilium cujus meminit Aurelius Augustinus. RHENANUS. Senecam aliquem. Exstat hujus de su- I) perstitione fragmentum, quod affert Lipsius lib. II. Elect. cap. 18. et sumpsit ex August. lib. VI. de Civit. Dei cap. 10. LAC. (b) Quas milvi, et mures, et arance intelligunt. Hoc est, Sciunt non esse deos; sed æra, vel saxa, vel ligna. In iis ergo nidulantur, immo hæc ipsa quæ pro Diis colitis, inquinare omni contumelia non verentur. Nempe id sibi per ipsos impune fore intelligunt. Huc pertinet lepida illa Priapi Horatiani dejeratio, Mentior at si quid, merdis caput inquiner albis Corvorum. RIG. Milvus, et mures, el aranea. Clemens Alex., Arnobius, aliique vetustissimi christiane religionis defensores, deorum apud gentiles stultitiam arguebant ex incuria et sordibus quibus scalebant, cum mures in iis nidularentur, et aranea telas extenderent. Sicque romanus ille imperator qui seniorum opera decem inillium pondo aranearum coegc. rat, satis significavit, quantum in idolis squalloris resideret, quandoquidem aranec in ipsis habitare solerent. LE PR. CAP. XIII. (c) Non colitis, offenditis. Quorum itaque iram miseri et vindictam exspectare habebant.Curtius de Alexandro in nece Cliti 1. VIII.c.2.Scrutantemque, num ira deorum ad tantum nefas actus esset, subit anniversarium sacrum Libero patri non esse redditum statuto tempore, itaque inter vinum et epulas cæde commissa, iram dei fuisse manifestam. Quæ eadem cum narrasset Arrianus lib. IV. p. 163. edit. Gronov. prudenter, ut philosophus, addit: Enel cus' KUTQ) ἄκοντι ἦν ἐς μῆνιν τοῦ θείου, μᾶλλον ἢ τὴν αὐτοῦ κακότητα, ἀναφέρεσθαι τὴν συμφοράν. Siquidem non ingratum ei erat, casum illum ad iram numinis potius quam ad suum maleficium referri. Ingens itaque admiratio virtutis C. Fabii Dorsonis apud Livium lib. V. c. 46. qui Capitolio a Gallis obsesso sacrificium genti suæ in colle Quirinali solemne, per medias hostium stationes vadens peregit. Sed vanos hos metus non immerito ridet Lactantius lib. XI. c. 17. Quoties autem pericula impendent, ob aliquam ineptam et levem caussam se profitentur iratos: sicut Juno Varroni, quod collocarat : et ob hanc caussam Romanum nomen apud formosum puerum in templo Jovis ad exuvias tenendas Cannas pene deletum est. Cum etiam satis ridicule apud Lucianum in Philospende æreus aliquis Hippocrates neglecto soleum sacrificio omnes pixides et cuncta medicamenta perturbet, ut narratur ibi pag. 483. Pro procedere MS. Fuld. mox habet esse. HAV. (d) Domesticos deos. Quomodo Lares etiam appellat Hieronymus in Isaia cap. LVIII. Nullus fuerii locus, qui non idololatriæ sordibus inquinetur, sed in tantum, ut post fores domorum idola ponerent, quos domesticos appellant Lares, et tam publice quam privatim animalium suorum sanguinem funderent. Vide III. Cuperum in Inscript. et Marmorib. Antiq. Homeri Apotheosi subnexis p. 279. ubi de Sylvano, Phœbo, et Jove ipso domestico erudite disserit, et hoc Auctoris in partes vocat. Hav. (e) Caccabulum. Ita manifeste Membr. Fuld. et Lugd. Bat. non cacabulum. Quæ vox etiamsi notione dum diu colitur, ut quisque (1) dominus (a) sanctio- A conducitur. Sed enim agri tributo onusti viliores, rem expertus est domesticam necessitatem. Publicos æque publico jure fœdatis, quos in hastario (b) vectigales habetis. Sic Capitolium, sic olitorium (c) forum petitur; sub eadem voce præconis, sub eadem hasta (d), sub eadem annotatione quæstoris divinitas addicta (1) Dominum, Paris, Deum, Hav. hominum capita stipendio censa ignobiliora; nam hæ (2) sunt notæ captivitatis. Dii vero qui magis tributarii, magis sancti; imo qui magis sancti, magis. tributarii. Majestas quæstuaria efficitur. Circuit cauponas (e) religio mendicans (f). Exigitis mercedem (g) LECTIONES VARIANTES. (2) Hæc Paris. COMMENTARIUS. spurca passim non occurrat, ultro tamen patet adhibita esse cum altera voce trulla, ut instrumenta, quibus ventris et vesica onus excipiatur, notet, ut vero deos in vasa immundis usibus destinata commutari dicit noster, ita et Minucius inde illos ipsos derivat (p. 26. Deus æreus vel argenteus de immundo vasculo, ut sæpius factum Ægyptio regi, conflatur. Horum certe sorores esse elegans doceat locus ab Elmenhorstio adductus Philonis de Vita Contemplat. p. 610. ὧν τὰ ἀδελφὰ μέρη καὶ συγγενή λουτροφόροι γεγόνασι καὶ ποδονίπτρα, καὶ ἄλλα ἀτλα τῶν ἀτιμοτέρων, ἅ πρὸς τὰς ἐν σκότῳ χρείας ὑπηρετεῖ μᾶλλον, ἢ τὰς ἐν φωτί; i. e. quorum [sc. simulacrorum) cognatæ partes versæ sunt in serias el pelluvia, cæteraque vasa sordida adhibenda secretis usibus. Desunt hae in Rhenana. HAV. (a) Ut quisque Deum) Ita ex MS. Fuld. Rigaltius. At Latinius, Rhen. Aldus, Pamelius unius malunt, ut vel et (prout Aldus) quisque dominum sanctiorem expertus est domesticam necessitatem. Quod quamvis bonum et aptum faciat sensum, longe tamen Fuldensem scripturam præfero. Viderat et Scalig. qui Dominum emendat. Ait enim revera ilios cognoscere nihil sibi boni a diis istis accedere, qui majori vi subjecti sunt, necessitati nempe domestica. Itaque Martialis ad Priapum suum VIII. 40. Non horti neque palmitis beati, Si defecerit hoc, et ipse lignum es. Huc facit et Diagora illud scomma apud Epiphanium in libro Ancoratus, qui in penuria ligni Herculem suum ligneum excussit, et per ludibrium ad ipsum dixit Age Hercules, decimum tertium laborem subiturus adesto, obsonium nobis cocturus. Et sane, inquit Epiph. acceptum ipsum in scandulas fidit, peridens proprium Deum, velut qui nullus esset, et apposito illi prandio, illudens pascebatur. In Græca el. mihi. p. 512. Οὐκ ἀκούουσι γὰρ Διαγόρου, etc., Aldus habet, et quisque dominum. Pamelius, Herald. et la Cerda, ut quisque dominus sanctiorem e. d. n. Sed forsan olim ita scriptum, ut quisque Dominus-Deum etc. llav. (b) Quos in hastario vestigales habetis. Ipse lib. 1. ad Nationes dixerat. Quos in hastarium regessistis. Hastarium igitur est Liber hastarius, seu Tabularium et Regestum vectigaliorum, quæ sub hasta et voce præconis quinquennio quoque addici redemptoribus solebant. Sic forica conducebantur: sic forum olitorium, et alia hujusmodi publica; nam et Serapea et Capitolia eodem jure proscripta. Denique sub eadem hasta Capitolium et Olitorium addicebatur petenti redemptori. Sed quid transibat ad redemptorem ea addictione? Hoc videlicet, ut olitorio foro in quinquennium addicto, ex mercimoniis quæ inibi toto eo tempore proponerentur, certas stipes cogeret; similiter, Capitolio conducto, exigeret mercedes pro iis quæ notat ipse Tertullianus lib. 1. ad Nationes, cap. 10, pro solo templi, pro aditu sacri, pro stipitibus, pro ostiis. RIG. (c) Sic Olitorum. Ita recte Rigaltius, cui adstipulatur MS. L. B. et lib. ad Nat. et edit. Aldina, alii, si Capitolium, si Olitorium. Totum hunc locum male perceptum ab Interpretibus, qui multis insudant, ut sensum idoneum eliciant, solus recte explicavit Nicolaus Rigaltius, quem vide. Atqui Tertullianus hic non de venditione deorum vel statuarum ex præda et B manubiis hostium partarum agit, ut somniat la Cerda, sed de conductione seu locatione, unde vectigal fisci publici augebatur. Scilicet non attenderunt viri docti eximiam antiquitatis notitiam nobis hic indagari. Nam ut ubique omnia Romæ statuarum erant plena, ita ut quasi alter populus esset, adecque non immerito ille apud Petronium dicat: utique nostra regio tam præsentibus plena est numinibus, ut facilius possis deum quam hominem invenire; totque deorum des, ut et hic potuisset exclamare Graculus ille, Audite templa; ita Capitolium illius maxime ornatum erat, quod a publicanis conducebatur, ut pro aditu sacri, pro solo templi et similibus, unde gratis deos non licere nosse ait, ædituis et custodibus ingens proveniret emolumentum. Eodem itaque modo ut olitorium forum, ubi olera vendebant, peiebatur, etiam Capitolium et templa sacra maxime licitabantur ab aliis in commodum suum et publicum, HAY. C D (d) Sub eadem hasta. De hastarum et auctionum origine ac ritu videri possunt Alexander Ab Alexandro 111. 16. et Junius Rabirius, cujus liber ex editione Parisiensi A. 1554. 4. insertus est tomo V. Thes. Græviani. Conferri cum his debent verba ex lib. Ad Nat, 4. 10. quæ totum hoc unice illustran!.` Jum primum quos in hastarium regessistis, publicanis subditatis, omni quinquennio inter vectigalia vestra proscriptos addicitis: sic Serapeum, sic Capitolium petitur, addicitur, conducitur Divinitas sub eadem voce præconis, eadem exactione quæstoris. Ubi egregie etiam ante Rigaltium, quæcumque huc pertinent, docuit doctissimus JCtus Gothofredus, ostenditque in quinquennium a publicanis fuisse conductum. Hav. (e) Circuit cauponas. Gentilium turpissimum lucrum arguit, apud quos sacerdotes Cybeles stipem ostiatim exigebant, unde sat. 8. Juvenalis : LE PR. Inter carnifices, et fabros sandapilarum, Et resupinati cessantia tympana Galli. (1) Religio mendicans. Coll. Mod. religio m. Lucrctius non sine aculeo lib. II. vers. 624. Ergo, cum primum magnas invecta per urbes Noster rursus c. XLII. non enim sufficimus, et hominibus, et diis vestris mendicantibus opem ferre. Minucius p. 26. mendicantes vicatim deos ducunt; ubi vide Interpretes. Hunc tamen locum intelligi debere non de circumforaneis sacerdotibus et ostiatim mendicante religione, sed de invitatione publica ad loca tionem, abunde ostenditur in lib. Ad Nat. 1. 10. Negotiatio religione proscribitur, sanctitas locationsm mendicat. Fallitur itaque Pamelius. Hav. (g) Exigitis mercedem. Quam publicanis pender c pro solo templi, pro aditu sacri (a); non licet deos A ptione sancti dei inauguratis; quum de pædagogiis (5) nosse gratis, venales sunt. Quid omnino ad honoran dos eos facitis, quod non etiam mortuis vestris conferatis? ædes proinde, aras proinde (1). Idem habitus et insignia in statuis. Ut ætas, ut ars, ut negotium mortui fuit, ita deus est. Quo differt ab epulo Jovis silicernium (b), a simpulo (2) (c) obba, ab haruspice pollinctor? nam et haruspex mortuis apparet (d). Sed digne imperatoribus defunctis honorem divinitatis dicatis, quibus et viventibus eum addicitis (3). Accepto ferent dii vestri, imo gratulabuntur, quod pares cis fiant domini sui (e). Sed quum Larentinam (4), publicum scortum, velim saltem Laidem aut Phrynen, inter Junones et Cereres ac Dianas adoratis; quum Simonem Magum statua (f) et inscri (1) Edes perinde aras. Paris. (2) Rhen. et Gelen.: simpuvio. (3) Adjicitis, Paris. aulicis nescio quem (6) synodi (g) deum facitis: licet non nobiliores dii veteres, tamen contumeliam a vobis deputabunt, hoc et aliis licuisse, quod solis. antiquitas contulit (7). CAPUT XIV. ARGUMENTUM. Obiter inde avaritia in victimis probis offerendis taxata, Homerum reliquosque vates aggreditur, docetque quam turpia doctores hi de diis loquantur, qui tamen ut exemplar linguæ et morum juventuti proponuntur: Tragicos item et Comicos, imo et Philosophos, quorum princeps Socrates, cum Diogene et Varrone, deos irrisit, destruxit. Nolo (8) et ritus vestros recensere; non dico LECTIONES VARIANTES. (4) Rhen., Ald., Scaliger: Larentiam. Cf. Minutii Fel. Oct. c. 25. COMMENTARIUS. necesse erat, nam de locatione ut apparet ex lib. Ad Nat. 1. 10. Majestas constituitur in quæstum : negotiatio religione proscribitur, sanctitas locationem mendicat: exigitis mercedem pro solo templi, pro aditu sacri, pro stipibus, pro hostiis, venditis totam divinitatem, non licet eam gratis coli: plus denique_publicanis refigitur, quam sacerdotibus. Pro sacri Cod. Fuld. legit sacrarii, et pro honorandos ibidem inhonorandos. HAV. (a) Pro aditu sucri. Quid itaque mirum, si et Judæi annuam pensionem dare coacti fuerint pro loco in quo sacra sua transigebant? Vide infra cap. XVIII. ad illud: vectigalis liber scilicet, nt Juvenal. Sat. m. 15. Omnis enim populo mercedem pendere jussa est Arbor, et ejectis mendicat sylvà camænis. Mendicat poeta dicit, ut Noster supra, circuit cauponas religio mendicans. HAV. (b) Ab epulo Jovis, etc. Epulum cœna est Jovi jam grandi deo sacra, silicernium proprie erat convivium funebre senibus exhibitum. Simpulum vel simpuvium vas erat quo in sacrificiis vinum libabatur, obba vero erat vasis ventricosi genus, quo diis manibus litabatur. LE PR. (c) A simpulo obba. Diligenter de hisce egerunt Interpretes. Nihil differre ait epulum Jovis jam natu grandis a funebri senum convivio, nec vasa et utensilia in utroque, nec ministeria, quæ cuncta suo nomine appellat. Dicebant vero simpulum et simpuvium, quomodo est apud Rhenanum. Inde forsan diversa, quod hoc ex ligno esset, illud fictile. Nonius : simpuvium est vas ligneum. Festus : simpulum vas parvum non dissimile cyatho, quo vinum in sacrificiis libabatur. Apuleius: In hodiernum populus romanus Diis immortalibus simpulo et catino fictili sacrificat. Plurima congessit Kippingius Antiq. Rom. p. 209. novæ editionis. De Silicernio vide Donatum ad 'Terent. Adelph. p. 299. HAV. (d) Apparet. Hinc patet quomodo hoc verbum debeat accipi in lib. II. Ad Nat. c. 5. quem locum una opera emendabo: cui (deo) apparere videatur universa negotiatio mundalis proveniens ad humani generis utilitatem, et.... onem. Supplet Gotofredus scu`accessionem? cgo vero et læsionem? Docent id quæ præcedunt, quæ sequuntur. Hav, (e) Domini sui. Admirabiliter! Ipsi enim jam in numinum ordiuem rediguntur, qui ante et diis imperabant, et faciebant deos. Manilius lib. IV. de Aug. Jam facit ipse Deos, mittitque ad sidera numen Majus, et Augusto crescit sub principe cœlum, C D ob consecrationem divi Julii; quem hine formatorem puparum ridens appellat imperator idem et philosophus Julianus in Cæsaribus, quod quemadmodum plastæ nymphas, ita ille deos formaret. Impia quoque, sed diis talibus digna Neronis vox apud Senecam in Octavia vers. 450. - Stulte verebor, ipse cum faciam Deos. Claud. boletum innuens. Ald.pro fer. hab. ferrent. Hav. (1) Eamdem statuam commemorat S. Justinus, Apol. 1. 26. etiam c. 56., eumque præter Eusebium secuti sunt Irenæus adv. hæres, 1. c. 23. §. 1. p. 99. ed. Massuet. Coll. Clement. Recognn. n. c. 9. Cyrill. Hieros. Catech. vi. c. 14. Alios. Hujus rei narrationem defendere conati sunt Thirlbius, Maranus (Præfat. p. I. p. LXXXVI. sq.), Braunius et præ cæteris Fogginius (De romano D. Petri itinere et episcopalu. Florent. 1741. 4. p. 247. sq.). Contra dixerunt Grabius, van Dale (De oraculis vett. ethnicorum ed. 2 Amstelod. 1700. 4. p. 579. sqq.), Simson (l. c. p, 36. sqq.) aliique permulti. Anno 1574. lapis, statuæ olim basis, in insula Tiberina e ruderibus effossus est (vid. Baron. Aumall. ad. ann. 44. tom. 1. Colon. 1624. p. 363. sq.; coll. Montefalcon. Diarium italic. etc. p. 268.) hacce notatus inscriptione: Semoni sanco Deo Fidio sacrum, etc. (apud Gruter. inscript. antiq. totius orbis Rom. ed. Græv. tom. 1. p. xcvi. n. 5.). Hic Semo dici etia poterat Simo, ut saepe Mircurius, Camina, Gimina al. Sancus (vel Sangus, ut apud Gruter. 1. c. n. 6., et Sanctus, ut Ovid. Fas!. vi. 215. sq.) Sabinorum erat Deus (cf. Ovid. 1. c. 217 et Lactant. Institt, divin. I. c. 15. ed. Le Brun et Dufresn. tom. 1.) qui pactis et foederibus præerat, a sanciendo dictus; quapropter etiam Deus Fidius (Ovid. 1. c. 215. et Gruter. n. cc.) appellabatur, a fide. EDD. (g) Sinodi Deum. Vel hinc præstantia MS. L. B. apparet, qui sicut antiquus non est, tamen ex optimo exemplari derivatus apparet. In eo plane erat sinodi, ut in Fuld, antiquiore scriptura Cinhothi. Male omnes præter Rigalt. edunt cinædum. Alludit, non ad Romanorum Consentes deos seu psovistovus et Græcorum Пapéopous, sed ad illos superioris ordinis et dignationis, qui po dicebantur. Inscriptio vetus satis superquè rem docet, et lectionem confirmat: ΑΝΤΙΝΟΩ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩ ΘΕΩΝ Μ. ΟΥΛΙΠΟΣ ΑΠΟΛΛΟΝΤΟΣ ΠΡΟΦΗΤΗΣ HAY. |